Pustynnik (ptak)

pustynnik
	Syrrhaptes paradoxus
	(Pallas, 1773)
	; Samiec
	; Samica
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	stepówki
Rodzina	stepówki
Rodzaj	Syrrhaptes
Gatunek	pustynnik
Synonimy
	Tetrao paradoxa Pallas, 1773;
	Tetrao paradoxa Pallas, 1773;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; w sezonie lęgowym występuje przez cały rok zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pustynnik^[3]^[4] (Syrrhaptes paradoxus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny stepówek (Pteroclidae), zamieszkującego Azję Środkową i Wschodnią – od Morza Kaspijskiego po zachodnią Mandżurię. Dawniej (XIX w. i początek XX w.) inwazyjnie okresowo pojawiał się w Europie. Nieobserwowany w Polsce od lat 90. XX wieku, ale odnotowywany w czasach historycznych.

Taksonomia

Po raz pierwszy formalnie gatunek ten opisał Peter Simon Pallas w 1773 pod nazwą Tetrao paradoxa^[5]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza pustynnika w rodzaju Syrrhaptes wraz z pustynnikiem tybetańskim (S. tibetanus)^[6]. Epitet gatunkowy paradoxus pochodzi od greckiego słowa paradoxos – „dziwny”^[7]. Pustynnik jest gatunkiem monotypowym^[6]^[5].

Morfologia

Długość ciała wynosi około 40 cm. Masa ciała samców: 250–300 g, samic 200–260 g; rozpiętość skrzydeł 60–71 cm^[5]. U samca długość skrzydła wynosi 243–259 mm, ogona 165–228 mm, skoku 20–23 mm; u samicy jest to odpowiednio 214–235 mm, 131–160 mm i 19–23 mm. Budową ciała pustynniki różnią się od stepówek z rodzaju Pterocles: mają stosunkowo małe głowy i długi ogon. Są dość duże, o wydłużonej sylwetce. Wyróżniają się ostro zakończone zewnętrzne lotki I rzędu. Występuje 16–18 sterówek, środkowa para wydłużona. Dziób niebieskoszary, tęczówka brązowa; widoczna niebieskoszara obrączka oczna. Skok i palce porastają białe pióra. Tylnego palca brak^[8].

Występuje dymorfizm płciowy w upierzeniu. U samca głowa jest pomarańczowoochrowa, tylna część ciemienia szara, podobnie jak obszar od oka do szyi i pierś. Niższa część piersi obrzeżona jest drobnymi poprzecznymi czarnymi prążkami. Tylna część spodu ciała płowobiała z grubym, czarnym pasem na brzuchu i długim białym pasem w okolicy kloaki. Grzbiet, pokrywy skrzydłowe, lotki II rzędu i sterówki piaskowopłowe, z czarnym zygzakowatym wzorem pokrywającym grzbiet i barkówki oraz czarnymi kropkami i liniami po wewnętrznej stronie pokryw skrzydłowych większych, pokrywach pierwszorzędowych i na chorągiewkach wewnętrznych lotek I rzędu. Same lotki I rzędu są szare. Samice przypominają samca, są jednak bardziej matowe, ich ciemię, tylną część pokryw usznych, tył szyi i pokrywy skrzydłowe pokrywają plamki. Płowe gardło oddzielone jest czarnym pasem, nie występuje głęboka, szara barwa piersi jak u samca^[8].

Zasięg występowania

Zasięg występowania pustynnika obejmuje głównie obszary między równoleżnikami 38°N^[8] a 50°N, od Kazachstanu (skrajnie południowy Ural) i północnego Uzbekistanu na wschód przez skrajnie południową Syberię i Mongolię po północno-centralne Chiny (Gansu), południowe, północno-zachodnie i zachodnio-centralne Chiny (Sinciang, Kunlun i Kotlina Cajdamska), sporadycznie Mongolia Wewnętrzna i Heilongjiang. Odnotowane w sezonie zimowym w okolicy Guanxi (południowe Chiny)^[5]. Pustynniki są częściowo wędrowne, zwłaszcza te z północnej części zasięgu; zimowiska leżą między innymi w południowym Kazachstanie i Uzbekistanie^[9].

Inwazje pustynników

Pierwsze stwierdzenie w Europie miało miejsce w okolicy Wołgogradu w 1848, następnie w 1859. W latach 1860–1923 zaobserwowano 10 inwazji w kierunku wschodnim. Przeważnie inwazje na Europę oraz wschodnie rejony Azji nie miały miejsca w tym samym sezonie; wyłącznie w latach 1888 i w 1908 pustynniki udały się i na zachód, i w kierunku Syberii. Ptaki ze środkowej Azji docierały na zachodzie do Hiszpanii, Szkocji i na Wyspy Owcze, na południu do Włoch i do Archangielska na północy. Kierowały się także na wschód, gdzie stwierdzano je w Kraju Nadmorskim, okolicach Chabarowska, w północnych Chinach^[9], w Mandżurii i Japonii. W latach 1859–1944 miało w Europie miejsce 16 inwazji i pojedynczych stwierdzeń pustynników^[9].

Pustynnik to jedyny przedstawiciel rodziny stepówek odnotowany w Polsce (stan z 2015)^[4]. W 2014 na łamach Ornis Polonica ukazał się przekrojowy artykuł poświęcony występowaniu pustynników w Polsce. Dotychczas informacje o pojawach tych ptaków w Polsce pochodziły głównie z prac Taczanowskiego (1888), Sokołowskiego (1972), Tomiałojcia (1990) oraz Tomiałojcia i Stawarczyka (2003). Nie były jednak poparte gruntowną analizą krajowych stwierdzeń. Bardziej szczegółowo temat omawiały regionalne monografie awifaunistyczne^[9]. W czasach współczesnych (1991–2015) pustynnik nie był w Polsce notowany^[4].

W Polsce odnotowywano pustynniki w latach: 1863, 1864, 1887, 1888, 1889, 1908 i 1990^[9]. W 1864 zabito kilka sztuk pustynników w okolicach Nowego Targu – jeden okaz, spreparowany przez Antoniego Kocyana, znajduje się w Państwowym Muzeum Przyrodniczym w Budapeszcie^[10]. Łącznie w ciągu ostatnich 150 lat (stan z 2013) dokonano przynajmniej 281 stwierdzeń, pochodzących z 232 stanowisk (230 miejscowości oraz dwie obserwacje z większych regionów). 89% stwierdzeń pochodzi z 1888 roku. W Polsce i pozostałej części Europy zanotowano trzy duże inwazje – w latach 1863, 1888 i 1908. Ich przebieg był podobny – miały miejsce zawsze wiosną, czyli w okolicy powrotu ptaków na stałe lęgowiska. Zaczynały się w kwietniu (najwcześniej w 1. połowie miesiąca), zaś szczyt liczebności następował w 1. połowie maja. Ostatnie ptaki odnotowywano w czerwcu. Pojedyncze ptaki lub niewielkie grupy obserwowano jeszcze na jesieni, a nawet zimą. Z czasów współczesnych z Polski znana jest tylko jedna obserwacja – 29 kwietnia 1990 widziano 7 ptaków koło Drozdowa w dolinie Narwi. Obserwacja 4 ptaków z 25 kwietnia 1992, mająca miejsce koło Leska na Podkarpaciu została negatywnie zrewidowana przez Komisję Faunistyczną. Z Polski znane są tylko trzy stwierdzenia z głębokich gór, dwa z Bieszczadów i jedno z Gór Izerskich^[9].

Do historycznych doniesień o lęgach w Polsce należy podchodzić krytycznie, gdyż ówczesnym autorom pisklęta pustynnika były niemal nieznane i mogły zostać pomylone na przykład z pisklętami derkacza (Crex crex) czy kuropatwy (Perdix perdix). Jeden pewny lęg odbył się w Raszkówce (część Moszczanki). Za cechę diagnostyczną posłużyło tu opierzenie skoku i górnej części palców młodych, niespotykane u żadnych innych środkowoeuropejskich ptaków. Lęg odbył się także w dawnym poznańskiem; preparator Muzeum Zoologicznego we Wrocławiu, F. Tiemann, otrzymał parę ptaków do wypchania, przy czym w ciele samicy znalazł formujące się jaja. Pod Przemyślem w kwietniu 1888 zastrzelono samicę z prawie całkowicie wykształconym jajem^[9].

Ekologia i zachowanie

Środowiskiem życia pustynników są otwarte pustynne obszary, w tym stepy, półpustynie i tereny upraw. Unikają dużych pustyń pozbawionych wody. Preferują płaskie lub pofałdowane półpustynie, porośnięte trawami i krzewami z bylicą piołun (Artemisia absinthium) lub Agriophyllum squarrosum. W pierwotnej części zasięgu w lecie występują na wysokości od 1300 do 3250 m n.p.m., w zimie niżej; w Mongolii stwierdzane do 2400 m n.p.m. Doniesienia o występowaniu tych ptaków do 5500 m n.p.m. są najpewniej fałszywe. Są to ptaki towarzyskie, stwierdzane zimą w stadach liczących po kilkaset osobników. Są ufne. Nie jest znany dokładny powód ich długodystansowych wędrówek na wschód lub zachód, ale najprawdopodobniej wiąże się to z niedostępnością pożywienia wskutek opadów śniegu, długotrwałej suszy lub nieurodzaju na uprawach. Żywią się nasionami i zielonymi częściami roślin z wielu gatunków, w tym z rodzin: bobowate (Fabaceae), rdestowate (Polygonaceae), komosowate (Chenopodiaceae), kapustowate (Brassicaceae), wiechlinowate (Gramineae). W niektórych częściach areału występowania zjadają również nasiona roślin uprawnych, jak pszenica (Triticum) i proso (Panicum). Zdają się zjadać larwy bezkręgowców tylko okazjonalnie, choć wychowane w niewoli pisklęta z przyjemnością jedzą larwy mącznika. Kopią w ziemi podobnie do kur. Piją przeważnie o poranku (zwykle od 6 do 10), rzadziej wieczorami^[8].

Lęgi

Gniazdo umiejscowione jest na ziemi, niekiedy pod osłoną krzewu lub traw. Brak wyściółki. Gniazdują w niewielkich, luźnych koloniach; gniazda mogą zostać umiejscowione do 4–6 m od siebie. W zniesieniu 3 jaja o eliptycznym kształcie, o skorupce eliptycznej, barwy płowej lub ochrowożółtej z brązowymi plamkami. Zniesienia przypadają na okres od marca do czerwca; puchowe młode obserwowano do sierpnia. Inkubacja trwa 22–28 dni, rozpoczyna się od złożenia pierwszego jaja; całe zniesienie składane jest w przeciągu 4–5 dni. Prawdopodobnie wysiaduje tylko samica, ale donoszono o samcach z plamą lęgową^[8]. W upierzeniu piskląt dostrzec można białe i brązowe paski, zaś spód ciała jest cały biały^[9]. Młode są zdolne do lotu po 25 dniach życia, w wieku 3 miesięcy uzyskują dorosłe upierzenie^[8].

Status i ochrona

IUCN uznaje pustynnika za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988^[11]. Liczebność światowej populacji nie została oszacowana, ale ze względu na brak poważnych zagrożeń BirdLife International uznaje jej trend za stabilny^[2].

W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej^[12].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Syrrhaptes paradoxus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Syrrhaptes paradoxus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Pteroclidae Bonaparte, 1831 – stepówki – Sandgrouse (wersja: 2016-05-22). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-04-03].
↑ ^a ^b ^c Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 77. ISBN 978-83-7845-983-5.
↑ ^a ^b ^c ^d de Juana, E. & Boesman, P: Pallas’s Sandgrouse (Syrrhaptes paradoxus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2017. [dostęp 2017-01-11].
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-11-23]. (ang.).
↑ James A. Jobling: Helm Dictionary of Scientific Bird Names. Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 291. ISBN 1-4081-2501-3.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Steve Madge & Phil McGowan: Pheasants, Partridges, and Grouse. Princeton University Press, 2002, s. 444–445. ISBN 978-0-691-08908-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Józef Hordowski. Występowanie pustynnika Syrrhaptes paradoxus w Polsce. „Ornis Polonica”. 55, s. 1–21, 2014.
↑ Włodzimierz Cichocki: Ptaki wędrowne w Tatrach [w:] „Tatry” R. I, nr 1/1991, s. 19–21
↑ Pallas’s Sandgrouse Syrrhaptes paradoxus. BirdLife International. [dostęp 2021-11-23].
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Syrrhaptes paradoxus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[iucn-2] Syrrhaptes paradoxus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-3] Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Pteroclidae Bonaparte, 1831 – stepówki – Sandgrouse (wersja: 2016-05-22). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-04-03].

[ptlist-4] Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 77. ISBN 978-83-7845-983-5.

[hbwa-5] Juana, E. & Boesman, P: Pallas’s Sandgrouse (Syrrhaptes paradoxus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2017. [dostęp 2017-01-11].

[ioc-6] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-11-23]. (ang.).

[nzw-7] James A. Jobling: Helm Dictionary of Scientific Bird Names. Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 291. ISBN 1-4081-2501-3.

[rupdf-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Steve Madge & Phil McGowan: Pheasants, Partridges, and Grouse. Princeton University Press, 2002, s. 444–445. ISBN 978-0-691-08908-9.

[ornis-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Józef Hordowski. Występowanie pustynnika Syrrhaptes paradoxus w Polsce. „Ornis Polonica”. 55, s. 1–21, 2014.

[10] Włodzimierz Cichocki: Ptaki wędrowne w Tatrach [w:] „Tatry” R. I, nr 1/1991, s. 19–21

[birdlife-11] Pallas’s Sandgrouse Syrrhaptes paradoxus. BirdLife International. [dostęp 2021-11-23].

[du-12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]