Iwan IV Groźny

Iwan Groźny na obrazie Aleksandra Litowczenki

Karl Venig, "Iwan Groźny i jego niania"

Iwan IV Groźny (ros. Иван IV Васильевич lub Иван Грозный, ur. 25 sierpnia 1530 w Kołomienskoje, zm. 18 marca 1584 w Moskwie); z dynastii Rurykowiczów, syn Wasyla III i Heleny Glińskiej.

Od 4 grudnia 1533 wielki książę moskiewski, car Wszechrusi w latach 1547-1584. Był pierwszym władcą Rosji, który koronował się na cara - 16 stycznia 1547 (tytuł ten nie był uznawany w Rzeczpospolitej).

Wbrew powszechnej opinii był on tchórzliwym władcą - czego dowiódł w 1571 roku, gdzie umykał przed najazdem tatarskim.

Biografia

Iwan IV wstąpił na tron w wieku 16 lat. W 1555 r. przeprowadził gruntowną reformę systemu prawnego państwa i usprawnił jego administrację. Ofiarami tej reformy byli bojarzy, którzy zostali wysiedleni na wyznaczone tereny zwane ziemszczyzną i prześladowani.

Prowadził niezwykle agresywną politykę wobec swoich sąsiadów. Za jego panowania Rosja zdobyła Kazań, Astrachań i zachodnią Syberię, doprowadził też do nawiązania kontaktów handlowych z Anglią. W 1552 zaanektował Chanat Kazański, w 1554 roku Astrachański a w 1582 roku przyłączył Chanat Syberyjski. Uderzył też na państwo zakonu kawalerów mieczowych w Inflantach zdobywając w 1558 roku Dorpat i Narwę, rozpoczynając wojny inflanckie. Kontynuował ekspansję Rosji na wschodnie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W czasie wojny litewsko-rosyjskiej 1558-1570 zdobył w 1563 roku Połock, rozkazując utopić w Dźwinie wszystkich tamtejszych Żydów. W 1582 roku zawarł rozejm w Jamie Zapolskim z królem Polski, Stefanem Batorym, kończący wojnę o Inflanty toczoną z państwem polsko-litewskim.

Iwan IV zasłynął jako człowiek okrutny. Począwszy od 1560 roku z jego polecenia stracono tysiące ludzi, w 1581 roku w napadzie szału zamordował drugiego syna, Iwana. Czynami tymi zapracował na przydomek "Groźny". Po śmierci Iwana IV tron objął jego trzeci syn, Fiodor I.

Iwan IV był władcą o rozległych zainteresowaniach intelektualnych. Sięgał po pióro, i to nie tylko gwoli polemik ze swymi przeciwnikami, skoro przypisuje się mu autorstwo utworów liturgicznych i udział w redagowaniu kronik. Car popierał rozwój sztuki, zwłaszcza architektury i malarstwa. W okresie jego rządów pojawił się w Rosji druk. Był siedmiokrotnie żonaty; trzy z jego żon zmarły za jego życia, z trzema się rozwiódł, ostatnia, Maria Nagoj, przeżyła go.

Iwan IV doprowadził swoją represyjną polityką do politycznego i gospodarczego kryzysu państwa. W 1565 roku wprowadził opriczninę, czyli policję, odpowiedzialną za liczne masakry ludności i rabunki; zlikwidował ją w 1572 roku widząc, że wymknęła mu się spod kontroli. Rezultatem działania opriczniny była śmierć ok. 100 tys. ludzi. Do jego niewątpliwych zasług należą reforma armii na wzór zachodni i utworzenie zbioru praw, tzw. Carski Sudiebnik.

Zmarł w 1584 roku podczas rozgrywania partii szachów, co zostało udokumentowane przez przebywającego wówczas w Moskwie posła angielskiego. Wydarzenie to zostało również przedstawione w literaturze (przez Aleksieja Konstantinowicza Tołstoja, Śmierć Iwana Groźnego i W.I.Kostyliewa, Iwan Groźny) oraz w malarstwie (obrazy przedstawiające śmierć Iwana IV przy szachach namalowali K.J.Makowski i P.P.Gnedin).

Kobiety Iwana IV Groźnego

Krótko po koronacji na cara rozpoczął poszukiwania małżonki. Zerwał z niepisaną tradycją rodzinną poślubiania cudzoziemek, jak jego dziad i ojciec. Po wystawnym rytuale wyboru nowej carowej na tronie przy Iwanie zasiadła Anastazja Romanowna Zacharyna. Po 13 latach udany związek został przerwany śmiercią Anastazji w 1560 roku, kiedy podczas kłótni z doradcami dostała ataku apopleksji. Zostawiła sześcioro dzieci.

Podejrzewając bojarów o zdrady, Iwan zaczął z nimi prowadzić otwartą wojnę. Sam szukał pociechy przy Marii Tiemigriukownej, która niedługo potem została jego żoną. Małżeństwo to jednak nie było udane. Mąż traktował Marię jako obiekt spełniania swoich cielesnych potrzeb. Zmarła w 1569 roku.

Z czasem wybranką Iwana IV została Marta Sobakina. Niespodziewanie jednak zmarła dwa tygodnie później. Śmierć Marty zmieniła Iwana. Zaczął podejrzewać o nielojalność opryczników.

W 1572 roku zgodzono się na kolejny związek Iwana IV. Wybranką została Anna Kołtowska. Trzy lata później została jednak wysłana przez Iwana do monasteru, gdzie miała dokonać swoich dni.

Sam natomiast żył ze swoimi kochankami. Początkowo była to Anna Wasilszczykowa, która została zastąpiona przez Wasylisę Mielentiewą.

Partnerką Iwana była również Maria Dołgoruka. Jednak dzień po ślubie wzbudziła wątpliwości co do swojego dziewictwa. Mąż bezlitośnie pozbył się Marii, każąc jej wsiąść do powozu. Sam natomiast z siłą machnął batem w konie. Rozpędzony powóz wpadł do jeziora ze świeżo poślubioną małżonką w środku.

Po nieudanych zalotach do siostry króla Zygmunta Augusta oraz Elżbiety I, królowej Anglii, siódmą żoną została Maria Nagoj w 1580 roku, która urodziła syna Dymitra. Przeżyła swojego męża.

Zobacz też

• wojna litewsko-moskiewska 1534-1537
• wojna litewsko-rosyjska 1558-1570

Bibliografia

• W.A. Serczyk, Iwan IV Groźny', Wrocław 2004, wyd. III
• H. Troyat, Iwan Groźny. Krwawy twórca imperium, Warszawa 2006
• W. Litmanowicz, J.Giżycki, Szachy od A do Z, tom I, Warszawa 1986, str. 381

Linki zewnętrzne

• Twarz Iwana Groźnego - rekonstrukcja rosyjskiego antropologa M.M. Gierasimowa na podstawie badania szkieletu Iwana IV (ros.)