Szlachta w Polsce

Polska szlachta w mundurach wojewódzkich w XVIII wieku

Szlachcic polski – popularny, imaginacyjny portret Stanisława Antoniego Szczuki, ok. 1735-1740, nieznanego autora, pałac w Wilanowie, galeria

Potwierdzenie przez króla polskiego Stefana Batorego na sejmie koronacyjnym w 1576 roku praw i przywilejów szlachty Rzeczypospolitej

Polski szlachcic w kontuszu i żupanie z rogatywką w ręku na XVIII wiecznym rysunku Jana Norblina.

Szlachta polska – stan społeczny istniejący w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie zaborów do 1921 r., kiedy prawnie został zniesiony na mocy konstytucji. Powstała z przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachecki.

Do końca XVIII wieku szlachta w Polsce cieszyła się licznymi przywilejami: wyłącznego prawa własności ziemskiej, wolności od uwięzienia przed wydaniem wyroku sądowego, wolności od podatków z ziem folwarcznych, wolności od ceł przywozowych za towary nabyte za granicą na własny użytek, prawa do nabywania po niskiej cenie soli, wyłączności do korzystania z praw publicznych, wyłączności na dostęp do godności świeckich i publicznych.

Nazwa

Nazwa szlachta wywodzi się od niemieckiego słowa geschlecht (ród) lub od starodolnoniemieckiego slahta, co oznacza rąbać (oba słowa mogły się też wymieszać). Do Polski słowo to przyszło z Czech, w towarzystwie innych słów dotyczących kwestii administracyjnych państwa. Mianem tym określano ludzi szlachetnie urodzonych, czyli wywodzących się od rodziców o takim samym pochodzeniu, lub uszlachconych w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od pospólstwa. Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, szlachta średnia i szlachta szaraczkowa, o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji i odrębnym statusem prawnym.

Od XIV wieku wśród polskiej szlachty zapanowała moda na dodawanie do nazwisk odmiejscowego morfemu -ski, -cki lub -dzki, która była charakterystyczną końcówką dla szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia. Nazwiska z tego typu przyrostkami wiążą się z sarmacką kulturą szlachecką i były odpowiednikiem zwrotów tytularnych występujących w szlacheckich nazwiskach za granicą jak we Francji de czy w Niemczech von.

Stan szlachecki

Szlachta ukształtowała się w Europie w średniowieczu, najczęściej jednak wywodzi się pochodzenie stanu szlacheckiego z dawniejszych czasów, z arystokracji plemiennej (wodzowie plemion, starszyzna, uprzywilejowane kasty wojowników) okresu wędrówki ludów. Pierwszymi szlachcicami byli rycerze, grupa uprzywilejowana i obdarzana przywilejami przez władców, jako główne ich oparcie w dążeniu do władzy i w jej utrzymywaniu. Później godność szlachecką można było uzyskać poprzez uszlachcenie (w nagrodę za zasługi dla władcy) lub zwykłą drogą kupna tytułu. Szlachta posiadała szereg przywilejów oraz obowiązków. Dane tytuły szlacheckie na przeciągu wieków traciły i zyskiwały wartość i przywileje z nimi związane. W odróżnieniu od powstałej na Zachodzie struktury feudalnej, w Polsce istniał podział na gentes, do których należały rodziny możnowładców i drobnej szlachty, równe pod względem prawnym.

Od XVII wieku stan szlachecki w Polsce stał się bardziej hermetyczny, dążył do podkreślenia swej wyjątkowości, nawet poprzez mitologizowanie swego pochodzenia (Sarmacja). Temu samemu służyło legitymowanie się dokumentami rodowymi – osoby nie posiadające takich papierów, czy legitymujące się świeżym szlachectwem, nie miały wielkich szans na wejście do starych rodzin, a małżeństwa zawierane między osobami szlachetnie urodzonymi z osobami o bardziej pospolitym pochodzeniu (również mieszczańskim) były postrzegane jako mezalianse. Prowadziło to nieuchronnie do endogamii i zamykania się szlachty w wąskim kręgu. W późniejszych czasach nobilitacje szlacheckie leżały w gestii władz państwowych i były nadawane za zasługi wojskowe lub cywilne. Z czasem szlachta zaczęła tracić znaczenie – coraz ważniejsze stawało się wykształcenie i stan posiadania, a te nie zawsze szły w parze ze starożytnością rodu.

Ustrój stanowy w Polsce został zniesiony przez Konstytucję marcową z 1921. W artykule 96. zapisano: Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich. Ten antyszlachecki w swojej wymowie zapis został pominięty następnie przez Konstytucję kwietniową, uchwaloną 23 kwietnia 1935, a akt wykonawczy dotyczący artykułu 96 ust. 2 Konstytucji marcowej, nigdy nie został uchwalony. W praktyce państwo polskie nie przywracało – co prawda raz cofniętych prerogatyw stanu szlacheckiego, ale nie zakazywało również używania tytułów szlacheckich i arystokratycznych na platformie życia społecznego i towarzyskiego. Rzeczpospolita Polska w artykule 96 ust. 2 Konstytucji Marcowej stwierdziła swoje désintéressement w kwestii szlachectwa.

Liczba szlachty

Do dziś w historiografii polskiej trwają spory o rzeczywistą liczbę stanu szlacheckiego w Rzeczypospolitej. Według ustaleń Witolda Kuli szlachta stanowiła 8-10% ogółu mieszkańców, natomiast wg Normana Daviesa liczba ta wynosiła 6,6% ogółu mieszkańców. Rozmieszczenie szlachty na terenie Rzeczpospolitej w XVII wieku było bardzo nierównomierne: w ziemi łomżyńskiej szlachta stanowiła 47% mieszkańców, w ziemi wiskiej 45%, natomiast województwo bracławskie zamieszkiwał zaledwie 1% szlachty, krakowskie 1,7%, ziemię wieluńską 2,45%, województwo sieradzkie 4,66%, województwo pomorskie 6,7%, w Wielkopolsce szlachta stanowiła 4,8% ogółu społeczeństwa.

Podziały majątkowe i wyznaniowe szlachty polskiej

Pierwsze dokładniejsze informacje na temat podziału polskiego społeczeństwa na stany pochodzą z tzw. spisów pogłównych. W 1520 roku pogłówne zróżnicowano w zależności od stanowisk, wyróżniając prawie 200 różnych grup podatkowych. Upraszczając zagadnienie, wyróżniono 6 stanów: duchowieństwo, urzędnicy koronni, szlachta, ludność wiejska, miejska i Żydzi, przy czym w grupie określonej jako szlachta znaleźli się zarówno bogaci właściciele ziemscy, jak i drobna szlachta, a wreszcie osoby im podległe – sołtysi. Jednakże ówczesny historyk Marcin Kromer dzielił społeczeństwo polskie jeszcze prościej, na duchowieństwo i świeckich, a tych ostatnich na szlachtę i ludzi niskiego pochodzenia. Cała szlachta polska, przeciwnie niż szlachta zachodnia, była równa wobec prawa i cała miała takie same obowiązki. Szlachectwo przysługiwało szlachetnie urodzonym, czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 roku przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od pospólstwa.

Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji. Drobną szlachtę nazywano szlachtą:

• szaraczkową (nazwa pochodzi od noszonych przez nią żupanów z szarej, niefarbowanej wełny),
• zagrodową (ponieważ dysponowała niewielkimi gospodarstwami, zagrodą),
• zagonową (od zagonu, czyli niewielkiej ilości posiadanego pola),
• cząstkową (od małej części posiadanej wsi),
• zaściankową (od zaścianka oznaczającego wieś zamieszkiwaną przez szlachtę),
• okoliczną (od okolicy, czyli kolejnego określenia szlacheckiej wsi),
• drążkową (nie starczało dla niej krzeseł i ław a zasiadała na wąskich niewygodnych ławkach, drążkach),
• chodaczkową (od noszonych częstokroć chodaków z kory lipowej zamiast butów)
• gołotą (jeżeli nie posiadała w ogóle ziem),

a pogardliwie:

• pankami (np. wśród szlachty kaszubskiej).
• szlachtą brukową (od bruku miejskiego, szlachta, która mieszkała w mieście).

Rody najstarsze, o genealogii sięgającej „niepamiętnych czasów” zwano „karmazynami” lub szlachtą karmazynową (określenie to mylnie kojarzy się z rodami zamożnymi).

Herby szlacheckie

W Polsce herb przysługiwał najczęściej pewnej grupie ludzi, a nie pojedynczej osobie, a więc polski szlachcic dzielił swój herb z wieloma rodzinami (tzw. herbowni, ród heraldyczny, herbowy), czasem z nim nie spokrewnionymi, a mającymi taki sam herb, zawołanie. Pierwotnie nazwiska szlacheckie miały formę odpowiadającą ich niemieckim czy francuskim odpowiednikom, z tym że w miejscu niemieckiego von czy francuskiego de występowało polskie z. Na przykład zmarły pod koniec XIV wieku dziad Piotra Lubomirskiego nazywał się Michał z Grabi. Dopiero później nazwiska nabrały charakteru przymiotnikowego i zaczęły się kończyć na -cki lub -ski. Natomiast trudno jest wyjaśnić, czym kierowano się wybierając nazwy herbowe – panowała tu zupełna dowolność. Jak głosi podanie herb Jelita narodził się pod Płowcami, gdzie król polski miał nim obdarzyć jednego ze swych żołnierzy, Floriana Szarego, ciężko rannego w brzuch. Dla uhonorowania jego męstwa utworzono ród Jelita. Później herbem tym pieczętowało się wiele rodzin. Osoby zjednoczone pod jednym herbem czuły zwykle silną więź „rodzinną” mimo – czasami – zupełnego braku więzów krwi. Jedną z konsekwencji istnienia rodów herbowych była prostota polskiej heraldyki – nie istniało np. w niej rozróżnienie na młodszą i starszą linię rodu. Ponieważ zaś nie istniało w Polsce żadne „kolegium heraldyczne”, które rozsądzałoby kwestie sporne w zakresie pochodzenia, osoba, która była podejrzewana o podszywanie się pod jakiś herb, była wzywana do sądu (tzw. nagana szlachectwa), a tam albo musiała okazać odpowiednie papiery nobilitacyjne, albo przedstawić sześciu szlachetnie urodzonych świadków, którzy zaświadczali o przynależności danej rodziny do stanu szlacheckiego od co najmniej trzech pokoleń. W okresie rozbiorów heroldie państw zaborczych wymagały od polskiej szlachty dokumentów potwierdzających szlachectwo. Zwykle wystarczały dokumenty potwierdzające posiadanie wśród przodków osoby piastującej stanowisko wojskowe, urząd czy dokument nadania ziemi. Jednak mimo tych dość łagodnych kryteriów, wiele szlachty, zwłaszcza zagrodowej nie było w stanie wylegitymować się ze szlachectwa, ulegając w ten sposób pauperyzacji.

Zobacz też

• Możnowładztwo
• ziemiaństwo
• heroldia Królestwa Polskiego
• arystokracja
• Związek Szlachty Polskiej

Bibliografia

• Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, wydane we Lwowie 1857
• Karol Maleczyński: Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lwów 1938
• Franciszek Piekosiński, O dynastycznem szlachty polskiej pochodzeniu, 1888

Linki zewnętrzne

• Dwory i rezydencje szlacheckie
• Związek Szlachty Polskiej
• Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie
• Związek Szlachty Białoruskiej