Województwo sieradzkie (I Rzeczpospolita)

Województwo sieradzkie
Palatinatus Siradiensis
	1339–1795
	Herb
	Sentencja: Virtus nescia dividi
Państwo	I Rzeczpospolita
Prowincja	wielkopolska
Data powstania	1339
Siedziba wojewody	Sieradz
Wojewoda	zobacz: wojewodowie sieradzcy
Siedziba sejmiku	Szadek
Popis	pod Sieradzem
Powierzchnia	11 689,53 km²
Populacja (1790); • liczba ludności	; 286 875
Podział administracyjny
Liczba powiatów	6
Liczba reprezentantów
Liczba senatorów	5
	Położenie na mapie Rzeczypospolitej;

Województwo sieradzkie (łac. Palatinatus Siradiensis) – jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów istniejąca w latach 1339–1793, tworząca prowincję wielkopolską, obejmująca początkowo powierzchnię 8 912,87 km² z 4 powiatami, a po przyłączeniu Ziemi Wieluńskiej – 11 689,53 km² z 6 powiatami^[4]. Siedzibą wojewody był Sieradz, a sejmiki ziemskie odbywały się w Szadku.

W XVII wieku w województwie sieradzkim szlachta stanowiła 4,66% mieszkańców^[5].

Terytorium[edytuj | edytuj kod]

Gdy w XIV w. utworzono w Polsce województwa obejmujące terytoria dawnych księstw, istniejące wtedy księstwo sieradzkie przekształcono w województwo sieradzkie. Graniczyło ono od zachodu z ówczesnym województwem kaliskim i z księstwami śląskimi, a na północy, przez Ner, z województwem łęczyckim. Na wschodzie od województwa sandomierskiego oddzielała Sieradzkie Pilica (od Koniecpola aż po Białobrzegi). Od południa sąsiadowało ono z województwem krakowskim; część granicy stanowiła rzeka Liswarta.

Woj. sieradzkie obejmowało początkowo powierzchnię 8912,87 km² (ówczesnych / staropolskich 162 mil kw.; 1 mila staropolska = 7,5–8,5 km; więcej: Systemy miar stosowane na ziemiach polskich), a w jego skład wchodziły 4 powiaty: sieradzki, szadkowski, piotrkowski i radomszczański. Gdy do Korony w 1391 r. ostatecznie wróciła ziemia wieluńska, odebrana Władysławowi Opolczykowi przez króla Władysława Jagiełłę, została włączona do woj. sieradzkiego ok. roku 1420^[6], powiększając obszar województwa o 2776,66 km² (ówczesnych 50 mil kw.) i dwa kolejne powiaty: wieluński i ostrzeszowski. Według danych z XVI w. w 4 powiatach woj. sieradzkiego było 127 parafii, 29 miast i 938 wsi, zaś na terenie ziemi wieluńskiej: 67 parafii, 13 miast i 182 wsie.

Powiaty województwa sieradzkiego wg Adolfa Pawińskiego^[4]
Ziemia	Powiat	Powierzchnia w mil²	Powierzchnia w km²
powiat piotrkowski		40,32	2220,48
powiat radomski (radomszczański)		42,00	2312,98
powiat sieradzki		41,77	2802,51
powiat szadkowski		37,75	2079,12
ziemia wieluńska	powiat ostrzeszowski	36,95	2035,02
ziemia wieluńska	powiat wieluński	13,46	741,65
Razem (województwo z ziemią wieluńską) Σ		212,25	11689,53

Administracja[edytuj | edytuj kod]

Woj. sieradzkie miało 2 senatorów większych (wojewodę i kasztelana sieradzkiego) i 3 mniejszych, tj. kasztelanów: rozpierskiego, spicymierskiego i konarskiego. Na terenie województwa były dwa starostwa grodowe: w Sieradzu, w Piotrkowie Trybunalskim oraz niegrodowe: Radomsk, Szadek, Tuszyn, Klonowa, Warta i inne. Na sejmikach wojewódzkich odbywanych w Szadku wybierano 4 posłów na Sejm i 2 deputatów do Trybunału Koronnego (dla Wielkopolski), który obradował w Piotrkowie.

Ziemia wieluńska rządziła się osobno, mając własnych urzędników ziemskich (począwszy od podkomorzego) i sądowych. Wybierała jednego senatora mniejszego, którym był kasztelan wieluński. Miała starostwa grodowe: wieluńskie i ostrzeszowskie, i niegrodowe: bolesławskie i grabowskie. Na własnych sejmikach odbywanych w Wieluniu obierano 2 posłów.

Osobny artykuł: ziemia wieluńska.

Wojewoda sieradzki mianował podwojewodziego wieluńskiego i dowodził pospolitym ruszeniem tej ziemi. Ziemia wieluńska miała własny herb w postaci baranka z chorągiewką i krzyżem, podczas gdy herb województwa przedstawiał pół orła czarnego w czerwonym polu i pół lwa czerwonego w żółtym polu, w koronie złotej, pokrywającej obie głowy. (Jan Długosz o chorągwi sieradzkiej w bitwie pod Grunwaldem pisze jednak co następuje: „...w której jednej połowie znajdowało się pół orła białego na czerwonym polu, a w drugiej połowie pół płomienistego lwa na białym polu”). Województwa łęczyckie i sieradzkie za swój mundur obywatelski przyjęły kontusz karmazynowy, wyłogi granatowe i żupan biały.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Osobne artykuły: Prusy Południowe i województwo kaliskie (Królestwo Polskie).

Struktura terytorialno-administracyjna środkowej Polski uległa zasadniczym zmianom dopiero w wyniku II rozbioru. Sieradzkie weszło wówczas w skład prowincji zwanej Prusami Południowymi. Zaborca wprowadził departamenty, a organami władz administracyjno-skarbowych uczynił tzw. kamery. Stan ten utrzymał się w czasach Księstwa Warszawskiego i dopiero po utworzeniu Królestwa Polskiego departamenty przemianowano na województwa, jednak województwa sieradzkiego nie odtworzono. Sieradz wtedy został miastem obwodowym dla powiatu sieradzkiego i szadkowskiego w województwie kaliskim.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

krainy historyczne w Polsce
ziemia sieradzka
ziemia wieluńska
kasztelania sieradzka
prowincja łęczycka
księstwo sieradzkie
wojewodowie sieradzcy Księstwa Sieradzkiego i województwa sieradzkiego I Rzeczypospolitej
województwo sieradzkie (1975-1998)

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
↑ Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 28.
↑ Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
↑ ^a ^b Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 1: Wielkopolska. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1883, s. 50.
↑ Jolanta Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.
↑ MarekM. Koter MarekM., Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T.T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161 .

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Sieradzkie z ziemią Wieluńską

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku
Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
Mapy historyczne województwa sieradzkiego, łęczyckiego i łódzkiego: https://fotopolska.eu/lodzkie/b84460,Mapy_i_plany_-_lodzkie.html i Polski: https://fotopolska.eu/Polska/b19979,Polska_-_mapy.html

[1] Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.

[2] Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 28.

[3] Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.

[Pawiński-4] Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 1: Wielkopolska. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1883, s. 50.

[5] Jolanta Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.

[6] MarekM. Koter MarekM., Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T.T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]