Trznadel szarogłowy
| Schoeniclus spodocephala[1] | |||
| (Pallas, 1776) | |||
 Samiec (podgatunek S. s. personatus) | |||
.jpg) Samica | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
trznadel szarogłowy | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Trznadel szarogłowy (Schoeniclus spodocephala) – gatunek średniej wielkości wędrownego ptaka z rodziny trznadli (Emberizidae). Gniazduje na terenie Syberii, od okolic południka 85°E na wschód po Rosyjski Daleki Wschód, a dalej Koreę Północną, północną Mongolię i północno-wschodnie Chiny. Zimuje głównie w północnej Azji Południowo-Wschodniej. Raz stwierdzony w Polsce. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisał Peter Simon Pallas w 1776. Holotyp mógł pochodzić z kilku miejsc, między innymi Daurii[3]. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Emberiza spodocephala[4]. Obecnie (2022) część autorytetów podtrzymuje tę nazwę i tym samym pozycję w obrębie rodziny, niektóre zamiast w Emberiza umieszczają trznadla szarogłowego w rodzaju Schoeniclus[5].
Pozycję trznadla szarogłowego względem części innych przedstawicieli Schoeniclus przedstawia poniższy kladogram, stanowiący uproszczony wycinek drzewa filogenetycznego uzyskanego przez Barkera i innych (2015)[6]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Trznadel szarogłowy okazał się być gatunkiem siostrzanym wobec trznadla złotawego (S. aurelous), a ich linie rozwojowe rozdzieliły się około 3,07 mln lat temu. Linie rozwojowe kladów S. aurelous+S. spodocephala oraz S. variabilis+S. chrysophrys+S. tristrami rozeszły się blisko 4,0 mln lat temu[6]. Hooper i Price (2017) uzyskali częściowo zbieżne wyniki, jednak nie uwzględnili kilku gatunków. Według nich trznadle złotawy i szarogłowy również są gatunkami siostrzanymi, lecz najbliżej spokrewnionymi z nimi jest trznadel złotobrewy (S. chrysophrys). Ten blisko 5,5 mln lat temu oddzielił się od kladu S. chrysophrys+S. spodocephala, natomiast linie rozwojowe tych dwóch gatunków rozeszły się 4,66 mln lat temu. W badaniu nie uwzględniono trznadli szarych i amurskich[7].
Odrębność gatunkowa trznadla kreskowanego (S. (s.) personatus) jest sporna. Na Kompletnej liście ptaków świata... (2022) został on umieszczony jako podgatunek trznadla szarogłowego[5], podobnie jak na Howard and Moore Complete Checklist... (2014)[8]. IOC uznaje go za odrębny monotypowy gatunek[9], tak jak Clements Checklist of Birds of the World (sierpień 2022)[10] oraz autorzy listy ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (6. wersja online: grudzień 2021)[11]. Trzema wyróżnianymi przez niektóre autorytety podgatunkami są[5]:
- trznadel szarogłowy, S. (s.) spodocephala (Pallas, 1776)
- trznadel kreskowany, S. (s.) personatus (Temminck, 1836)
- trznadel czarnokantarowy, S. (s.) sordidus (Blyth, 1845)
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała wynosi około 13,5–16 cm, a masa ciała – 13–27 g[3]. Wymiary średnie dla osobników podgatunku nominatywnego przedstawia poniższa tabela[12].
| Płeć | Dł. skrzydła | n | Dł. ogona | n | Dł. dzioba | n | Dł. skoku | n |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| samce | 68–77 (72,2) | 24 | 56–69 (63,6) | 24 | 11,1–13,5 (12,5) | 38 | 17,5–19,8 (18,9) | 36 |
| samice | 65–71,5 (67,9) | 18 | 57–66 (60,6) | 18 | 9,1–11,0 (10,0) | 37 |
Trznadle szarogłowe pod względem rozmiarów i proporcji ciała przypominają potrzosa zwyczajnego (S. schoeniclus). Przeważnie w terenie sprawiają wrażenie dość ciemnych ptaków bez cech charakterystycznych. W szacie godowej u ptaków podgatunku nominatywnego głowa, gardło i pierś są ołowianoszare, a przód głowy i gardło – czarniawe. Brzuch jasnożółty (u osobników z zachodniej części zasięgu – niemal biały), po bokach występują rzadkie czarne pasy. Wierzch ciała głównie płowobrązowy z czarnymi pasami, kuper – szarobrązowy, bez pasków. Po bokach ogona obecne białe wstawki. Dwa jasnoochrowe paski skrzydłowe nie wyróżniają się. Dziób mocno zbudowany z prostą górną krawędzią, szary z różowawą żuchwą. Nogi różowe. W szacie spoczynkowej głowę i pierś pokrywają częściowo brązowe plamki na końcówkach piór, lecz ogólny wzór upierzenia zostaje zachowany[12].
U samic brakuje charakterystycznych cech. W przeciwieństwie do samców nie występuje u nich ciemny przód głowy oraz jednolicie szare upierzenie głowy i piersi, mają natomiast brudnobiałe gardło i białawe paski przyżuchwowe (najjaśniejsze z elementów upierzenia głowy) oraz słabo widoczne ciemniejsze paski podbródkowe. Mają pokryte brązowo-szarymi pasami ciemię oraz słabo zaznaczoną jasną brew. Grzbiet samic jest brązowy, w dosyć ciepłym odcieniu, z ciemniejszymi pasami. Głowa, szyja i boki piersi przeważnie zdają się mieć szarawy nalot. Spód ciała brudnobiały (niemal popielaty), z delikatnym kremowym nalotem. Boki tułowia i piersi pokrywają grube czarne pasy. Kuper szarobrązowy z niewyraźnymi ciemnymi nieregularnymi plamami. Dymorfizm sezonowy słabo zaznaczony[12].
Osobniki młodociane przypominają samice, jednak z bardziej matowym i nieco bardziej brązowawym upierzeniem. Niemal nie występuje u nich szary nalot na głowie i szyi[12].
Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Obszar występowania poszczególnych podgatunków trznadla szarogłowego jest następujący:
- trznadel szarogłowy (S. (s.) spodocephala) – Syberia od doliny Jeniseju w środkowym biegu[8] (od okolic południka 85°E[13]) na wschód po Jakucję (najdalej na północ do okolic Wierchojańska[14]) oraz na południe po Ałtaj, okolice Bajkału[8] (Irkuck[14]), Rosyjski Daleki Wschód, Koreę Północną, północną Mongolię[8] (góry Chentej i Sajany, których większa część znajduje się jednak w Rosji[3]) i północno-wschodnie Chiny[8] (Mandżuria); zimowiska znajdują się w południowej i wschodniej części Chin[8][12];
- trznadel kreskowany (S. (s.) personatus) – południowy Sachalin, południowe Wyspy Kurylskie oraz północna i środkowa Japonia, a w okresie zimowym również jej południowa część[8] – od północnego Honsiu na południe przez Sikoku i Kiusiu po wyspy Riukiu oraz Wyspy Izu[3];
- trznadel czarnokantarowy (S. (s.) sordidus) – środkowo-zachodnie, środkowo-północne i środkowe Chiny (od północnego Junnanu, zachodniego Syczuanu i północno-wschodniej prowincji Qinghai po Hubei[8], czasem pojawiają się też w środkowym Kuejczou i zachodnim Hunan[3]); zimowiska ciągną się od podnóży Himalajów na wschód po Nepal, północno-wschodnie Indie oraz północną Azję Południowo-Wschodnią[8] (północna Mjanma, północny Półwysep Indochiński[3]).
W bazie BirdLife International wymienione jest 8 państw, w których trznadla szarogłowego stwierdzano jedynie wyjątkowo: Afganistan, Bhutan, Finlandia, Niemcy, Indonezja, Kazachstan, Holandia, Wielka Brytania[15]. 29 maja 2021 samca trznadla szarogłowego obserwowano na Helu[16][17]; po zaakceptowaniu tego stwierdzenia Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego wciągnęła ten gatunek na Listę awifauny krajowej[18].
Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Środowiskiem życia trznadli szarogłowych jest tajga, podobnie jak u wielu innych trznadli. Preferują stosunkowo wysoką i gęstą roślinność. Na Syberii często zamieszkują te najbardziej wilgotne połacie zwartego drzewostanu, jednak pojawiają się także wśród krzewów i drzew wzdłuż brzegów rzek lub zbiorników[12]. Czasami pojawiają się w górskich lasach (zarówno iglastych, jak i liściastych). Na Ałtaju występują co najmniej do 600 m n.p.m., w Japonii – do 1500 m n.p.m. (niekiedy wyżej), w północnej Mongolii – co najmniej do 1300 m n.p.m. Zimą zapuszczają się na niżej położone tereny u podnóża gór i na nizinach. Zwykle przebywają wówczas w zakrzewieniach rosnących wzdłuż cieków lub na skraju zadrzewień i przecinek[3].
Pożywieniem dorosłych trznadli szarogłowych w okresie lęgowym są przede wszystkim bezkręgowce, zarówno dorosłe, jak i larwy; między innymi niewielkie piewikowate (Cicadidae) oraz inne pluskwiaki (Hemiptera), muchówki (Diptera), mrówkowate (Formicidae), motyle (Lepidoptera), chrząszcze (Coleoptera) i pająki (Araneae). Skład diety piskląt jest podobny. Podczas przelotów i na zimowiskach trznadle szarogłowe żywią się różnymi nasionami, również zbóż. Pokarmu szukają głównie na ziemi. Poza sezonem lęgowym przebywają przeważnie w małych grupach, czasem z trznadlami innych gatunków[3].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Okres lęgowy u trznadli szarogłowych zaczyna się zwykle między majem a połową czerwca, zależnie od obszaru występowania. Pisklęta miejscami klują się jeszcze we wrześniu. Trznadle szarogłowe wyprowadzają dwa lęgi w roku. Gniazdo prawdopodobnie buduje wyłącznie samica. Budulec stanowią miękkie trawy, wyściółkę zaś – włosie. Gniazdo przeważnie umieszczone jest na ziemi lub nisko na krzewie albo roślinie zielnej, czasem wyżej (do 5 m nad ziemią). Zniesienie składa się z 4 lub 5 jaj o jasnozielonej, niebieskawej lub różowawej skorupie pokrytej plamami barwy kasztanowej, podobnej do umbry, niekiedy też fioletowobrązowymi; na nich znajdują się jeszcze ciemne plamki i linie. Samica wysiaduje sama przez 12–14 dni. Pisklęta są karmione przez obydwa ptaki z pary. Opuszczają gniazdo po 9–14 dniach od wyklucia[3].
Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje trznadla szarogłowego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) od 2016 (stan w 2022); wcześniej gatunek nie był klasyfikowany w tym samym ujęciu systematycznym. BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie stabilny[15]. IUCN uznaje trznadla kreskowanego (S. (s.) personatus) za osobny gatunek, ale także zalicza go do kategorii najmniejszej troski[19].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Schoeniclus spodocephala, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Schoeniclus spodocephala, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Family Emberizidae (Buntings and New World Sparrows), [w:] Josep del Hoyo, Andrew Elliott, David A. Christie, Handbook of the Birds of the World, t. 16. Tanagers to New World Blackbirds, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 533–534, ISBN 978-84-96553-78-1.
- ↑ Peter Simon Pallas, Reise durch verschiedene Provinzen des Russischen Reichs (1768-74), t. 3, 1776, s. 698 (łac.).
- ↑ a b c P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Emberizidae Vigors, 1825 - trznadle - Old world buntings (wersja: 2021-06-18). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2022-04-10].
- ↑ a b F. Keith Barker i inni, New insights into New World biogeography: An integrated view from the phylogeny of blackbirds, cardinals, sparrows, tanagers, warblers, and allies, „The Auk”, 132 (2), 2015, s. 333–348, DOI: 10.1642/AUK-14-110.1, ISSN 0004-8038 (ang.).
- ↑ Hooper i inni, Chromosomal inversion differences correlate with range overlap in passerine birds, „Nature Ecology & Evolution”, 1, 2017, s. 1526–1534, DOI: 10.1038/s41559-017-0284-6.
- ↑ a b c d e f g h i EMBERIZIDAE - Old World Buntings (5:41), [w:] Edward C. Dickinson & Les Christidis (red.), Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World, wyd. 4, t. 2, 2014 [dostęp 2022-04-10].
- ↑ F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.): Buntings. IOC World Bird List (v12.1), 1 lutego 2022. [dostęp 2022-04-02].
- ↑ Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2022 [online], 2022 [dostęp 2023-01-15].
- ↑ HBW and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 6 [online], grudzień 2021, s. 45 [dostęp 2022-04-10].
- ↑ a b c d e f g Lars Svensson, Hadoram Shirihai, Handbook of Western Palearctic Birds, t. Passerines: Flycatchers to Buntings, Bloomsbury Publishing, 2018, s. 502–504, ISBN 978-1-4729-6092-4.
- ↑ Charles Vaurie, The Birds of the Palearctic Fauna: Order Passeriformes, H.F. & G. Witherby, 1959, s. 695.
- ↑ a b G.P. Diemientiew i inni, Птицы Советского Союза, t. 5, Moskwa: Sowietskaja Nauka, 1954, s. 424–430 (ros.).
- ↑ a b Black-faced Bunting Emberiza spodocephala. BirdLife International. [dostęp 2022-04-02].
- ↑ Orzeczenia pozytywne wydane w roku 2021 [online], Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej PTZool [dostęp 2022-04-10].
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022.
- ↑ Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2021. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2022-04-10].
- ↑ Emberiza personata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2022-04-10] (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy – trznadel kreskowany S. (s.) personatus. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).