Turtanu
Turtan(n)u, tartan(n)u (akad. turtānu, turtannu, tartānu, tartannu)[1] – jedna z najważniejszych godności urzędniczych w starożytnej Asyrii, której nazwa tłumaczona jest zazwyczaj jako „naczelny dowódca wojsk”[2]. Biblijny tartan z 2 Księgi Królewskiej (2 Krl 18:17) i Księgi Izajasza (Iz 20:1).
Turtanu w Asyrii[edytuj | edytuj kod]
Tytuł turtānu był archaiczny, gdyż wywodził się jeszcze z czasów, gdy Asyria pozostawała pod kontrolą królów Mitanni[3]. Samo słowo wywodziło się z języka huryckiego, w którym znaczyło „drugi pod względem ważności”[3]. W Asyrii, w pierwszych wiekach okresu nowoasyryjskiego, osoba nosząca tytuł turtānu należała do grona najbardziej wpływowych ludzi w państwie[4]. Swymi wysokimi uprawnieniami wojskowymi i administracyjnymi wchodziła ona niekiedy w uprawnienia samego króla, co znalazło wyraz w karierach takich turtănu, jak Szamszi-ilu czy Dajan-Aszur[4]. By ograniczyć ich wpływy królowie asyryjscy epoki Sargonidów wprowadzili urząd drugiego turtanu. Obaj dowódcy, z których jeden zwany był „turtanu strony prawej” (akad. turtānu imitti), a drugi „turtanu strony lewej” (akad. turtānu šumēli)[1] mieli takie same kompetencje, aby żaden z nich nie mógł nadużywać władzy. Dodatkowo podlegać oni musieli rab ša rēši, dostojnikowi z otoczenia króla odpowiedzialnemu za armię[4].
Począwszy od końca IX w. p.n.e. turtānu zarządzał również jedną z zachodnich, nadgranicznych prowincji imperium asyryjskiego (tzw. prowincja naczelnego dowódcy wojsk)[3][4]. W 708 r. p.n.e. Sargon II utworzył drugą taką prowincję na ziemiach byłego wasalnego królestwa Kummuh, która zarządzana była przez „turtānu strony lewej” (tzw. prowincja naczelnego dowódcy wojsk strony lewej)[3]. Stąd też w niektórych tekstach „turtānu strony lewej” występuje jako „turtānu (prowincji) Kummuh”[5].
W asyryjskich listach i kronikach eponimów naczelny dowódca wojsk (turtānu) wymieniany jest z reguły zaraz po królu, a przed heroldem pałacowym (nāgir ekalli), wielkim podczaszym (rab šāqē) i intendentem pałacu (abarakku)[6]. Z imion znani są następujący turtanu:
- Aszur-deni-amur - turtanu króla Adad-nirari II (911-891 p.n.e.), wzmiankowany w jego rocznikach[7]
- Aszur-belu-ka’’in – turtanu króla Salmanasara III (858-825 p.n.e.), w 856 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[8][9]
- Dajan-Aszur – turtanu króla Salmanasara III, w 853 i 826 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[10]
- Jahalu – turtanu króla Szamszi-Adada V (823-811 p.n.e.), w 821 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[10]
- Bel-lu-balat – turtanu króla Szamszi-Adada V, w 814 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[11][12]
- Nergal-ilaja – turtanu króla Adad-nirari III (810-782 p.n.e.); w 830, 817 i 808 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[13]
- Szamszi-ilu – turtanu króla Salmanasara IV (782-772 p.n.e.), w 780 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[14][15]; turtanu króla Aszur-dana III (772-755 p.n.e.), w 770 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[14][15]; turtanu króla Aszur-nirari V (755-746 p.n.e.), w 752 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[14][16]
- Nabu-da’’inanni – turtanu króla Tiglat-Pilesera III (745-727 p.n.e.), w 742 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[14][16]
- Bel-emuranni – "turtanu strony prawej" króla Sennacheryba (704-681 p.n.e.), w 686 r. p.n.e. pełnił urząd eponima[17][18]
- Marlarim - turtānu Kummuḫi, w 668 r. p.n.e. pełnił urząd eponima[17][18].
- Salmu-szarri-iqbi - turtānu Kummuḫi, pełnił urząd eponima po 648 r. p.n.e., dokładna data niepewna: Parpola datuje jego eponimat na 630 r. p.n.e., a Falkner i Reade na 623 r. p.n.e.[5][18].
- Szamasz-szarru-ibni - turtanu króla Sin-szarra-iszkuna (?-612 p.n.e.)[19]; postkanoniczny eponim w 615 r. p.n.e. (Reade) lub w 613 r. p.n.e. (Falkner)[18]
- Nabu-mar-szarri-usur - turtanu Aszur-uballita II (611-609 p.n.e.)[19]; postkanoniczny eponim w 611 r. p.n.e. (Parpola, Reade, Falkner)[18]
Turtanu w Biblii[edytuj | edytuj kod]
W dwóch miejscach w Biblii wzmiankowane są osoby noszące tytuł turtanu (biblijne tartan). W pierwszym przypadku (2 Księga Królewska 18:17) chodzi o nieznanego z imienia turtanu asyryjskiego króla Sennacheryba (704–681 p.n.e.), który wraz z dwoma innymi dostojnikami (rab šāqê i rab ša rēši) wysłany zostaje do króla Judy Ezechiasza, by nakłonić go do poddania Jerozolimy. W drugim przypadku (Księga Izajasza 20:1) wzmiankowane jest zdobycie miasta Aszdod przez nieznanego z imienia turtanu asyryjskiego króla Sargona II (722-705 p.n.e.).
W Kodeksie Leningradzkim, Septuagincie i Wulgacie tytuł turtanu występuje jako imię własne (hebrajskie תַּרְתָּן w Kodeksie Leningradzkim, greckie Θαρθαν w Septuagincie, łacińskie Tharthan w Wulgacie)[20][21], ale w komentarzach i leksykonach biblijnych znaleźć można często informację, że chodzi tu o asyryjski tytuł oznaczający naczelnego dowódcę wojsk[22][23]. W polskich przekładach Biblii tytuł ten czasem występuje jako imię własne, a czasem jako – tłumaczona lub nie – nazwa urzędu:
| polskie przekłady Biblii | miejsce w Biblii | |
|---|---|---|
| 2 Księga Królewska (2 Krl 18:17)[24] |
Księga Izajasza (Iz 20:1)[25] | |
| Biblia Tysiąclecia | „naczelny dowódca” | „naczelny dowódca” |
| Biblia poznańska | „głównodowodzący” | „Tartan” |
| Biblia warszawska | „Tartan” | „Tartan” |
| Biblia warszawsko-praska | „główny dowódca wojsk” | „naczelny wódz” |
| Uwspółcześniona Biblia gdańska | „Tartan” | „Tartan” |
| Przekład Nowego Świata | „tartan” | „tartan” |
W niektórych starszych pracach z zakresu historii starożytnego Bliskiego Wschodu słowo tartan używane jest zamiennie ze słowem turtanu[26].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b hasło turtānu, w: Chicago..., s. 489.
- ↑ Joannes F., Historia Mezopotamii w I. tysiącleciu przed Chrystusem, s. 65 i 189.
- ↑ a b c d hasło Commander-in-Chief, w: Assyrian empire builders. ucl.ac.uk. [dostęp 2015-08-27]. (ang.).
- ↑ a b c d F. Joannes, Historia..., s. 189.
- ↑ a b Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon..., s. 49.
- ↑ hasło turtānu, w: Chicago..., s. 490.
- ↑ Grayson A.K., Assyrian Rulers of the Early First Millennium B.C. I (1114–859 B.C.), „The Royal Inscriptions of Mesopotamia. Assyrian Periods” 2 (RIMA 2), University of Toronto Press, 2002, s. 151.
- ↑ A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie, s. 434.
- ↑ J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 165.
- ↑ a b J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 167.
- ↑ A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie, s. 428.
- ↑ J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 169.
- ↑ J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 166-169.
- ↑ a b c d A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie, s. 430.
- ↑ a b J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 171.
- ↑ a b J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 173.
- ↑ a b Assyrian Eponym List. oracc.museum.upenn.edu. [dostęp 2019-11-06]. (ang.).
- ↑ a b c d e The Neo Assyrian Eponyms. cdli.ox.ac.uk. [dostęp 2019-11-06]. (ang.).
- ↑ a b K. Radner, Last Emperor or Crown Prince ... , s. 140.
- ↑ porównanie 2 Krl 18:17 z Kodeksu Leningradzkiego, Septuaginty i Wulgaty na stronie www.blueletterbible.org
- ↑ porównanie Iz 20:1 z Kodeksu Leningradzkiego, Septuaginty i Wulgaty na stronie www.blueletterbible.org
- ↑ hasło Tartan na stronie http://www.bible-history.com
- ↑ hasło Tartan na stronie http://www.blueletterbible.org
- ↑ Biblia Internetowa - porównanie 2 Krl 18:17 w polskich przekładach Biblii. www.biblia.apologetyka.co. [dostęp 2024-04-19].
- ↑ Biblia Internetowa - porównanie Iz 20:1 w polskich przekładach Biblii. www.biblia.apologetyka.co. [dostęp 2024-04-19].
- ↑ H. W. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973, s. 233.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- hasło turtānu, w: Chicago Assyrian Dictionary (CAD), tom T, The Oriental Institute, Chicago 2006, s. 489-490.
- J.-J. Glassner, Mesopotamian Chronicles, Atlanta 2004.
- F. Joannes, Historia Mezopotamii w I. tysiącleciu przed Chrystusem, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007.
- K. Radner, Last Emperor or Crown Prince Forever? Aššur-uballiṭ II of Assyria according to Archival Sources, w: Yamada S. (red.), State Archives of Assyria Studies, tom 28, 2018, s. 135-142.
- K. Radner, Provinz. C, w: Reallexikon der Assyriologie, tom XI (Prinz, Prinzessin - Samug), Walter de Gruyter, Berlin - New York 2006-2008, s. 42-68.
- A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie II (1938), s. 412–457.