Przejdź do zawartości

Świeckie oznaki godności

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Oznaki urzędu podczaszego

Świeckie oznaki godności – symbole umieszczane w herbach i informujące o pozycji właściciela herbu w hierarchii społecznej, o posiadanym tytule arystokratycznym lub sprawowanym urzędzie. Symbole godności umieszczane są zwykle nad tarczą herbowąkorony rangowe, kapelusze lub infuły (patrz: kościelne oznaki godności) lub rodzaj hełmu, za tarczą herbową – np. kotwice w herbie admirała, miecze w herbie miecznika, obok lub wokół tarczy – np. ordery, płaszcz książęcy. Rzadziej oznaki godności bywają umieszczane w samej tarczy herbowej – m.in. w herbach napoleońskich czy herbie baroneta.

Zewnętrzną oznaką władzy i godności królewskiej jest korona, symbol o rodowodzie bliskowschodnim. Faraonowie egipscy nosili koronę podwójną: biała mitra Górnego Egiptu wprawiona w czerwona koronę Dolnego Egiptu. Koronę znano również w państwie izraelskim: Bo go uprzedzasz pomyślnymi błogosławieństwami, koronę szczerozłotą wkładasz mu na głowę. [Ps. 21, 4; a także Iz. 28,5; 62, 3]. Człowiek ukoronowany pozostawał pod szczególną opieką bóstw. Korona wywodzi się z wieńca roślinnego, co widoczne jest w etymologii: łacińskie słowo corona, oznacza wieniec z kwiatów, analogicznie greckie stephanos. Rzymianie po wygnaniu Tarkwiniusza znienawidzili monarchię i wszystkie jej symbole do tego stopnia, że nawet posiadający władzę absolutną rzymscy cesarze nie odważyli się na włożenie na skronie korony. Oznaką rzymskiej władzy cesarskiej był diadem: prosta wełniana przepaska na głowie. Pierwszym cesarzem, który włożył na głowę koronę był Karakalla (211–217 po Chr.)

Od czasów restytucji cesarstwa zachodniego przez Karola Wielkiego, korona zamknięta (corona clausa) z jednym lub dwoma skrzyżowanymi kabłąkami i zwieńczona sferą z krzyżem, przysługiwała jedynie cesarzowi: najpierw Cesarstwa rzymskiego, potem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Korona zamknięta była bowiem oznaką władzy w pełni suwerennej, będącej wyłącznie w posiadaniu cesarza, jako jedynego z władców ziemskich. Królowie w tym czasie używają koron otwartych (corona aperta), w kształcie opaski ozdobionej fleuronami, czyli stylizowanymi, na przemian większymi i mniejszymi, kwiatami lilii lub liśćmi akantu. Od połowy wieku XIII idea państwa uniwersalistycznego z cesarzem na szczycie hierarchii władzy, ustępuje miejsca idei suwerennej władzy królewskiej sprawowanej w państwie narodowym, odrzucona zostaje myśl o prymacie cesarza i papieża. Król zostaje imperatorem in regno suo. Według tradycji anglo-normadzkiej jako pierwszy koronę zamkniętą kazał sporządzić dla siebie Wilhelm Zdobywca w 1066 r. W zgodzie z ideą suwerenności państwowej, królowie stopniowo zaczynają jako oznak swej władzy używać koron zamkniętych: czynią tak władcy francuscy i angielscy, następnie królowie Szkocji, Szwecji, Danii. W Polsce korona zamknięta trzema krzyżującymi się kabłąkami i zwieńczona sferą z krzyżem pojawia się w ikonografii królewskiej za rządów Jana Olbrachta i Aleksandra. Jako insygnium władzy pojawia się w czasach panowania Zygmunta I i od tej pory używana jest przez kolejnych monarchów aż do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Herby królewskie często umieszczano na płaszczu królewskim [plaudamentum], purpurowym z podbiciem gronostajowym. Płaszcz upinany był na kształt namiotu. Motyw ten ma rodowód rzymski: pod namiotem spiętym z żołnierskich płaszczy siedział zwycięski wódz przyjmując hołd pokonanych wojsk nieprzyjacielskich przechodzących pod jarzmem.

Pod wpływem insygniów królewskich, również książęta zaczęli stosować nakrycie głowy wzorowane na koronie. Mitry książęce wykazują wielką rozmaitość form. Najczęściej używano mitry w postaci złotej opaski z fleuronami, zamkniętej niskimi kabłąkami, często podbitej purpurą lub gronostajem, niekiedy zwieńczonej sferą z krzyżem. W związku z przeważającym nieuznawaniem przez nowożytne polskie prawo szlacheckie tytułów książęcych innych niż dynastyczne (Piastów, książąt Pomorskich, dynastów litewsko-ruskich – Rurykowiczów i Giedyminowiczów, etc.) korony książęce występują w heraldyce polskiej stosunkowo rzadko. Oprócz wymienionych rodów, używają ich również obdarzeni tytułem książęcym przez obcych monarchów – np. Radziwiłłowie jako książęta Rzeszy Niemieckiej, oraz – pod koniec istnienia Rzeczypospolitej – Poniatowscy i Ponińscy z nadania sejmu. Tytułów książęcych (kniaziów) miały prawo również używać rody szlachty tatarskiej pochodzące od chanów. Częściej tytuły książęce – a tym samym i mitry – spotykamy w wieku XIX: pochodzą już z nadania monarchów państw zaborczych.

W okresie średniowiecza w herbach książąt z rodu Piastów umieszczano korony otwarte, najczęściej z czterema większymi i czterema mniejszymi fleuronami. W czasach nowożytnych najpopularniejszą formą korony książęcej jest opaska z pojedynczym kabłąkiem biegnącym od przodu do tyłu, zamknięta wysoko sklepioną czapką purpurową. Takiej korony używają zarówno książęta polscy – na przykład Piastowie mazowieccy – jak i ruscy – np. książęta Słuccy – a także ci, którzy swą godność otrzymali z nadania monarchów obcych.

Herb książęcy może być ozdobiony zewnętrzną oznaką godności – płaszczem książęcym.

Korona książęca umieszczana była bezpośrednio na górnej krawędzi tarczy herbowej, bądź wieńczyła płaszcz herbowy. Niekiedy przedstawiana jest na hełmie, ale jest to niezgodne z regułami heraldyki.

Oznaką godności hrabiego, wicehrabiego, barona i markiza była korona otwarta w postaci prostej opaski najczęściej z długimi, prostymi promieniami ułożonymi wachlarzowato i zakończonymi perłami. Liczba promieni, zwanych „pałkami”, zależała od godności: w Polsce obowiązywał popularny w Europie system, w którym korona 9-pałkowa przysługiwała hrabiemu, 7-pałkowa baronowi. Z powodu ustrojowej zasady równości szlachty właściwej, w okresie przed rozbiorami rzadko spotykamy dziedziczne arystokratyczne tytuły honorowe inne niż pański i związane z nimi oznaki godności: tytuły pochodzą z nadań monarchów obcych. Zasadą równości objętych jest kilka kategorii szlachty i wyraża się ona w niemanifestowaniu heraldycznym istniejących między nimi różnic. Jest to sytuacja odmienna od sytuacji angielskiej, w której również zasadą równości objętych jest kilka kategorii szlachty, ale różnice te są w okresie nowożytnym skwapliwie podkreślane w herbach. Szczególnie łatwe było zdobycie austriackiego tytułu hrabiowskiego: już w XVII w. skorumpowana administracja cesarska sprzedawała je chętnym, wśród których byli również pyszni polscy magnaci:

Drugi osiadł pół Polski, że już i tytułu

Nie masz przedeń w Koronie, więc do protokółu

Cesarskiego – o wstydzie! o hańbo! o brednia! -

Leci, wziąwszy tysiąców, po grabstwo do Wiednia (..)

Wacław Potocki – „Wojna chocimska”.

Szczodrze tytułami arystokratycznymi szafowali władcy państw zaborczych, chcąc sobie zjednać i przekupić wpływową polską magnaterię. Na terenie wszystkich zaborów prawo do występowania o nadanie tytułu hrabiowskiego miały rodziny mogące udokumentować pochodzenie od osoby piastującej koronne godności lub senatora, potomkowie urzędników ziemskich i powiatowych mieli prawo otrzymać tytuł barona. Korony jako oznaki godności używać mogła również szeregowa szlachta: była to korona z pięcioma promieniami – trzy fleurony i dwie pałki – umieszczana na hełmie pod klejnotem.

W czasach Księstwa Warszawskiego stosowano francuskie tytuły arystokratyczne i napoleoński system oznak godności:

  • kawaler – czapka z zielonym podbiciem i pojedynczą kitą z pióra pawiego.
  • baron – czapka z podbiciem z futra łasicy z trzema piórami strusimi;
  • hrabia – czapka z podbiciem gronostajowym i pięcioma piórami strusimi;
  • prince – czapka z podbiciem z futra łasicy i siedmioma piórami strusimi;
  • duc – czapka z podbiciem gronostajowym i siedmioma piórami strusimi.

Arystokratyczne oznaki godności mogły być umieszczane bezpośrednio nad tarczą heraldyczną – nie występuje wtedy hełm i klejnot, lub umieszczane są ponad koroną – lub na hełmie jako łącznik z klejnotem.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]