Literatura turecka

Orchońska inskrypcja w mieście Kyzył w Tuwie

Literatura turecka – teksty mówione (twórczość ustna) i pisane w języku tureckim w jego formie współczesnej oraz w języku osmańskotureckim, stanowiącym podstawę starszego piśmiennictwa tureckiego.

Dzieje literatury tureckiej obejmują okres niemal 15 wieków. Najstarszymi zapisami tekstów tureckich są ryte w kamieniu inskrypcje zapisywane pismem orchońskim, odnalezione w dolinie rzeki Orchon w środkowej Mongolii i datowane na VIII w. n.e. W IX i X w. wśród koczowniczych tureckich ludów Azji Środkowej ukształtowała się tradycja ustnej epiki, która zaowocowała powstaniem wśród Oguzów cyklu opowieści zgromadzonych w Księdze Dede Korkuta oraz eposu Manas wśród przodków dzisiejszych Kirgizów.

Podział literatury tureckiej

• Według kryterium ogólnego:
  • Literatura przed przyjęciem islamu
  • Literatura po przyjęciu islamu
  • Klasyczna – dworska
  • Zakonna – religijna
  • Ludowa
  • Współczesna

• Według pisma:
  • Alfabet arabski
  • Alfabet turecki
  • Alfabet runiczny
  • Alfabet ujgurski
  • Alfabet manichejski

• Według rodzaju:
  • Literatura piękna
  • Literatura naukowa
  • Historiografia
  • Literatura geograficzna

• Według czynników geograficznych:
  • Literatura Azji Środkowej
  • Literatura półwyspu Anatolijskiego

Periodyzacja literatury anatolijskiej

1. Staroanatolijska
   1. Turecka staroanatolijska
   2. Osmańska:
      1. okres klasyczny 1453–1600
      2. okres poklasyczny 1600–1859
2. Literatura wieku XVIII
3. Literatura wieku XIX
4. Literatura okresu reform
5. Literatura współczesna nowożytna

Literatura przed przyjęciem islamu

Najstarsze pisane zabytki ludów tureckich pochodzą z VII wieku n.e. Posługiwano się wówczas pismem runicznym rytym lub kutym na płytkach kamiennych, kamieniach, rzadziej na przedmiotach metalowych (misy, czarki, kubki itp.). Zabytki literackie spisane w runach obejmują prozę i poezję, a ich treść stanowią epitafia, mowy i hymny pochwalne, lamenty, ważniejsze wydarzenia z dziejów plemion i bohaterskie czyny jego wodzów. Wiele inskrybowanych płyt, kamieni i przedmiotów znaleziono nad rzekami Ochron i Jenisej, stąd zwane są one zwykle zabytkami orchowskimi lub jenisejskimi. Najbardziej znanymi zabytkami orchowskimi są tablice sporządzone dla władców państwa Turków Orchońskich Köl-tegina (zm. 731 r.) i jego brata Bilge-kagana (zm. 734 r.) oraz Tonjukuka (napis sporządzony w 712-716) Napis na cześć Köl-tegina jest dwujęzyczny, turecko-chiński.

• Zabytki ujgurskie
  • teksty ujgursko-manichejskie (elementy buddyzmu i machizmu) przykład – modlitwa „Chmastuarif” – wyznanie grzechu, zapisana w j. urgujskim
  • hymny manichejskie
  • teksty ujgursko–buddyjskie – wyznanie grzechu, teksty magiczne, najsłynniejsza sutra „Złotego blasku”
  • teksty ujgursko–nestoriańskie
  • bajki i opowiadania ludowe (np. o sroce i czarodziejskich darach).

Literatura po przyjęciu islamu

• Mahmud al-Kaszgari, XIII wiek, znał j. arabski, perski i turecki; podróże naukowe; dzieła:
  • Dywan j. tureckich
  • Kompendium dialektów tureckich
  • Zestaw leksyki dialektów j. tureckiego
  • Szkicowe omówienie i rozmieszczenie j. tureckiego
  • Informacje z zakresu fonetyki historycznej i gramatyki tychże języków
  • Materiał dotyczący dziejów, geografii, gramatyki i etnografii
  • Najstarsza turecka mapa świata

Literatura karachanidzka
Jej przykładem jest poemat Mądrość przynosząca szczęście z XII wieku w j.ujgursko-karłuckim, który powstał w 1069 roku, napisany przez Jusufa Balasaghuniego. Utwór jest poematem dydaktycznym i obejmuje 6502 wierszy podzielonych na 72 rozdziały. Do naszych czasów zachowały się 3 rękopisy.

Literatura kipczacko–chorezyjska
Z XIV wieku pochodzi „Historia Proroków”, „Historia Rabguzjego”. Składa się ona z: krótkiego wstępu, rozdziału poświęconego stworzeniu świata, opowiadań o prorokach związanych z muzułmańską tradycją oraz zakończenia.

Literatura kipczacka
Przykładem może być Codex Cumanicus z XIV wieku w j. kipczackim – zachowała się kopia z tamtego okresu. Treść wiąże się z działalnością kościoła, gramatyką i tekstami religijnymi.

Literatura mistyczna

Na terenie Anatolii literatura mistyczna istniała od XIII do XX wieku. Literatura mistyczna przekazywała więcej treści, głębi, bardziej dotyczyła życia codziennego.

• Aszyk – wędrowny mistyk, wypił cudowny napój
• Ahmed Yesevi – w XII w. pierwszy mistyk z Azji Środkowej

• sufizm – ruch w islamie, którego nazwa pochodzi od słowa suff – wełna; symbol pokoju, poświęcenie spraw mniej ważnych;
• asceza duchowa – kto poznał sam siebie, poznał Boga;
• Sama Dikr – wspomnienie imienia Boga.

Bractwa religijne

Pierwsze bractwo sufickie tworzyli rzemieślnicy. Początkowo uznawane za herezje, później zaczęło przyciągać tłumy. Każde bractwo posiadało własny strój i barwę. Bractwo normowała hierarchia.

• Bractwo MEVLEVICI – bractwo tańczących derwiszów.

Przedstawiciel: Sułtan Veled – w 1284 objął kierownictwo nad zakonem, rozbudował go.
„Księga początku”. „Księga Luthi„ – 162 wiersze tureckie. „Dywan” – gazele tureckie. Charakterystyczne są powtórzenia wersów lub ich części.

• Bractwo BABAI – wywodzi się z Azji Środkowej, powstania o charakterze religijno – pokojowym.

Przedstawiciel: Yunus Emre- ur. ok. 1240, zm. 1320,
„Księga dobrych rad”, „Dywany”- wiersze pisane aruzem, gazele; „Hymny”- rytmika sylabiczna; „Traktaty” Element filozoficzne-etyczno – mistyczne rozumienie świata Element narodowy – język, rytmika, forma, styl Przyczyny popularności poety – twórczość była przejrzysta i dźwięczna, obrazy wzięte z życia, głębia. Tematyka: życie i śmierć, ukochanie wszystkiego, kult człowieczeństwa, codzienne życiowe zawody i rozgoryczenia.

• Bractwo HURUFIZM – kierunek suficzny powstał na bliskim Wschodzie w okolicach Bagdadu. Główne idee – powstanie wszechświata i człowieka stanowi materia, a nie duch. Metafizyczne znaczenie nadawane literom i liczbom. W literach widziano Boga. Istota człowieka jest boska. Zasięg: Azerbejdżan – Persja – Anatolia – Rumelia

Przedstawiciel: Nesimi ur. 1369/70 w pobliżu Bagdadu, ucieka do Anatolii. Poezja liryczna, piękna. Został osadzony w więzieniu. W 1404 pozbawiony życia (obdarcie ze skóry za ogłoszenie się bogiem).
Suleymal Celebi ur. w II poł. XIV wieku – „Mevlud” – narodziny proroka, własne przeżycia autorów, często anonimowy. Dorobiono melodie, śpiewany przy śmierci kogoś bliskiego. Składa się z 6 rozdziałów i 18 cykli. Poemat zaczyna się pochwałą bogu i jego istoty.

Klasyczny okres literatury osmańskiej (1453–1600)

Okres największej świetności – 1453 – zdobycie Konstantynopola
Fuzuli – „Haszysz i wino” („Beng u bade”), okolice Azerbejdżanu

Literatura ludowa

Literatura ludowa – epopeja ustna, liryczna, rzadko zapisywana, tworzona w celu integracji wspólnoty, zachowania tradycji i dla rozrywki.

• „Księga Dede Koruta” – epos o początkach ludów tureckich.
• „Ogozname” – epos z terenów Anatolii
• „Korglu”– epos o synu ślepca
• „Daniszmendname”, Arif Ali – opowieść historyczna, romans rycerski. Bohaterowie: Melik Daniszmend, Artuhi i Efromija, akcja powieści X/XI wiek – okres podboju Azji Mniejszej przez plemiona tureckie. Melik był założycielem dynastii Daniszmendydów, która odegrała ważną rolę w turkizacji Anatolii w XII i XIII wieku

Prozą zapisywane były relacje przygód i mniej ważne dialogi, natomiast wierszem przemowy głównych bohaterów oraz wplecione w narrację pieśni. Do gatunków ludowych należą:

• przysłowia – myśl wyrażona jest w formie dwóch paralelnie zbudowanych zdań. Występuje równa lub prawie równa ilość zgłosek, jednakowy rozkład głosek akcentowanych. Rym końcowy gramatyczny. Występuje aliteracja międzywierszowa lub międzywyrazowa.
• zagadki
• facecje – krótkie opowiadania, o charakterze metaforycznym, z puentą na końcu.

Bajki

Do literatury ludowej zaliczamy również bajki – opowiadane prozą, o dominującym elemencie fantastyki.
Typy bajek:

• zwierzęca
• fantastyczna
• realistyczna
• łańcuszkowa

Części składowe bajki:

• tekerleme – prędkie mówienie
• przedstawienie bohaterów
• bajka właściwa
• zakończenie

Teatr ludowy

Teatr ludowy, czyli Karagoz (czarne oko), turecki teatr cieni. Rekwizyty: wycinane szablony z pergaminu lub wielbłądziej skóry, jednoczęściowe lub składające się z kilku segmentów, ekran z batystu lub jedwabiu, od wewnętrznej strony ekranu – lampki oliwne lub świece.

• Czas prezentacji – codziennie w ciągu miesiąca Ramadan, jego celem było rozweselenie, wywołanie śmiechu.
• Tematyka – teatr realistyczny, ściśle związany z życiem państwa osmańskiego. Teatr cieni jest lustrem, w którym odbija się świat.
• Postacie:
  • Karagys – wesoły, śmieszny przedstawiciel ludu, mówiący prostym językiem
  • Hacivat – dystyngowany i wyniosły, wypowiadał się rymowaną prozą, używał niezrozumiałego słownictwa
  • Żyd – handlarz lub lichwiarz, ubrany w długi czarny płócienny kaftan i kapelusz, postać chytra, złośliwa i przebiegła.
  • Arab – handlarz słodyczy, kawy lub podróżnik, symbol głupoty lub przewrotności
  • ponadto: Europejczyk, Albańczyk, Pers, Ormianin
• Elementy przedstawienia:
  • wprowadzenie
  • prolog
  • dialog
  • sztuka właściwa

Pary sławnych kochanków w literaturze tureckiej

• Mehmed, Księga miłości z XIV wieku stanowi przykład zmian, jakie zachodziły w obyczajach w XI wieku. Postacie utworu: królewska para kochanków, Femulu, Huma- chrześcijanka.

Motyw: bezlitosnego władcy, jabłka, przebieranie i ukrywanie w beczkach, skrzyniach, zakochiwania się na odległość, walka z dzikimi bestiami. Ważnym tematem jest rozłąka, miłość, radość ze spotkania. Symbole: drogie kamienie, drzewa, ptaki, perły, litery alfabetu arabskiego.

• Seyyed Hamza – poeta wszechstronny, pieśni religijne, hymny ku czci proroka. „Yusuf u Zuleyha”
• Hoca Mesud – „Suheyl u Nevbahar”. Podjął niedokończone dzieło, stworzył poemat o tematyce miłosnej.
• Ahmedi – „Censid u Hursid”. W roku 1403 napisał drugi poemat, tłumaczony z języka perskiego, dodał wstawki, własne przeżycia, ozdobił go.
• Hamdi – „Lala u Macnun”. Treść poematu: miłość młodego araba, rodząca się w szkole, zakochani starają się ją ukryć. Rodzice zabierają córkę ze szkoły i zamykają w domu. Młodzieniec udaje się na pustynię, Lala zostaje wydana za mąż za jakiegoś dowódcę.

Bibliografia

• Jan Ciopiński: Świat dawnej literatury tureckiej. Zarys europejskich. Kraków: Księgarnia Akademicka, 1997. ISBN 83-7188-176-2.brak strony w książce