Monety lenne Księstwa Pruskiego (1529–1657)

Księstwo Pruskie jako lenno polskie

Monety lenne Księstwa Pruskiego – monety bite w latach 1529–1657 przez książąt lennego Księstwa Pruskiego (Prus Książęcych), do momentu uzyskania przez księstwo pełniej niezależności od Rzeczypospolitej, w wyniku traktatów welawsko-bydgoskich.

Państwo Zakonne w Prusach zostało siłą zmuszone do podporządkowania się Koronie Królestwa Polskiego w wyniku przegranej wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521. Pozbawiony dalszej pomocy ze strony cesarza Karola V Habsburga, Albrecht Hohenzollern zdecydował się, po czteroletnim rozejmie, na sekularyzację swojego państwa i złożenie hołdu lennego królowi polskiemu z Prus Książęcych.

Mocą zawartego traktatu krakowskiego z 8 kwietnia 1525 Albrecht zostawał księciem w Prusach i pierwszym senatorem I Rzeczypospolitej, z prawem dziedziczenia dla jego potomków w linii męskiej. Traktat dokładnie określił warunki złożenia hołdu:

(...)Winien pan margrabia Albrecht złożyć przysięgę Jego Królewskiej Mości i Królestwu Polskiemu, jako swemu przyrodzonemu i dziedzicznemu panu, oraz okazywać się na przyszłość posłusznym Jego Królewskiej Mości we wszystkim, jak z prawa należy księciu wasalnemu względem swego dziedzicznego pana. Powinien też margrabia Jerzy w imieniu własnym i swych braci dotknąć proporca chorągwi.(...)

Prusy Książęce zerwały tym samym swój związek podległości wobec papiestwa i Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Już jednak w 1573 przedstawiciel bocznej linii Hohenzollernów Jerzy Fryderyk von Ansbach, powołując się na postanowienia traktatu krakowskiego, zażądał przekazania mu kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem. W latach 1578–1618 w Prusach Książęcych rządzili faktycznie regenci, a strona polska nie chciała się zgodzić na przejście tego lenna we władanie brandenburskiej linii Hohenzollernów.

W 1603 kuratelę tę przejął Joachim Fryderyk Hohenzollern, co Zygmunt III Waza potwierdził 11 maja 1605. W 1609 regencję przejął Jan Zygmunt Hohenzollern. Dopiero w 1611, wynagradzając wsparcie jakiego udzielili Hohenzollernowie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, Zygmunt III zgodził się na formalne złożenie hołdu przez margrabiego brandenburskiego.

Margrabia Jerzy Wilhelm Hohenzollern złożył homagium w 1621 roku, a jego syn, Fryderyk Wilhelm w 1641 roku. Był to ostatni hołd pruski, ponieważ Prusy Książęce odpadły od Rzeczypospolitej w 1657, w wyniku podpisania traktatów welawsko-bydgoski.

System monetarny

Likwidacja państwa zakonnego w 1525 r. nie zakończyła produkcji menniczej w Prusach. Ostatnie grosze wielkiego mistrza Albrechta wybijano w mennicy w Królewcu aż do 1527 r., czekając na ostateczne decyzje dotyczące nowego systemu monetarnego, który ukształtował się przez następne kilka lat:

• 17 lipca 1526 r. została podjęta uchwała Sejmu Pruskiego o unii monetarnej z Koroną.
• 16 lutego 1528 r. została przyjęta ordynacja mennicza wprowadzająca do systemu pieniężnego nominalną strukturę adekwatną dla całego okresu nowożytnego w Polsce.
• 20 maja 1528 r. uchwalono reformę monetarną w Koronie.
• W 1528 r. ruszyła w Toruniu produkcja mennicza dla ziem pruskich, z założeniem bicia monet przeznaczonych dla całych Prus – Królewskich i Książęcych. Na monetach z Torunia – wbrew pierwotnym planom – nie umieszczono jednak znaków księcia pruskiego Albrechta, który początkowo sprzeciwiał się reformie, ale przystąpił do unii monetarnej w maju 1528 r., stając się jej najtrwalszym promotorem, gdy zapewnił sobie prawo mennicze.
• W 1529 r. wydano przywilej umożliwiający otwarcie mennicy w Królewcu. W przywileju tym zdefiniowano również stopę lennych monet pruskich. Pieniądze produkowane w Królewcu otrzymały możliwość obiegu w całym kraju.
• 7 marca 1530 r. Zygmunt I Stary wydał edykt monetarny, w którym potwierdził jedność stopy menniczej Polski i całych Prus (Królewskich i Książęcych).
• 10 maja 1530 r. przyjęto w Prusach stopę menniczą wprowadzoną w Koronie w 1526 i 1528 r.
• 9 czerwca 1530 r. unieważniono w Prusach stare monety zakonne.
• 19 kwietnia 1531 r. król wydał edykt wstrzymujący wybijanie denarów i szelągów, zarówno w mennicach królewskich, książęcej pruskiej, jak i miejskich, a wkrótce potem – podobny zakaz dla groszy.

Monety

Albrechta (1528–1563)

Lenne pruskie monety Albrechta byłe bite na stopę polską w mennicy w Królewcu, zarządzanej przez Piotra Decjusza, wedle norm wzorowanych na zakładzie toruńskim. Można je podzielić na dwie grupy (okresy), bite:

• od 1529 r. do 1548 r. – czyli do śmierci Zygmunta Starego, oraz
• od 1550 r. do 1563 r.

Pieniądze z pierwszego okresu (pospolitsze), bito w 5-ciu gatunkach: denary, szelągi, grosze, trojaki, szóstaki. W drugim okresie bito wszystkie wymienione gatunki, ale bez szóstaków.

Wszystkie monety Albrechta wykonano bardzo starannie i są przy tym rzadkie – roczniki 1530 i 1531 rzadsze jeszcze od zygmuntowskich. Monety te są przykładem ponoszonych odpowiednio dużych nakładów finansowych i staranności w prowadzeniu mennicy królewieckiej. Monety, a szczególnie trojaki, bito z dobrego srebra. W okresie pierwszych 19 lat, tylko w trzech nie było jakichkolwiek emisji – żadna mennica z Koronie nie mogła taką ciągłością produkcji wówczas się poszczycić.

Monety lenne Albrechta były jednak gorszej jakości niż polsko-pruskie (toruńskie), co pociągnęło za sobą m.in. czasowy zakaz ich przyjmowania w Koronie.

W 1563 r. Albrecht zamknął zakład królewiecki.

Denary – wszystkie były bite według jednego wzoru: z orłem księstwa z jednej i z monogramem książęcym z drugiej strony. W pierwszym okresie nie umieszczano na nich daty. Denary z drugiego okresu znane są z lat: 1556, 1558, 1559, 1560 oraz 1563.

• Denary Albrechta
• 
  denar niedatowany awers
• 
  denar niedatowany rewers

Szelągi – różnią się od denarów występowaniem napisu otokowego po obu stronach monety oraz większym od denarów rozmiarem. Z pierwszego okresu znane są z lat 1529–1531. Z drugiego okresu, z wyjątkiem rocznika 1555, były bite w latach 1550–1560.

• Szelągi Albrechta
• 
  1530 awers
• 
  1530 rewers
• 
  1531 awers
• 
  1531 rewers
• 
  1550 awers
• 
  1550 rewers
• 
  1557 awers
• 
  1557 rewers
• 
  1559 awers
• 
  1559 rewers

Grosze – ich bicie rozpoczęło się w roku 1529, jednak egzemplarze tego rocznika są dosyć rzadkie. Zwykle w zbiorach można oglądać grosze dopiero od roku 1530, do ostatniego roku panowania króla Zygmunta Starego, tj. 1548, z wyjątkiem tylko rocznika 1536. W okresie tym popiersie książęce występuje w czterech odmianach:

• z przyciętymi naramiennikami – tylko rocznik 1529,
• z przyciętą brodą, w zbroi i z naramiennikami – roczniki 1530–1540,
• z długo rozczesaną brodą, dolna warga jeszcze niezapadnięta – roczniki:: 1541, 1542 i 1543,
• rysy twarzy podeszłe, z mocno zapadniętą wargą – roczniki od 1544.

Podobne do ostatniego popiersie, nieco bardziej wyraziste, widać na groszach z drugiego okresu, bitych w latach: 1550, 1551 i 1558. Monety te w ogólności, a szczególnie pierwsze dwa roczniki, są dosyć rzadkie.

• Grosze Albrechta
• 
  1531 awers
• 
  1531 rewers
• 
  1532 awers
• 
  1532 rewers
• 
  1533 awers
• 
  1533 rewers
• 
  1534 awers
• 
  1534 rewers
• 
  1535 awers
• 
  1535 rewers
• 
  1537 awers
• 
  1537 rewers
• 
  1538 awers
• 
  1538 rewers
• 
  1539 awers
• 
  1539 rewers
• 
  1540 awers
• 
  1540 rewers
• 
  1541 awers
• 
  1541 rewers
• 
  1542 awers
• 
  1542 rewers
• 
  1543 awers
• 
  1543 rewers
• 
  1544 awers
• 
  1544 rewers
• 
  1545 awers
• 
  1545 rewers
• 
  1546 awers
• 
  1546 rewers
• 
  1547 awers
• 
  1547 rewers
• 
  1548 awers
• 
  1548 rewers
• 
  1550 awers
• 
  1550 rewers

Trojaki – rozpoczynają się w roku 1528 (nie potwierdzają tego inne źródła), z drugim rysunkiem popiersia, które później ulega takim samym zmianom jak w przypadku groszy. W pierwszym okresie kończą się także w roku 1548 (według innych źródeł w 1546), jednak bez roczników: 1532, 1536, 1547. Zwykle są cięższe i dlatego większe pozornie od zygmuntowskich. Jedynie trojak z roku 1530 jest wyjątkiem – w swoich wymiarach odpowiada dokładnie trojakom Prus Królewskich.

Z drugiego okresu znane są tylko trojaki z lat 1550 i 1558 – są jeszcze rzadsze od groszy z tych samych lat.

• Trojaki Albrechta
• 
  1535 awers
• 
  1535 rewers
• 
  1537 awers
• 
  1537 rewers
• 
  1539 awers
• 
  1539 rewers
• 
  1540 awers
• 
  1540 rewers
• 
  1541 awers
• 
  1541 rewers
• 
  1542 awers
• 
  1542 rewers
• 
  1543 awers
• 
  1543 rewers
• 
  1544 awers
• 
  1544 rewers
• 
  1545 awers
• 
  1545 rewers
• 
  1546 awers
• 
  1546 rewers

Szóstaki – bite z popiersiem w latach: 1530, 1531 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła), 1534 i 1535. Na stronie odwrotnej bardzo są podobne do szóstaków króla Zygmunta Starego. Mają obok orła literę K – znak mennicy królewieckiej oraz inicjały Josta Decjusza, zwierzchniego nadzorcy wszystkich mennic w Prusach.

• Szóstaki Albrechta
• 
  1534 awers
• 
  1534 rewers

Albrechta Fryderyka (1568–1573)

Z epoki pięcioletnich rządów książęcia Albrechta Fryderyka, sprawowanych w jego imieniu przez:

• Joachina II, a następnie
• Jerzego Fryderyka,

znane są tylko denary z lat: 1571, 1572 i 1573 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła). Niekiedy, jako jednosztukowa próba, wymienany jest również rocznik 1570.

• Denary Albrechta Fryderyka
• 
  1571 awers
• 
  1571 rewers
• 
  1572 awers
• 
  1572 rewers

Joachima II (1569–1570)

Margrabia brandenburski Joachim II wybił w Berlinie, w latach 1569–1570, bardzo współcześnie rzadkie, grosze pruskie z monogramem S na piersi orła, oraz legendą:

MONETA NOVA ELECTOR BRANDEN DVCIS PRVSSIAE.

Monety były bite na pamiątkę hołdu lennego złożonego przez posłów Zygmuntowi II Augustowi na sejmie lubelskim w 1569 r., po dopuszczeniu Joachima II do lenna w Prusach, jako współlennika Albrechta Fryderyka.

Jerzego Fryderyka (1586–1597)

Jerzy Fryderyk margrabia brandenburski i książę na Karnowie (Śląsk), był opiekunem niesprawnego pod względem umysłowym, Albrechta Fryderyka i rządził najpierw w Prusach w jego imieniu. Po odsunięciu Albrechta Fryderyka od rządów, Jerzy Fryderyk objął w 1578 r. administrację księstwa, jako wyznaczony przez króla kurator. Wznowił on w 1586 r. działanie zakładu w Królewcu. Mennica funkcjonowała do 1597 r. Po 1597 r. nastąpiła 20-letnia przerwa w działalności menniczej, po części spowodowana uchwałą sejmu warszawskiego z 1601 r.

W okresie 1586–1597, przypadającym na przełom panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, bito sześć gatunków monet.

Trzeciaki – emisje odbywały się w latach: 1586, 1588, 1590 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła), 1591, 1593–1596.

• Trzeciaki Jerzego Fryderyka
• 
  1594 awers
• 
  1594 rewers

Szelągi – z monogramem, pruskim orłem, otoczone napisami, znane są z lat: 1586, 1591, 1593, 1596 – monety popularne, jednak rocznikom 1586 i 1596 przypisywany jest stopień rzadkości R4.

• Szelągi Jerzego Fryderyka
• 
  1591 awers
• 
  1591 rewers
• 
  1594 awers
• 
  1594 rewers
• 
  1596 awers
• 
  1596 rewers

Grosze – z popiersiem z jednej strony i godłem księstwa z drugiej, bite w latach: 1586, 1587, 1589, 1591 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła), 1594–1597 – monety rzadsze.

• Grosze Jerzego Fryderyka
• 
  1594
• 
  1595 awers
• 
  1595 rewers

Trojaki – znane są dwa zasadnicze typy:

• bezpopiersiowe – z orłem książęcym z jednej strony i napisami z drugiej – tylko rocznik 1586 – bardzo rzadkie (R7),
• popiersiowe – z lat: 1588, 1589 i 1590 – moneta od trojaków Albrechta o wiele rzadsza. Niektóre źródła informują również o istnieniu bardzo rzadkich popiersiowych egzemplarzy rocznika 1586 (R8).

• Trojaki Jerzego Fryderyka
• 
  1588 awers
• 
  1588 rewers

Talary – bite tylko w 1586 r. – stopień rzadkości oceniany na R6.

• 
  awers
• 
  rewers

Dukaty – wszystkie rzadkie lub bardzo rzadkie, bite w latach:

Rocznik	Nominał	Stopień rzadkości
1586	dukat lenny pruski	R*
1587	dukat lenny pruski	R6
1588	dukat lenny pruski	R5
1589	dukat lenny pruski	R5
1590	dukat lenny pruski	R7
1591	dukat lenny pruski	R7
1594	dukat lenny pruski	?
1595	dukat lenny pruski	R6
1596	dukat lenny pruski	R6
1597	dukat lenny pruski	R6

• Dukaty Jerzego Fryderyka
• 
  1587 awers
• 
  1587 rewers
• 
  1588 awers
• 
  1588 rewers
• 
  1594
• 
  1595 awers
• 
  1595 rewers
• 
  1597 awers
• 
  1597 rewers

Jana Zygmunta (1612–1619)

W latach 1603–1608, w trakcie rządów administratora Joachima Fryderyka, monet lennych księstwa pruskiego nie bito. Działalność menniczą wznowił dopiero administrator (w latach 1608–1618) Jan Zygmunt, piastujący w latach 1618–1619 już tytuł księcia pruskiego.

W latach 1612–1615 w mennicy w Drezdenku (Nowa Marchia) bito:

• grosze (bezrocznikowe, 1612, 1613, 1614, 1615),
• talary (bezrocznikowa, 1612),
• półtoraki i
• dukaty.

W 1617 roku Jan Zygmunt wznowił bicie monet w Królewcu. W ostatnich latach jego panowania (1617–1619) bito:

• półtoraki (1619)

• Półtoraki Jana Zygmunta
• 
  1619 awers
• 
  1619 rewers

• talary (bezrocznikowe).

Jerzego Wilhelma (1619–1640)

Książę pruski Jerzy Wilhelm dokonywał swoich emisji z mennicy królewieckiej ściśle według regulacji Rzeczypospolitej. W związku z tym monety weszły do obiegu na terenie całej unii polsko-litewskiej. Niektóre monety bito jednak w mennicy w Berlinie.

Bito następujące nominały:

• szelągi (1623, 1624, 1625, 1626, 1627, 1628, 1629, 1630, 1633),
• grosze (1625),
• półtoraki (1620, 1621, 1622, 1623, 1624, 1625, 1626, 1627, 1628, 1633, 1642 – omyłkowa data),

• Półtoraki Jerzego Wilhelma
• 
  1620
• 
  1622 awers
• 
  1622 rewers
• 
  omyłkowa data 1612(1622) awers
• 
  omyłkowa data 1612(1622) rewers
• 
  1623 awers
• 
  1623 rewers
• 
  1624 awers
• 
  1624 rewers
• 
  1628 awers
• 
  1628 rewers

• orty (1621, 1622, 1623, 1624, 1625, 1626),

• Orty Jerzego Wilhelma
• 
  1621 awers
• 
  1621 rewers
• 
  1622 awers
• 
  1622 rewers
• 
  1623 awers
• 
  1623 rewers
• 
  1624 awers
• 
  1624 rewers
• 
  1626 awers
• 
  1626 rewers

• półtalary (1628, 1629, 1634, 1635, 1636, 1637, 1638),
• talary (1620 – mennica Berlin, 1627, 1628, 1629, 1630, 1631, 1632, 1633, 1634, 1635, 1636, 1637, 1638, 1639),

• Talary Jerzego Wilhelma
• 
  1620 awers
• 
  1620 rewers
• 
  1634 awers
• 
  1634 rewers

• dwutalary (1623, 1630, 1631, 1640),

• Dwutalary Jerzego Wilhelma
• 
  1630 awers
• 
  1630 rewers

• 3 talary (1624 – mennica Berlin),
• dukaty (1627, 1633, 1634, 1635, 1637, 1638, 1639, 1640),
• półportugały (1627 – R*).

Fryderyka Wilhelma (1641–1657)

Po złożeniu hołdu lennego w Warszawie, Fryderyk Wilhelm (tzw. wielki elektor) otworzył ponownie mennicę królewiecką.

Do podpisania traktatów welawsko-bydgoskich bito następujące nominały:

• szelągi (bezrocznikowe, 1653, 1654, 1655),

• Szelągi Fryderyka Wilhelma
• 
  1654 awers
• 
  1654 rewers

• orty (1651, 1652, 1655, 1656, 1657),

• Orty Fryderyka Wilhelma
• 
  1656
• 
  1657 NB awers
• 
  1657 NB rewers

• półtalary (1642),
• talary (bezrocznikowe, 1641, 1642, 1652),
• dwutalary (1651, 1653),
• dukaty (1641, 1643, 1445 – Berlin, 1648, 1649, 1650).

Zobacz też

• systemy monetarne w Polsce
• monety lenne Księstwa Kurlandii i Semigalii
• monety I Rzeczypospolitej
• monety polskie

Literatura

Uwaga, tekst pierwotny tego artykułu bazuje na tekście pochodzącym z początków XIX w.:

• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
• Kazimierz Stronczyński – Dawne monety polskie – Piotrków 1885 r.

Język XIX w. próbowano dostosować do XXI-wiecznych standardów. Informacje błędne z punktu stanu wiedzy XXI wieku, zostały usunięte. Uzupełnienia brakujących informacji dokonano na podstawie prac:

• Dylewski A.:Historia pieniądza na ziemiach polskich,Warszawa, 2011
• Kopicki E.:Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych.Warszawa,1995