Rigel

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rigel
β Orionis
Ilustracja
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Orion

Rektascensja

05h 14m 32,30s[1]

Deklinacja

−08° 12′ 06″[1]

Paralaksa (π)

0,00378 ± 0,00034″[1]

Odległość

863 ± 77 ly
264,7 ± 23,8 pc

Wielkość obserwowana

0,13[2] (0,05 – 0,18[3])m

Ruch własny (RA)

+1,31 ± 0,40 mas/rok[1][4]

Ruch własny (DEC)

+0,50 ± 0,30 mas/rok[1][4]

Prędkość radialna

17,8 ± 0,4 km/s[5]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

błękitny nadolbrzym

Typ widmowy

B8 Ia[6]

Masa

23 M☉[7]

Promień

78,9 ± 7,4 R☉[8]

Metaliczność [Fe/H]

−0,06 ± 0,10[6]

Wielkość absolutna

−7,84m[9]

Jasność

1,20 +0,25−0,21×105 L☉[8]

Prędkość obrotu

25 ± 3 km/s[7]

Przyspieszenie grawitacyjne

1,75 ± 0,1[7]

Wiek

8 ± 1 mln lat[6]

Temperatura

12 100 ± 150 K[7]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

Centrum Galaktyki

Półoś wielka

8361 pc[10]

Mimośród

0,0908[10]

Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 19 Ori
2MASS: J05143226-0812060
Bonner Durchmusterung: BD−08°1063
Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 194
Boss General Catalogue: GC 6410
Katalog Henry’ego Drapera: HD 34085
Katalog Hipparcosa: HIP 24436
Katalog jasnych gwiazd: HR 1713
SAO Star Catalog: SAO 131907
Algebar; Elgebar[11]
Multimedia w Wikimedia Commons

Rigel (Beta Orionis, β Ori) – najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona, szósta pod względem jasności gwiazda nocnego nieba (+0,18m), odległa o 863 lata świetlne od Słońca.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Tradycyjna nazwa tej gwiazdy, Rigel, wywodzi się od arabskiego ‏رجل الجوزاء اليسرى‎ Rijl Jauza al-Yusra, co oznacza „lewą stopę Środkowego” (Oriona). Po raz pierwszy ukazała się w tym brzmieniu w Tablicach alfonsyńskich w roku 1252[11]. Arabska nazwa pochodzi prawdopodobnie z X wieku[12], Jauza („Środkowy”[13]) to starsza nazwa Oriona. Do gwiazdy odnosi się także arabskie wyrażenie ‏رجل الجبار‎ rijl al-jabbār, czyli „stopa olbrzyma”, która jest źródłem rzadko używanych wariantów takich, jak Algebar oraz Elgebar[11]. W Tablicach alfonsyńskich nazwa jest podzielona na człony: „Rigel” i „Algebar”, z dopiskiem et dicitur Algebar. Nominatur etiam Rigel[14]. Inne określenia z XVII wieku są następujące: Regel (autor – Giovanni Battista Riccioli), Riglon (Wilhelm Schickard), oraz Rigel Algeuze lub Algibbar (Edmund Chilmead)[11]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Rigel dla określenia tej gwiazdy[15].

Choć jest oznaczona jako Beta Orionis, jest najjaśniejszą gwiazdą swej konstelacji, jaśniejszą niż Betelgeza – ta jednak jest gwiazdą zmienną i mogła być czasowo jaśniejsza[13].

Charakterystyka obserwacyjna[edytuj | edytuj kod]

Położenie gwiazdy Rigel w gwiazdozbiorze Oriona

Rigel jest najlepiej widoczny w zimowe wieczory na półkuli północnej oraz latem na półkuli południowej[16]. Na południu Rigel jest pierwszą jasną gwiazdą gwiazdozbioru Oriona, którą można dostrzec podczas wschodu konstelacji[17]. Rigel jest jedną z najważniejszych gwiazd w astronawigacji ze względu na jasność oraz łatwą lokalizację – jest widoczny z każdego oceanu na Ziemi (wyjątkiem są obszary znajdujące się na północ od 82° szerokości geograficznej północnej, w środkowej części Oceanu Arktycznego).

Spektroskopia[edytuj | edytuj kod]

Od roku 1943 widmo tej gwiazdy (typu B8) było wykorzystywane jako stabilny punkt odniesienia, na podstawie którego dokonywano klasyfikacji innych gwiazd. Rigel ma Wskaźnik barwy (B–V) o wartości −0,03 (oraz wskaźnik U–B o wartości −0,66)[18], co oznacza, że jest widoczny jako biała bądź błękitno-biała gwiazda[19]. Okresowe zmiany w atmosferze powodują znaczące zmiany w widmie. Linie spektralne ukazują m.in. emisję, absorpcję, tzw. profil P Cygni oraz odwrotny profil P Cygni bez wyraźnej okresowości[20]. W konsekwencji gwiazda była klasyfikowana jako typ B8 Iab lub B8 Iae[9][21].

Paralaksa[edytuj | edytuj kod]

Pomiary paralaksy wykonane przez satelitę Hipparcos wykazały, iż Rigel znajduje się w odległości 863 lat świetlnych, przy błędzie pomiaru rzędu 9%[1]. Na podstawie wcześniejszych pomiarów spektroskopowych dystans szacowano na 360–500 parseków (1200–1600 lat świetlnych)[22][23].

Charakterystyka fizyczna[edytuj | edytuj kod]

Rigel jest najprawdopodobniej gwiazdą potrójną. Widocznemu gołym okiem nadolbrzymowi towarzyszy słabsza gwiazda, która sama jest gwiazdą podwójną[13].

Rigel A[edytuj | edytuj kod]

Porównanie Słońca i Rigela

Jest to biało-błękitny nadolbrzym, należący do typu widmowego B8. Ma około 120 tysięcy razy większą jasność od Słońca[8], około 79-krotnie większy promień[8] i 23-krotnie większą masę. Temperatura powierzchni wynosi 12 000 K[7]. W przyszłości gwiazda przekształci się w czerwonego nadolbrzyma i zakończy życie w eksplozji supernowej[13].

Rigel należy do gwiazd zmiennych (typu Alfa Cygni)[24]. Jego jasność waha się od 0,05 do 0,18m w okresie 25 dni.

Rigel (na lewo i w dół od środka), oświetlana przezeń mgławica IC 2118 i pobliskie gwiazdy

Oddalona o 2,5° na niebie i co najmniej 40 lat świetlnych w przestrzeni mgławica IC 2118 świeci dzięki rozpraszaniu światła tego nadolbrzyma[13].

Towarzysze[edytuj | edytuj kod]

Rigel B
ilustracja
Rektascensja

05h 14m 32,049s[25]

Deklinacja

−08° 12′ 14,78″[25]

Wielkość obserwowana

6,67m[26]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

Gwiazda spektroskopowo podwójna

Typ widmowy

B9v + B9V[27]

Masa

3,84 M☉ (Ba)[27] oraz 2,94 M☉ (Bb)[27]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

środka masy układu

Okres orbitalny

9,86 dnia

W 1822 roku Friedrich Georg Wilhelm Struve odkrył, że Rigel jest gwiazdą wizualnie podwójną[28]. Towarzysząca gwiazda ma jasność 6,8m i jest odległa na niebie o 9,5 sekundy kątowej (pomiar z 2014 r.)[28]. Oba składniki są dostrzegalne przy pomocy większości teleskopów amatorskich, jednak duża różnica w jasności może utrudniać obserwacje w przypadku teleskopów o średnicy poniżej 15 cm[29]. Przy oszacowanej odległości Rigela, odległość Rigela B od gwiazdy centralnej to ponad 2200 au. Od czasu jego odkrycia, nie zaobserwowano ruchu orbitalnego, chociaż obie gwiazdy charakteryzują się podobnym wspólnym ruchem własnym[28][30]. Minimalny okres orbitalny układu może wynosić około 18 tysięcy lat[27].

W XIX wieku odkryto, że także Rigel B jest gwiazdą podwójną, której składniki są bardzo podobne i widoczne na niebie w odległości kątowej zmieniającej się od niecałych 0,1″ do prawie 0,2″[31]. Interferometria plamkowa w 2009 roku pozwoliła zaobserwować dwie prawie identyczne gwiazdy, oddalone o 0,124″[31]. Mają one obserwowaną wielkość 7,6m, a szacowany okres orbitalny to 63 lata[27].

Widmo gwiazdy Rigel B wskazuje, że jest to gwiazda spektroskopowo podwójna, składająca się z dwóch gwiazd ciągu głównego, których okres orbitalny jest równy 9,86 dnia. Obie z nich należą do typu widmowego B9. Rigel B może być zatem układem potrójnym, choć nie jest to pewne; także Rigel A był podejrzewany o podwójność, jednak aktywność atmosfer nadolbrzymów czasem imituje obecność towarzyszącej gwiazdy[32].

Gwiazda o jasności 15,4m, oddalona o 44,6 sekund łuku na północ jest uznawana jako czwarty składnik układu (składnik D), jednak nie wiadomo, czy faktycznie jest związana grawitacyjnie z resztą układu[28]. Jeśli jest związana z pozostałymi, to jest to pomarańczowy karzeł o typie widmowym K, okrążający je w czasie rzędu ćwierć miliona lat[13].

Znaczenie kulturowe[edytuj | edytuj kod]

Rigel jest prawdopodobnie tożsamy z gwiazdą nazwaną w mitologii nordyckiej Palcem Orvandila[33].

W chińskiej astronomii jest siódmą gwiazdą, tworzącą Asteryzm Trzech Gwiazd (参宿七 Shēnxiù Qī).

W Japonii Ród Minamoto wybrał Rigela na swój symbol ze względu na jego białą barwę, nazywając go Genji-boshi (源氏星), podczas gdy Ród Taira wybrał Betelgezę. Klany te uczestniczyły w Wojnie Gempei; postrzegane były jako dwie gwiazdy, które rozdzielał jedynie Pas[34][35][36]. W Japonii Rigel znany był również jako Gin-waki (銀脇), czyli „Srebrna gwiazda przy pasie” (jap. Mitsu-boshi).

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f F. van Leeuwen. Validation of the new Hipparcos reduction. „Astronomy and Astrophysics”. 474, s. 653–664, listopad 2007. DOI: 10.1051/0004-6361:20078357. arXiv:0708.1752. Bibcode: 2007A&A...474..653V. 
  2. ↑ J.R. Ducati. VizieR Online Data Catalog: Catalogue of Stellar Photometry in Johnson’s 11-color system. „CDS/ADC Collection of Electronic Catalogues”. 2237, s. 0, 2002. Bibcode: 2002yCat.2237....0D. (ang.). 
  3. ↑ E.F. Guinan, J.A. Eaton, R. Wasatonic, H. Stewart i inni. Times-Series Photometry & Spectroscopy of the Bright Blue Supergiant Rigel: Probing the Atmosphere and Interior of a SN II Progenitor. „Proceedings of the International Astronomical Union”. 5, s. 359, 2010. DOI: 10.1017/S1743921310009798. Bibcode: 2010HiA....15..359G. (ang.). 
  4. ↑ a b Rigel w bazie SIMBAD (ang.)
  5. ↑ G.A. Gontcharov. Pulkovo Compilation of Radial Velocities for 35 495 Hipparcos stars in a common system. „Astronomy Letters”. 32 (11), s. 759–771, listopad 2006. DOI: 10.1134/S1063773706110065. Bibcode: 2006AstL...32..759G. (ang.). 
  6. ↑ a b c N. Przybilla, K. Butler, S.R. Becker, R.P. Kudritzki. Quantitative spectroscopy of BA-type supergiants. „Astronomy and Astrophysics”. 445 (3), s. 1099–1126, January 2006. DOI: 10.1051/0004-6361:20053832. Bibcode: 2006A&A...445.1099P. (ang.). 
  7. ↑ a b c d e N. Przybilla. Mixing of CNO-cycled matter in massive stars. „Astronomy and Astrophysics”. 517, s. A38, 2010. DOI: 10.1051/0004-6361/201014164. Bibcode: 2010A&A...517A..38P. (ang.). 
  8. ↑ a b c d Ehsan Moravveji, Edward F. Guinan, Matt Shultz, Michael H. Williamson i inni. Asteroseismology of the nearby SN-II Progenitor: Rigel. Part I. The MOST High-precision Photometry and Radial Velocity Monitoring. „The Astrophysical Journal”. 747 (1), s. 108–115, March 2012. DOI: 10.1088/0004-637X/747/2/108. Bibcode: 2012ApJ...747..108M. (ang.). 
  9. ↑ a b M. Shultz i inni, An observational evaluation of magnetic confinement in the winds of BA supergiants, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”, 438, 2014, s. 1114, DOI: 10.1093/mnras/stt2260, Bibcode: 2014MNRAS.438.1114S, arXiv:1311.5116.
  10. ↑ a b Anderson E., Francis C.: HIP 24436. [w:] Extended Hipparcos Compilation (XHIP) [on-line]. VizieR, 2012. [dostęp 2017-06-21]. (ang.).
  11. ↑ a b c d Allen, Richard Hinckley: Star Names: Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications Inc., 1963, s. 312–13. ISBN 0-486-21079-0.
  12. ↑ Paul Kunitzsch: Arabische Sternnamen in Europa. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1959, s. 46. OCLC 459286272.
  13. ↑ a b c d e f Jim Kaler: RIGEL (Beta Orionis). [w:] STARS [on-line]. 2009-06-26. [dostęp 2017-06-27]. (ang.).
  14. ↑ P. Kunitzsch. The Star Catalogue Commonly Appended to the Alfonsine Tables. „Journal for the History of Astronomy”. 17, s. 89, 1986. Bibcode: 1986JHA....17...89K. 
  15. ↑ Naming Stars. Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 2017-02-01. [dostęp 2017-05-27].
  16. ↑ Appendix C. W: Fred Schaaf: The Brightest Stars. Hoboken, New Jersey: Wiley, 2008, s. 257. ISBN 0-471-70410-5.
  17. ↑ David Ellyard, Wil Tirion: The Southern Sky Guide. Wyd. 3rd. Port Melbourne, Victoria: Cambridge University Press, 2008, s. 58–59. ISBN 978-0-521-71405-1.
  18. ↑ B. Nicolet. Photoelectric photometric Catalogue of homogeneous measurements in the UBV System. „Astronomy and Astrophysics Supplement Series”. 34, s. 1–49, 1978. Bibcode: 1978A&AS...34....1N. (ang.). 
  19. ↑ The Colour of Stars. [w:] Australia Telescope, Outreach and Education [on-line]. Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, 2004. [dostęp 2016-05-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-22)].
  20. ↑ Sara Rother: A time series study of Rigel, a B8Ia supergiant. 2009.
  21. ↑ J. Bally. Overview of the Orion Complex. „Handbook of Star Forming Regions”, s. 459, 2008. arXiv:0812.0046. Bibcode: 2008hsf1.book..459B. 
  22. ↑ R.M. Humphreys. Studies of luminous stars in nearby galaxies. I. Supergiants and O stars in the Milky Way. „Astrophysical Journal”. 38, s. 309, 1978. DOI: 10.1086/190559. Bibcode: 1978ApJS...38..309H. 
  23. ↑ Dorrit Hoffleit, Carlos Jaschek: The Bright star catalogue. Wyd. 5. Yale University Observatory, 1991.
  24. ↑ Ehsan Moravveji, Andres Moya, Edward F. Guinan. Asteroseismology of the nearby SN-II Progenitor: Rigel. Part II. ε-mechanism Triggering Gravity-mode Pulsations?. „The Astrophysical Journal”. 749 (1), s. 74–84, April 2012. DOI: 10.1088/0004-637X/749/1/74. Bibcode: 2012ApJ...749...74M. (ang.). 
  25. ↑ a b DENIS Consortium. VizieR Online Data Catalog: The DENIS database (DENIS Consortium, 2005). „VizieR On-line Data Catalog: B/denis. Originally published in: 2005yCat.2263....0T”. 1, 2005. Bibcode: 2005yCat....102002D. (ang.). 
  26. ↑ Roscoe F. Sanford. The Spectrographic Orbit of the Companion to Rigel. „Astrophysical Journal”. 95, s. 421, 1942. DOI: 10.1086/144412. Bibcode: 1942ApJ....95..421S. (ang.). 
  27. ↑ a b c d e Tokovinin. MSC - a catalogue of physical multiple stars. „Astronomy & Astrophysics Supplement Series”. 124, s. 75, 1997. DOI: 10.1051/aas:1997181. Bibcode: 1997A&AS..124...75T. 
  28. ↑ a b c d Mason et al.: WDS J05145-0812A. [w:] The Washington Double Star Catalog [on-line]. VizieR, 2014.
  29. ↑ Robert, Jr. Burnham: Burnham’s Celestial Handbook. Nowy Jork: Dover Publications, 1978, s. 1300.
  30. ↑ Regal Rigel. W: Peter Jedicke, Levy, David H.: The New Cosmos. Waukesha: Kalmbach Books, 1992, s. 48–53.
  31. ↑ a b Brian D. Mason, William I. Hartkopf, Douglas R. Gies, Todd J. Henry i inni. The High Angular Resolution Multiplicity of Massive Stars. „The Astronomical Journal”. 137 (2), s. 3358, 2009. DOI: 10.1088/0004-6256/137/2/3358. arXiv:0811.0492. Bibcode: 2009AJ....137.3358M. 
  32. ↑ Spectroscopic Binary Catalogue (SB9). [w:] D.Pourbaix [on-line]. [dostęp 2016-03-13].
  33. ↑ Richard Cleasby, An Icelandic-English Dictionary, Clarendon Press, 1874, s.v. auvandils-tá.
  34. ↑ Steve Renshaw, Saori Ihara: Yowatashi Boshi; Stars that Pass in the Night. Griffith Observer, październik 1999. [dostęp 2016-05-09].
  35. ↑ Daijirin, wyd. Dai 2-han shinsōban, Tōkyō: Sanseidō, 1999, s. 815, ISBN 978-4-385-13902-9, OCLC 47619750.
  36. ↑ Hōei Nojiri „Shin seiza jyunrei”, s. 19 ISBN 978-4-12-204128-8.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rigel&oldid=71869026”