Scholasteria w Tarnowie
50°00′47″N 20°59′12″E/50,013056 20,986667
 nr rej. A-338 z dnia 18 lipca 1991 r.[1]
| |
 Widok na elewację frontową scholasterii | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku | |
| Kondygnacje |
2 |
| Szerokość frontu |
9,60 m |
| Powierzchnia użytkowa |
81 m² |
| Ukończenie budowy | |
| Właściciel |
Kuria Diecezjalna w Tarnowie |
Położenie na mapie Tarnowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
| 50°00′47″N 20°59′12″E/50,013056 20,986667
| |
Scholasteria w Tarnowie (także dom rektora, dom kapitulny, dom kapituły) – zabytkowy budynek znajdujący przy placu Katedralnym 5 w Tarnowie. Powstał w II połowie XVI wieku, w swojej historii pełnił m.in. funkcje mieszkalne, w tym jako rezydencja dla rektora szkoły parafialnej, prałata kanclerza oraz dyrektora austriackiego gimnazjum. Współcześnie wykorzystywany jest przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne.
Lokalizacja[edytuj | edytuj kod]
Budynek zwany scholasterią[2][3], domem kapituły[4], domem kapitulnym[2] lub domem rektora[5] położony jest na tarnowskiej Starówce, w południowo-zachodnim narożniku Placu Katedralnego, pod adresem plac Katedralny 5[2][5][6]. Wchodzi w skład ścisłej zabudowy zachodniej pierzei placu, jego ściana frontowa w przybliżeniu zwrócona jest w kierunku wschodnim. Od północy przylega do niego budynek akademioli[2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Nieznana jest dokładna data powstania kamienicy. Wybudowano ją w II połowie XVI wieku, przypuszczalnie w okresie między 1559 a 1597 rokiem[6] w miejscu istniejącej wcześniej zabudowy drewnianej[2][3][5]. Prawdopodobnie pierwotnie pełniła funkcję mieszkania dla rektora szkoły parafialnej i podobnie jak sąsiednie budynki, należała przypuszczalnie do kapituły tarnowskiej[2][5].
Istnienie murowanej budowli określonej jako dom rektora zauważone zostało w 1597 roku podczas wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła[6]. Od lat 80. XVII wieku dom przeznaczony był na rezydencję prałata kanclerza[5][6]. Od XVIII wieku zaliczał się do budynków założonej przez Wojciecha Kaszewicza małej akademii (kolonii akademickiej), zwanej Akademiolą, pełniąc hipotetycznie funkcję mieszkania dla uczniów i służby[2].
Po zajęciu Tarnowa przez Austrię w wyniku I rozbioru Polski dom został zajęty na rzecz Funduszu Religijnego. W oszacowaniu z 1795 roku określono jego stan techniczny jako dobry[6]. Po likwidacji akademii i utworzeniu w jej miejscu austriackiego gimnazjum[7] budynek, po odpowiednim zaadaptowaniu go w latach 1814–1817, przeznaczono na lokum dla dyrektora szkoły. Funkcję tę pełnił do początku XX wieku, kiedy instytucje szkolne zostały wyprowadzone z kamienic przy placu Katedralnym, a sam dom był w bardzo złym stanie technicznym[2][5]. Planowano, wraz z sąsiednimi budynkami, jego przebudowę, jednakże kiedy w 1903 roku władze miejskie uznały m.in. go za ruderę, od planów tych odstąpiono[7].
W okresie międzywojnia spod tynku odsłonięta została ściana elewacji, co ujawniło XVI-wieczne wątki ceglane[6]. W 1938 roku budynek, decyzją biskupa Franciszka Lisowskiego, na własność zakupiła tarnowska kuria diecezjalna[2][8]. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej decyzją kurii, aby zapobiec dalszemu niszczeniu, dom zabezpieczono, a w 1944 roku zdecydowano o przeznaczeniu go na cele Muzeum Diecezjalnego[2].
W latach 1948–1952 dom poddano gruntownej rewitalizacji, w ramach której m.in. nakryty został nowym dachem, założono nowe stropy, odtworzono otwory drzwiowe i okienne, a także zaadaptowano go na cele muzealne[2][5].
W 1991 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych ówczesnego województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 19 lipca 1991 roku)[1].
Współcześnie wykorzystywany jest przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne, mieści się w nim główne wejście do tej instytucji[5], a także eksponowana jest m.in. kolekcja obrazów ludowych malowanych na szkle, przekazana muzeum przez Norberta Lippóczego[8].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Dom kapituły jest przykładem XVI-wiecznego murowanego domu mieszkalnego. Jest dwukondygnacyjny, dwutraktowy i częściowo podpiwniczony, skonstruowany na planie kwadratu o wymiarach 9,60×9 m[2][5]. Ściany zbudowano z ułożonych w wątku gotyckim–polskim cegieł o wymiarach (w cm) 27×13×7,5, natomiast obramienia portalu wejściowego i otworów okiennych na piętrze wykonano z kamienia[2].
Kamienica położona jest około 0,5 m poniżej współczesnego poziomu gruntu na Placu Katedralnym, w związku z czym wzdłuż jej fasady ciągnie się wąska fosa, podparta kamiennym murem oporowym, wyłożona brukiem i kamiennymi płytami, do której z poziomu placu można dostać się za pomocą 3 kamiennych stopni, umiejscowionych bezpośrednio przed wejściem do budynku[2].
Pomiędzy scholasterią a sąsiednim budynkiem, zamykającym Plac Katedralny od południa, istnieje przejście, w przeszłości prowadzące poza obręb murów obronnych, zablokowane furtą wykonaną ze stalowych prętów, osadzoną w ceglanym, wybudowanym w formie łuku odcinkowego nadprożu, rozciągającym się między narożnikami obydwu budowli[2].
Piwnica scholasterii jest niewielka i nie obejmuje całej powierzchni budynku. Parter składa się natomiast z sieni wejściowej oraz wychodzącej z niej jednobiegowej drewnianej klatki schodowej, a także dwóch innych połączonych ze sobą pomieszczeń[2]. Ponadto w sieni wejściowej zlokalizowane jest przejście do sąsiedniej akademiolii[2].
Pomieszczenia parteru, z wyjątkiem sieni, w której występuje sklepienie krzyżowe, posiadają zachowane sklepienia kolebkowe[2]. W izbach tych mieszczą się m.in. magazyn oraz dyżurka[8]. Podłogi na parterze wykonane są z desek, natomiast pomieszczenia piętra wyposażone są w pokrycia parkietowe. Izby znajdujące się na piętrze przeznaczone są na cele wystawowe i nakryte są stropami belkowymi[2][8]. Istnieje również poddasze, jednakże nie jest ono użytkowe[2].
Pomieszczenia domu kapitulnego wyróżniają się swą niską wysokością oraz nietynkowanymi ścianami z umieszczonymi w nich licznymi wnękami. Ponadto w izbach budowli umieszczone są charakterystyczne szerokie podokienne ławy, a także kaflowe piece[2].
Ściana frontowa jest nietynkowana, skromna i dwuosiowa. Pozbawiona jest dekoracji rzeźbiarskich, nie występują także podziały architektoniczne[2]. Na poziomie stropu w murze uwidocznione są kotwy ściągów. Po prawej stronie fasady umieszczony jest, będący jej główną ozdobą, portal wejściowy w formie gładkiego kamiennego obramowania zamkniętego łukiem pełnym. Węgary są fazowane, z zauważalnie zarysowanymi kapitelami oraz bazami. Łuk ozdobiony klinowanym zwornikiem[2]. W portalu osadzone są masywne drewniane drzwi, wzmacniane żelaznymi ćwiekami, oddzielone profilowanym ślemieniem od zabezpieczonego kutą kratą półkolistego nadświetla. Obok portalu znajduje się także łukowato przesklepiona zakratowana wnęka z wziernikiem do sieni, oraz z umieszczoną w niej figurką św. Krzysztofa[2].
Wyglądu fasady dopełniają trzy otwory okienne. Okno na parterze jest dwuskrzydłowe, prostokątne, krosnowe i zakratowane[2]. Otwory okienne na piętrze również są zakratowane, posiadają także kamienne obramienia z fazowanymi krawędziami i nadprożem, a same okna są jednoskrzydłowe, krosnowe, drewniane i prostokątne, podzielone szczeblinami na 4 pola, w których to polach umieszczone są jeszcze cztery małe szyby oprawione w metal[2]. Ponadto, w centralnej części frontowej ściany, umieszczony jest wykonany z miedzi kartusz, ufundowany z okazji jubileuszu 100-lecia istnienia Muzeum Diecezjalnego[2].
Tylna ściana domu wybudowana jest na dawnych murach miejskich, jej elewacja jest skromna i gładka, nietynkowana oraz pozbawiona podziałów architektonicznych[2]. Otwory okienne są w niej rozmieszczone nieregularnie, mają niejednakowe wymiary i są prostokątne. Jedno wąskie okno na piętrze posiada klatka schodowa. Pozostałe niewielkie okna piętra wyposażone są w kamienne ościeża, natomiast symetrycznie poniżej ich zlokalizowany jest obszerny otwór okienny z parapetem, przechodzącym w połać dachową położonych naprzeciwko budynków gospodarczych[2].
Elewacja bocznej ściany południowej do poziomu parteru zasłonięta jest dobudówką, wyglądem tożsama ze ścianą tylną[2].
Więźba dachowa jest drewniana, płatwiowo-krokwiowa. Dach łamany w typie polskim[2], pokryty ułożoną w łuskę dachówką karpiówką. Zwieńczony jest drewnianym pinaklem[2].
Budynek ma powierzchnię użytkową liczącą 81 m² przy kubaturze wynoszącej 690 m³[2][3]. Według stanu z 1991 roku wyposażony jest w instalację wodno-kanalizacyjną, elektryczną, alarmową oraz czujki przeciwpożarowe. Jego właścicielem była wówczas Kuria Diecezjalna w Tarnowie[2].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, luty 2022 (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah Lidia Hrycow-Buczyńska, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa – dom kapitulny, tzw. scholasteria; ob. muzeum diecezjalne [online], zabytek.pl, listopad 1991 [dostęp 2023-02-02] (pol.).
- ↑ a b c Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa tzw. „zielona” – Scholasteria, pl. Katedralny nr 5, zabytek.pl, październik 1959 [dostęp 2023-02-02] (pol.).
- ↑ Dom kapituły, ob. Muzeum Diecezjalne – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2023-02-02] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i Krzysztof Moskal, Dom Rektora, [w:] Andrzej Niedojadło, Encyklopedia Tarnowa, Tarnów: Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne, 2010, s. 108, ISBN 978-83-87366-96-4, OCLC 751483099 [dostęp 2022-06-08] (pol.).
- ↑ a b c d e f Stanisław Potępa, Ryszard Banach, Tarnów. Wielki przewodnik. 2, Stare Miasto, Tarnów: Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne [etc.], 1995, s. 94–96, ISBN 83-901529-5-9, OCLC 749245859 [dostęp 2023-02-06] (pol.).
- ↑ a b K. Marek Trusz, Dom Mikołajowski [online], Urząd Miasta Tarnowa [dostęp 2022-09-01] (pol.).
- ↑ a b c d Tadeusz Bukowski, Piotr Pasek, Galeria Sztuki w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Przewodnik, Tarnów: Biblios, 2019, s. 19–20, 23, ISBN 978-83-7793-681-8, OCLC 1199640872 [dostęp 2022-09-01] (pol.).
