Antoni Sobański

Antoni Marian Henryk Sobański
	; Junosza
Rodzina	Sobańscy
Data i miejsce urodzenia	1 maja 1898 ; Obodówka
Data i miejsce śmierci	13 kwietnia 1941 ; Londyn
Ojciec	Michał Maria Sobański
Matka	Ludwika Maria z Wodzickich
	Teksty w Wikiźródłach

Antoni Marian Henryk Sobański herbu Junosza^[1] (ur. 1 maja 1898 w Obodówce na Podolu, zm. 13 kwietnia 1941 w Londynie) – polski ziemianin i hrabia, zajmujący się dziennikarstwem i literaturą, związany z „Wiadomościami Literackimi” i liberalnym środowiskiem inteligenckim okresu międzywojennego, szczególnie Skamandrytów. Współpracował też z londyńskim „Timesem” i BBC.

Jego barwna postać przewija się w wielu literackich świadectwach epoki. Pisali o nim: Jarosław Iwaszkiewicz (Aleja Przyjaciół), Irena Krzywicka (Wyznania gorszycielki), Witold Gombrowicz (Wspomnienia polskie), Zofia Nałkowska (Dzienniki) oraz Anna Iwaszkiewicz i Czesław Miłosz w listach. Jego podpis widnieje w Księdze gości Jana Lechonia.

Życiorys

Urodził się w 1898 w Obodówce na Podolu w ziemiańskiej rodzinie hr. Michała Marii Sobańskiego (1858–1934) i hr. Ludwiki Marii z Wodzickich (1857–1944). Miał dwójkę starszego rodzeństwa: brata Feliksa (1890–1965) i siostrę Teresę (1891–1975)^[2]. W 1905 cała rodzina przeprowadziła się do Warszawy. Pobierając nauki w domu opanował biegle sześć języków. W latach 1917–1925 podejmował studia na różnych uczelniach wyższych (m.in. na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim). Nie ukończył jednak żadnej z nich, narzekając na „zinstytucjonalizowany sposób zdobywania wiedzy”.

Z rodzinnych dóbr po stryju przypadł mu Guzów pod Sochaczewem wraz z dobrze prosperującą wówczas cukrownią. Czas dzielił między obowiązki w majątku, intensywne życie towarzyskie w Warszawie (mieszkanie u brata przy Al. Ujazdowskich 11) i wyjazdy do Londynu, w którym bywał regularnie i utrzymywał własne mieszkanie.

Pisywał bardzo rzadko. Z inspiracji „Wiadomości Literackich” powstał jego głośny zbiór reportaży Cywil w Berlinie (1934), w którym zawarł wnikliwe obserwacje i trafne spostrzeżenia dotyczące mechanizmu tworzenia się totalitaryzmu, wysoko cenione do dzisiaj. Demonstracyjnie niechętny faszyzmowi i nacjonalizmom, wychwalał za to brytyjski system monarchii konstytucyjnej i kulturę europejską. Pozostawał przy tym życzliwy wobec samych Niemców i miał odwagę być w przyjaznych stosunkach z wieloma Żydami w latach nagonki antysemickiej w Polsce.

W warszawskiej socjecie literackiej znany był jako „hrabia Tonio”, który wiódł życie odległe od obyczajowych konwenansów. Był homoseksualistą o dość swobodnym stylu bycia, o czym pisał w swoich relacjach Jarosław Iwaszkiewicz oraz Irena Krzywicka w autobiografii, przy czym Iwaszkiewicz akcentował jego przyjaźń z Achillesem Brezą^[3], zaś Krzywicka wspomina o związku z Janem Tarnowskim^[4].

Gdy wybuchła II wojna światowa początkowo przebywał w Stawisku^[5]. 5 września wraz grupą przyjaciół wyjechał do Kazimierza nad Wisłą, z którego później wspólnie m.in. z Antonim Słonimskim wyemigrował do Wielkiej Brytanii przez Rumunię, Jugosławię i Włochy. W Londynie podjął pracę w Komitecie Pomocy Żołnierzom i w radiu BBC oraz zajął się pisaniem do emigracyjnego czasopisma „Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie”. Próbował przedostać się do Stanów Zjednoczonych, gdzie posiadał niewielką posiadłość w Santa Fe. Nie udało się to jednak. Zmarł na gruźlicę w 1941 w Londynie.

Dorobek literacki

Sobański pozostawił po sobie niewielki dorobek literacki. W 1929 r. pod pseudonimem As wydał w Warszawie broszurę pt. 18 lat?!!!. Uznanie i rozgłos przyniósł mu cykl reportaży z Niemiec, które ukazywały się cyklicznie w „Wiadomościach Literackich”, a które obrazowały rodzący się nazizm po dojściu do władzy Adolfa Hitlera. W 1934 r. reportaże zebrane zostały w książkę pt. Cywil w Berlinie^[6]. Jej uzupełnione wznowienie ukazało się w 2006 r. nakładem wydawnictwa „Sic!” w Warszawie^[7], w następnym roku ukazał się też przekład tego dzieła na język niemiecki^[8]. W 1938 r. w Santa Fe w Nowym Meksyku Sobański wydał Wigilię w San Filipe. Był także autorem dwóch szkiców: Ulica Krucza i Trzy kraje dzieciństwa, które ukazały się w Londynie w 1942 r.^[9]

W nocie wydawniczej współczesnego wznowienia Cywila w Berlinie można przeczytać:

Zbiór fascynujących reportaży z Trzeciej Rzeszy. Antoni hrabia Sobański, specjalny wysłannik „Wiadomości Literackich”, po zwycięstwie wyborczym nazistów jeździł tam kilkakrotnie, by na miejscu przekonać się, jak narodowy socjalizm zmienia życie Niemców. Tożsamość narratora-spektatora jest tu wyraźnie określona – Sobański w Niemczech to cywil w koszarach, zdeklarowany liberał w kraju, w którym jednostka ma służyć państwu, miłośnik kultury europejskiej w zdziczałym świecie nacjonalistycznego kiczu. Jest m.in. naocznym świadkiem słynnego palenia książek, uczestniczy w „Parteitagu” w Norymberdze, ze zgrozą przysłuchuje się konferencji prasowej Juliusa Streichera, „uczciwego psychopaty”. Wiele uwagi poświęca kwestii żydowskiej i planowej polityce terroru. Interesują go zarówno gospodarka, religia, polityczne represje, status prasy i opozycji, jak i fasony mundurów, nastroje społeczne, życie nocne, moda, wygląd ulicy, położenie mniejszości seksualnych.

Przypisy

↑ Genealogia Antoniego Sobańskiego w serwisie sejm-wielki.pl, dostęp 2009-08-16
↑ Genealogia Grocholski: Antoni Sobański. [dostęp 2014-02-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)].
↑ Passus u Iwaszkiewicza: (...) odbyło się u nas to historyczne „śniadanie”, pierwsze po naszym przeniesieniu się na Stawisko, kiedy przy jednym stole zebraliśmy siostry Kossakówny Madzię i Lilkę, braci Brezów, Achillesa i Tadeusza, oraz Antoniego Sobańskiego. Tonio nie znał jeszcze Achillesa ani obu Kossakówien i z tego spotkania wynikły wielkie przyjaźnie. Achilles był wtedy w rozkwicie swej wyjątkowej urody i jakoś tak przystał do Tonia, że ciągle widywano ich razem, jak lorda Douglasa i Oscara Wilde’a.
↑ Passus z autobiografii Ireny Krzywickiej: (...) najmocniej utkwili mi w pamięci Jan Tarnowski i Antoni Sobański. Ten ostatni zresztą parał się piórem i był współpracownikiem „Wiadomości” [Literackich]. Miły, inteligentny, usłużny, a z powierzchowności chudy, z długim nosem, trochę gnący się pederastycznie. Był bardzo przejęty, kiedy się dowiedział, że spotka Tarnowskiego: „Czy on się zechce ze mną zadawać? Bo co Sobańscy wobec Tarnowskich”. Bardzośmy się śmiały z tych niepokojów z Janką Słonimską, dla nas bowiem ta subtelna różnica w ogóle nie istniała. Obaj panowie zresztą zaprzyjaźnili się serdecznie, zwłaszcza, że obaj byli homoseksualistami, a po pewnym czasie poczęli stanowić wierny dwór Janki, z którą również połączyła ich bliska przyjaźń. Antoni nie miał żadnych powodów do niepokoju, a Janka zyskała wiernych i oddanych chevaliers servants: Jasia i Tonia, nazywaliśmy ich zdrobniałymi imionami.
Irena Krzywicka Wyznania gorszycielki, Czytelnik, Warszawa 1992, ISBN 83-07-02261-4.
↑ Marek Radziwon Przystań Stawisko, w serwisie culture.pl, przedruk z miesięcznika „Twórczość”, luty 2007, dostęp 2009-08-16
↑ Antoni Sobański Cywil w Berlinie, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, Warszawa 1934
↑ Antoni Sobański Cywil w Berlinie, Wydawnictwo „Sic!”, Warszawa 2006, ISBN 83-88807-91-9, wydanie uzupełnione o reportaże, które ukazały się w prasie po 1934 r.
↑ Antoni Sobański Nachrichten aus Berlin. 1933-36, wyd. Parthas-Verl., Berlin 2007, ISBN 978-3-86601-737-5, przekład Barbara Kulinska-Krautmann
↑ Trzy kraje dzieciństwa w Kraj lat dziecinnych, Kolin, Londyn 1942

Bibliografia

Jarosław Iwaszkiewicz: Aleja Przyjaciół. Warszawa, Czytelnik, 1984, esej tytułowy, s. 5-16, brak numeru ISBN
Krzysztof Tomasik Wielcy i niezapomniani: Antoni Sobański. „Cywil w Berlinie” znów w księgarniach!, serwis InnaStrona.pl, dostęp 2009-08-15
Notatka biograficzna o Antonim Sobańskim w serwisie Onet.pl na podstawie Polskiego Słownika Biograficznego, dostęp 2009-08-15

Linki zewnętrzne

[1] Genealogia Antoniego Sobańskiego w serwisie sejm-wielki.pl, dostęp 2009-08-16

[grocholski-2] Genealogia Grocholski: Antoni Sobański. [dostęp 2014-02-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)].

[3] Passus u Iwaszkiewicza: (...) odbyło się u nas to historyczne „śniadanie”, pierwsze po naszym przeniesieniu się na Stawisko, kiedy przy jednym stole zebraliśmy siostry Kossakówny Madzię i Lilkę, braci Brezów, Achillesa i Tadeusza, oraz Antoniego Sobańskiego. Tonio nie znał jeszcze Achillesa ani obu Kossakówien i z tego spotkania wynikły wielkie przyjaźnie. Achilles był wtedy w rozkwicie swej wyjątkowej urody i jakoś tak przystał do Tonia, że ciągle widywano ich razem, jak lorda Douglasa i Oscara Wilde’a.

[4] Passus z autobiografii Ireny Krzywickiej: (...) najmocniej utkwili mi w pamięci Jan Tarnowski i Antoni Sobański. Ten ostatni zresztą parał się piórem i był współpracownikiem „Wiadomości” [Literackich]. Miły, inteligentny, usłużny, a z powierzchowności chudy, z długim nosem, trochę gnący się pederastycznie. Był bardzo przejęty, kiedy się dowiedział, że spotka Tarnowskiego: „Czy on się zechce ze mną zadawać? Bo co Sobańscy wobec Tarnowskich”. Bardzośmy się śmiały z tych niepokojów z Janką Słonimską, dla nas bowiem ta subtelna różnica w ogóle nie istniała. Obaj panowie zresztą zaprzyjaźnili się serdecznie, zwłaszcza, że obaj byli homoseksualistami, a po pewnym czasie poczęli stanowić wierny dwór Janki, z którą również połączyła ich bliska przyjaźń. Antoni nie miał żadnych powodów do niepokoju, a Janka zyskała wiernych i oddanych chevaliers servants: Jasia i Tonia, nazywaliśmy ich zdrobniałymi imionami.
Irena Krzywicka Wyznania gorszycielki, Czytelnik, Warszawa 1992, ISBN 83-07-02261-4.

[5] Marek Radziwon Przystań Stawisko, w serwisie culture.pl, przedruk z miesięcznika „Twórczość”, luty 2007, dostęp 2009-08-16

[6] Antoni Sobański Cywil w Berlinie, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, Warszawa 1934

[7] Antoni Sobański Cywil w Berlinie, Wydawnictwo „Sic!”, Warszawa 2006, ISBN 83-88807-91-9, wydanie uzupełnione o reportaże, które ukazały się w prasie po 1934 r.

[8] Antoni Sobański Nachrichten aus Berlin. 1933-36, wyd. Parthas-Verl., Berlin 2007, ISBN 978-3-86601-737-5, przekład Barbara Kulinska-Krautmann

[9] Trzy kraje dzieciństwa w Kraj lat dziecinnych, Kolin, Londyn 1942

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]