Depozyt berliński

Karta tytułowa z XV-wiecznego podręcznika fechtunku Gladiatoria, opatrzona stemplem Królewskiej Biblioteki w Berlinie (łac. Ex Biblioteca Regia Berolinensis)

Berlinka, zbiory berlińskie, depozyt berliński lub rzadko skarb pruski – zwyczajowe określenia zbioru przeszło 500 tysięcy zabytkowych archiwaliów pochodzących z byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej, znajdujących się od II wojny światowej w depozycie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Zbiór obejmuje m.in. manuskrypty Goethego, Mozarta, Beethovena, Bacha, ponadto rękopisy m.in. romańskie, greckie, hebrajskie, tybetańskie oraz drogocenne starodruki.

Informacje historyczne

W związku z nalotami alianckimi władze niemieckie zarządziły w 1941 r. ewakuację najcenniejszych zasobów Pruskiej Biblioteki Państwowej, a tymczasowe magazyny utworzono z dala od Berlina, m.in. na Dolnym Śląsku. Jeden z takich magazynów znajdował się na zamku w Książu, dokąd w listopadzie 1941 r. trafiła część zbiorów berlińskich. W związku z przebudową zamku, archiwalia przewieziono latem 1944 r. do opactwa Cystersów w Krzeszowie. Część zbiorów berlińskich uległa przy tym zniszczeniu lub zaginęła. Po 1945 r. tereny Dolnego Śląska znalazły się w granicach Polski, a odnalezione archiwalia, 490 z 505 skrzyń, przewieziono w 1946 r. najpierw do krakowskich klasztorów misjonarzy i dominikanów, a w listopadzie 1947 r. do Biblioteki Jagiellońskiej, gdzie przechowywane są do dziś jako depozyt skarbu państwa.

Miejsce składowania zasobów berlińskich utrzymywano w ścisłej tajemnicy do lat 60. ubiegłego wieku. Przekazanie w roku 1977 przez Edwarda Gierka na ręce Ericha Honeckera w darze dla NRD 6 rękopisów muzycznych ze zbiorów berlińskich, w tym Beethovena i Mozarta, wywołało duże zainteresowanie zbiorami wśród badaczy, zwłaszcza muzykologów i germanistów, skutkiem czego na początku lat 80. podjęto decyzję o udostępnianiu ich naukowcom do celów badawczych i edycyjnych.

W roku 2015 w krakowskim klasztorze dominikanów odnaleziono ok. 10 m.b. archiwaliów pochodzących z zasobu berlińskiego, uznawanych do tej pory za zaginione. Wśród nich rękopisy greckie, łacińskie, arabskie, chińskie, sanskryckie i hebrajskie.

Zasoby

Znajdujące się w Bibliotece Jagiellońskiej zbiory powszechnie identyfikowane są jako najcenniejsza część dawnych zasobów Pruskiej Biblioteki Państwowej. Obejmują większą część tzw. zbiorów specjalnych o wyjątkowym znaczeniu dla kultury i historii europejskiej.

Fragment XIV-wiecznego graduału skopiowanego przez warsztat ze Sieny

Zbiory muzyczne obejmują 8658 druków z XVI i XVII wieku, a także 524 rękopisy muzyczne, wśród których ok. stu to średniowieczne manuskrypty, a niemal 400 – autografy europejskich kompozytorów działających pomiędzy XVII a XIX wiekiem. Znajdują się wśród nich utwory Johanna Sebastiana Bacha i jego synów, Wolfganga Amadeusa Mozarta, Ludwiga van Beethovena, Franza Schuberta, Johannesa Brahmsa, Roberta Schumanna, Josepha Haydna, Felixa Mendelssohna-Bartholdy’ego, Niccolò Paganiniego, Ferruccio Busoniego, Luigiego Cherubiniego, Georga Philippa Telemanna i wielu innych.

Zbiory literackie zawierają m.in. wiele średniowiecznych manuskryptów i ok. 12 tysięcy starodruków, w tym 183 inkunabuły i 5 tysięcy rozmaitych druków ulotnych. Wśród cennych autografów wymienia się m.in. odręczne prace reformatorów chrześcijaństwa Marcina Lutra, Jana Kalwina, filozofów Georga Wilhelma Friedricha Hegla i Johanna Gottfrieda Herdera, czy bajkopisarzy braci Grimm.

Ważną część zasobu stanowi ponadto kolekcja Karla Augusta Varnhagena von Ense (1785-1858), obejmująca w części krakowskiej ok. 300 pudeł zawierających listy, rękopisy literackie, dzienniki, zapiski, druki oraz inne dokumenty związane z przeszło 9 tysiącami osobistości życia literackiego, kulturalnego i politycznego, głównie z końca wieku XVIII i pierwszej połowy wieku XIX.

W zbiorach berlińskich znajdują się także wyjątkowo cenne Libri picturati, czyli zbiór XVI-wiecznych 1142 barwnych akwareli, przedstawiających ok. 1860 okazów ponad 1700 gatunków roślin. Autorem tego zbioru jest Charles de L’Écluse (1526–1609), znany w Polsce jako Kluzjusz, który udokumentował w ten sposób wyprawę Maurycego Jana Nassau do Brazylii.

Kwestia zwrotu dzieł

Od wielu lat Niemcy domagają się zwrotu bezcennych zbiorów, strona polska odmawia jednak ze względu na utratę polskich dóbr kultury, zrabowanych przez III Rzeszę z okupowanej Polski w latach 1939–1945, oraz brak ekwiwalentu w dobrach kultury w związku z celowym niszczeniem polskich dóbr kultury przez Niemców w latach 1944–1945 (szczególnie po upadku powstania warszawskiego). Wskazuje się ponadto na fakt, iż Polska weszła w posiadanie spornych zbiorów nie na drodze grabieży, tylko dzieła te znajdowały się po zakończeniu wojny na ziemiach, które w wyniku międzynarodowych konferencji pokojowych przypadły Polsce.

W 1977 Edward Gierek przekazał Erichowi Honeckerowi oryginały partytur Mozarta, Bacha i Beethovena jako „dar narodu polskiego dla narodu NRD”, otrzymując w zamian portret Jana III Sobieskiego. W 2000 premier Jerzy Buzek przekazał kanclerzowi Gerhardowi Schröderowi najstarsze wydanie Biblii w tłumaczeniu Marcina Lutra.

Podobne roszczenia strona niemiecka wysuwa wobec kolekcji Hermanna Göringa, znajdującej się w Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie.

W listopadzie 2007 w trakcie swego wystąpienia na Uniwersytecie Jagiellońskim niemiecki naukowiec, prof. Peter Hommelhoff, 743. rektor Uniwersytetu w Heidelbergu, zaproponował, aby zbiory pozostawić w Polsce jako zalążek biblioteki będącej składnicą dzieł o wartości ogólnoeuropejskiej.

Bibliografia

• Włodzimierz Kalicki: Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 roku, Warszawa 2002.
• Dariusz Matelski: Polityka Niemiec wobec polskich dóbr kultury w XX wieku, Toruń 2005 (wyd. II popr., Toruń 2007).

Linki zewnętrzne

• Sławomir Dębski: O problemie dóbr kultury w stosunkach polsko–niemieckich, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 4 (PDF ).