Przejdź do zawartości

Getto ławkowe

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lata 30. Pikieta Obozu Narodowo-Radykalnego przed gmachem Politechniki Lwowskiej z żądaniem wprowadzenia getta ławkowego

Getto ławkowe – forma dyskryminacji Żydów wprowadzona na polskich uczelniach w latach 30. XX wieku[1] pod wpływem endeckich nacjonalistycznych organizacji młodzieżowych (m.in. Młodzieży Wszechpolskiej i ONR). Polegała na wydzieleniu części sali lekcyjnej lub wykładowej i przeznaczeniu jej dla studentów pochodzenia żydowskiego, którzy nie mieli prawa dowolnego wybierania miejsc. Getta ławkowe były jednym z przejawów pogarszających się stosunków polsko-żydowskich i nasilającego się antysemityzmu w środowiskach akademickich.

1935–1937: pierwsze getta ławkowe

[edytuj | edytuj kod]
Indeks Marka Szapiry, studenta Uniwersytetu Warszawskiego narodowości żydowskiej, z 1934, ostemplowany w 1937 napisem „Miejsce w ławkach nieparzystych” (w getcie ławkowym)

W 1922 polskie studenckie organizacje nacjonalistyczne wysunęły hasło numerus clausus[2], postulując zmniejszenie liczby studentów żydowskich do 11%[3]. W 1931 w trakcie zamieszek antyżydowskich zginął student, Polak, Stanisław Wacławski. Wtedy wysunięto hasło numerus nullus – uczelnie polskie bez Żydów[2]. Oficjalny postulat stosowania gett ławkowych został wysunięty w 1933[4].

Jako pierwsze w Polsce getto ławkowe wprowadziły, podejmując w grudniu 1935 stosowne uchwały, wydziały inżynieryjny i mechaniczny Politechniki Lwowskiej[5]. Ten rodzaj dyskryminacji studentów wzbudził protesty wielu polskich uczonych (m.in. Marcelego Handelsmana, Stanisława Ossowskiego, Tadeusza Kotarbińskiego, Stanisława Kulczyńskiego, Mieczysława Michałowicza, Adama Vetulaniego[6], Józefa Chałasińskiego, Marii Ossowskiej, Jana Stanisława Bystronia, Jana Dembowskiego, Władysława Witwickiego, Konstantego Zakrzewskiego, Seweryna Wysłoucha, Tadeusza Manteuffela i Natalii Gąsiorowskiej). Więcej profesorów otwarcie poparło jednak wprowadzenie gett ławkowych[7][8]. Rektorzy uniwersytetów: Wileńskiego i Lwowskiego Władysław Jakowicki i Stanisław Kulczyński podali się do dymisji[9].

Zajścia związane z wprowadzaniem gett dezorganizowały naukę. Często kończyły się obrażeniami wśród ich uczestników, zwłaszcza Żydów. Dochodziło także do wypadków śmiertelnych[4]. Zajścia organizowane przez polską nacjonalistyczną młodzież, działającą pod wpływem endecji i narodowych radykałów, miały miejsce niemal we wszystkich polskich miastach uniwersyteckich – Krakowie, Warszawie, Wilnie i Lwowie. Od 1931 r. w listopadzie, w rocznicę śmierci Wacławskiego na uczelniach organizowano zamieszki antyżydowskie, tzw. manewry jesienne[10]. Na Uniwersytecie Jagiellońskim podjęto próbę wprowadzania getta ławkowego w listopadzie 1932. Wtedy to odbyła się msza w intencji tragicznie zmarłego podczas antysemickich zajść w Wilnie Stanisława Wacławskiego. Po jej zakończeniu doszło do zamieszek i usuwania siłą żydowskich studentów z sal wykładowych.

1937–1939: zaostrzanie sytuacji

[edytuj | edytuj kod]

Zgoda ministerstwa na getta ławkowe i inne przejawy postępującego antysemityzmu

[edytuj | edytuj kod]
Pikieta studentów-członków ONR na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego z żądaniem m.in. wprowadzenia na uczelni getta ławkowego, 1936
Tablica upamiętniająca ofiary getta ławkowego odsłonięta na Uniwersytecie Warszawskim w 2023 roku

W październiku 1937 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wojciech Świętosławski wydał zgodę na wprowadzanie gett ławkowych[11]. Na uczelniach, które je wprowadziły, studenci żydowscy siedzieli zwykle w salach i audytoriach po lewej, patrząc od strony katedry, a studenci chrześcijańscy po prawej stronie (odpowiednio: nieparzystej i parzystej)[12]. Natomiast w praktyce niemożliwe było rozdzielanie studentów w małych salach[12].

W październiku 1937 zarządzenie porządkowe wprowadzające na tej uczelni getto ławkowe wydał rektor Uniwersytetu Warszawskiego Włodzimierz Antoniewicz[13]. Studenci żydowscy zaczęli otrzymywać w indeksach stemple z napisem „Miejsce w ławkach nieparzystych”[14]. Getta ławkowe wprowadziły także m.in. Politechnika Warszawska[15], Szkoła Główna Handlowa[12] i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego[12]. Analogiczne zarządzenie na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie wydano w styczniu 1938[16]. 7 stycznia 1938 wprowadził je prorektor Roman Longchamps de Bérier z dniem 12 stycznia 1938; przeciwko tej decyzji zaprotestowało 26 profesorów UJK[17].

Równocześnie na niektórych uniwersytetach lub ich wydziałach wprowadzono ograniczenia procentowe liczby studentów pochodzenia żydowskiego znane jako numerus clausus[18]. Podjęto także próby ograniczenia liczby wykładowców akademickich pochodzenia żydowskiego; np. w lutym 1938 nadzwyczajne walne zebranie Zrzeszenia Asystentów Uniwersytetu Warszawskiego podjęło postanowienie niemianowania w przyszłości na stanowiska naukowe Żydów i osób pochodzenia żydowskiego oraz stopniowego zastępowania zatrudnionych na UW asystentów Żydów Polakami[19]. W styczniu 1938 r. po uchwałach poszczególnych uczelni przyjął go Związek Stowarzyszeń Asystentów Państwowych Szkół Akademickich RP[20][21], a następnie zawodowych, takich jak np. Stowarzyszenia Architektów RP /1938[22] i Związku Lekarzy Państwa Polskiego /1937[23]. Śladem tych uchwał poszły inne organizacje zawodowe[24]. Zjawisko to otrzymało nazwę „paragraf aryjski”.

Postawy sprzeciwu

[edytuj | edytuj kod]

Formą solidaryzowania się studentów-chrześcijan z ich żydowskimi kolegami było wspólne stanie w czasie zajęć[25]. Popierający takie działania wykładowcy także prowadzili swoje zajęcia, stojąc[14]. W grudniu 1937 roku sześćdziesięciu profesorów Uniwersytetu Poznańskiego, Warszawskiego i Wileńskiego opublikowało oświadczenie wyrażające sprzeciw wobec „wszelkich dążeń do ograniczenia praw ze względów wyznaniowych, narodowościowych, czy rasowych, zwłaszcza jeśli dotyczyć one mają studentów” jako protest przeciwko wprowadzeniu getta ławkowego[26]. Z kolei inni czynnie uczestniczyli we wprowadzaniu gett ławkowych, m.in. odmawiając podpisywania indeksów studentom stojącym w czasie zajęć[14].

Na Uniwersytecie Warszawskim w latach 30. studenci zrzeszeni w ONR bili Żydów oraz chrześcijan, chcących okazać im solidarność i zajmujących wraz z nimi miejsca w getcie ławkowym. Wśród poszkodowanych była m.in. Irena Sendlerowa[27]. Do bójek członków ONR ze studentami żydowskimi, którzy nie zajmowali wyznaczonych im miejsc i stali w czasie wykładów, dochodziło także na Politechnice Warszawskiej, gdzie getto ławkowe wprowadzono na początku roku akademickiego 1937/1938[15], zarządzeniem rektora Józefa Zawadzkiego[28].

Przeciwko wprowadzaniu oddzielnych miejsc dla studentów żydowskich na wyższych uczelniach wielokrotnie protestowali posłowie żydowscy do Sejmu. Próbowali oni także interweniować w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; m.in. w 1938 Emil Sommerstein zwrócił się o pomoc do ministerstwa w sprawie odmówienia przez Romana Rybarskiego podpisania indeksów studentom III roku Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, którzy słuchali jego wykładów na stojąco[7].

Upamiętnienie na Uniwersytecie Warszawskim

[edytuj | edytuj kod]

5 października 2018 roku na UW odbyły się pierwsze obchody upamiętniające ofiary getta ławkowego[29]. Oddolnie zorganizował je Studencki Komitet Antyfaszystowski przy wsparciu kilku instytucji, apelując jednocześnie o przerwanie milczenia na temat czarnej karty w historii uniwersytetu i wmurowanie tablicy pamiątkowej. Komitet zorganizował także list poparcia pod inicjatywą upamiętnienia, pod którym podpisali się m.in. Olga Tokarczuk, Marian Turski, Barbara Engelking i Andrzej Leder[30][31]. 1 marca 2023 Senat Uniwersytetu Warszawskiego podjął uchwałę w sprawie tablicy upamiętniającej ofiary getta ławkowego[32]. W dniach 22-23 listopada 2022 r. w Sali Kolumnowej na Wydziale Historii odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa „Getto ławkowe. Struktury wykluczenia na uczelniach międzywojennej Polski w kontekście środkowoeuropejskim”[33][34]. 22 maja 2023 roku odsłonięto tablicę na wschodnim murze tarasu pałacu Uruskich, w kampusie Głównym UW[35].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ getto ławkowe. Żydowski Instytut Historyczny. [dostęp 2016-12-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].
  2. ↑ a b Od numerus clausus do numerus nullus, [w:] Szymon Rudnicki, Równi, ale niezupełnie, Warszawa 2008, s. 135–156, ISBN 978-83-926-5155-0.
  3. ↑ Zofia Trębacz: Antysemityzm uniwersytecki w dwudziestoleciu międzywojennym. Żydowski Instytut Historyczny, 2020-06-18. [dostęp 2021-09-04].
  4. ↑ a b Wielka Encyklopedia PWN. Tom 10. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 112. ISBN 83-01-13673-1.
  5. ↑ Rudnicki 2015 ↓, s. 469.
  6. ↑ Marcin Rotkiewicz: Mózg i błazen. Rozmowa z Jerzym Vetulanim. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2015, s. 75. ISBN 978-83-8049-092-5.
  7. ↑ a b Rudnicki 2015 ↓, s. 471.
  8. ↑ John Connelly: Captive University: The Sovietisation of East German, Czech, and Polish Higher Education, 1945-1956. Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2000, s. 82. ISBN 0-8078-4865-4. [dostęp 2019-11-21].
  9. ↑ S. Kulczyński, Nie chciałem złożyć podpisu. List otwarty, [w:] Dokumenty chwili., Kraków 1938, s. 17–19.
  10. ↑ M. Dabrowska, Doroczny wstyd, „Dziennik Popularny”, 24 października 1936.
  11. ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 27. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 91. ISBN 83-01-14362-2.
  12. ↑ a b c d Dr hab. Jolanta Żyndul: Głównym celem getta ławkowego było wypchnięcie Żydów z Polski. dzieje.pl, 10 października 2017. [dostęp 2017-10-23].
  13. ↑ Andrzej Garlicki (red.): Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 279–280. ISBN 83-01-02863-7.
  14. ↑ a b c Anka Grupińska: Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2000, s. 366. ISBN 83-7163-187-1.
  15. ↑ a b Praca zbiorowa: Politechnika Warszawska 1915–1965. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965, s. 94.
  16. ↑ Zarządzenie „ławkowe” na U. J. K.. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 5 z 9 stycznia 1938. 
  17. ↑ Jan Draus: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918-1946. Portret kresowej uczelni. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, s. 65–66. ISBN 978-83-7188-964-6.
  18. ↑ Jerzy Ogonowski: Sytuacja prawna Żydów w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2012, s. 130. ISBN 978-83-61850-496.
  19. ↑ Gabriela Zalewska: Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 311. ISBN 83-01-12054-1.
  20. ↑ Paragraf aryjski w związku asystentów, „Wszechpolak”, 4 lutego 1937.
  21. ↑ S.Ossowski, Nowa grupa etniczna w szkołąch akademickich, „Epoka”, 25 lutego 1939.
  22. ↑ Komunikat SARP V, wrzesień 1938, s. 12.
  23. ↑ Lekarze walczą z Żydami, „Warszawski Dziennik Narodowy”, 7 czerwca 1937.
  24. ↑ Rudnicki, Falanga, Ruch Narodow-Radykalny, Warszawa 2018, s. 214–217.
  25. ↑ Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Antony Polonsky (red. nauk.): Polin. 1000 lat historii Żydów polskich. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, 2014, s. 242. ISBN 978-83-938434-4-2.
  26. ↑ Henryk Markiewicz: Przeciw nienawiści i pogardzie, str. 109. Odczyt wygłoszony w Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie 29 listopada 2004 r: Centrum Humanistyki Cyfrowej, 2004, s. 119. [dostęp 2020-12-05].
  27. ↑ Anna Mieszkowska: Dzieci Ireny Sendlerowej. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, 2011, s. 73. ISBN 978-83-7758-021-9.
  28. ↑ Wirtualna Polska Media S.A, Czy "Kamienie na szaniec" to zakłamana historia? Ostra dyskusja na temat szkolnej lektury - WP Książki [online], ksiazki.wp.pl, 10 kwietnia 2013 [dostęp 2022-02-13].
  29. ↑ Obchody Upamiętniające Ofiary Getta Ławkowego na UW. Studencki Komitet Antyfaszystowski/Facebook, 5 października 2018. [dostęp 2023-05-14].
  30. ↑ Komitet Honorowy osób wpierających inicjatywę wmurowania tablicy upamiętniającej ofiary getta ławkowego na UW. Studencki Komitet Antyfaszystowski, 2023-05-14. [dostęp 2023-05-14].
  31. ↑ Studencki Komitet Antyfaszystowski. Studencki Komitet Antyfaszystowski/Facebook. [dostęp 2023-05-14].
  32. ↑ Uchwała nr 219 Senatu Uniwersytetu Warszawskiego. Monitor Uniwersytetu Warszawskiego, 1 marca 2023. [dostęp 2023-05-10].
  33. ↑ Getto ławkowe – rocznicowa konferencja naukowa. historia.uw.edu.pl, listopad 2022. [dostęp 2023-07-17]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  34. ↑ Getto ławkowe. Struktury wykluczenia na uczelniach międzywojennej Polski w kontekście środkowoeuropejskim. Program. historia.uw.edu.pl, listopad 2022. [dostęp 2023-07-17]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  35. ↑ Tomasz Urzykowski: Ofiary getta ławkowego upamiętnione. Czarną kartę historii UW przypomina tablica. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 22 maja 2023. [dostęp 2023-07-10].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Grzegorz Mazur, Życie polityczne polskiego Lwowa 1918–1939, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, ISBN 978-83-7188-947-9, OCLC 830833284.
  • Szymon Rudnicki: Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015. ISBN 978-83-7666-363-0.
  • Natalia Judzińska: Po lewej stronie sali. Getto ławkowe w międzywojennym Wilnie. Krytyka Polityczna, 2023.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Getto_ławkowe&oldid=71842044”