Władysław Witwicki

Władysław Witwicki
Data i miejsce urodzenia	1878-04-3030 kwietnia 1878 Lubaczów
Data i miejsce śmierci	1948-12-2121 grudnia 1948 Konstancin
Zawód, zajęcie	psycholog, tłumacz, filozof
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski

Władysław Witwicki (Józef Sas Wasylkowicz) (ur. 30 kwietnia 1878 w Lubaczowie, zm. 21 grudnia 1948 w Konstancinie) – jeden z ojców polskiej psychologii, filozof i historyk filozofii, tłumacz Platona, teoretyk sztuki i artysta, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Życiorys

Wykształcenie

W latach 1884-1888 uczęszczał do szkoły powszechnej we Lwowie, w latach 1888-1896 do Cesarsko-Królewskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa. Od 1896 roku był studentem Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie studiował m.in. filozofię i psychologię. W 1901 roku doktoryzował się na tymże uniwersytecie z filozofii jako przedmiotu głównego i zoologii jako przedmiotu pobocznego, broniąc rozprawę pt. Analiza psychologiczna ambicji. W tym samym roku studiował przez kilka miesięcy na uniwersytetach w Wiedniu (pod kierunkiem Aloisa Höflera) i Lipsku (pod kierunkiem Wilhelma Wundta). 1 października 1904 roku po obronie rozprawy habilitacyjnej pt. Analiza psychologiczna objawów woli został docentem filozofii Uniwersytetu Lwowskiego. Był uczniem Kazimierza Twardowskiego i stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Studiował prace Williama Jamesa, co zaowocowało w jego naukowej twórczości (teoria supozycji, teza o współzależności światów: wewnętrznego i zewnętrznego). W latach 1911-1918 był członkiem Komitetu Redakcyjnego i jednym z najaktywniejszych współpracowników czasopisma Ruch Filozoficzny.

Późniejsze lata

W 1919 roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1920 profesorem zwyczajnym psychologii na Uniwersytecie Warszawskim. Był również profesorem na Uniwersytecie Lwowskim. Brał udział w obradach międzynarodowych zjazdów i kongresów psychologicznych oraz filozoficznych (Haga, Kopenhaga, Mediolan, Neapol, Paryż, Utrecht, Warszawa, Wiedeń). 17 marca 1938 r. został prezesem Polskiego Towarzystwa Psychotechnicznego. Zdobył uznanie jako autor i lektor cyklu pogadanek radiowych Przechadzki ateńskie, prowadzonych od 31 stycznia do 21 marca 1939 i będących owocem jego pobytu w Atenach (wrzesień – październik 1937).

W czasie okupacji Witwicki prowadził tajne nauczanie, nie zaprzestał pracy artystycznej, naukowej i przekładowej, ale nie prowadził działalności psychologicznej. Jego prace i przekłady z tego okresu zostały wydane dopiero po 1956 roku. W latach 1946-1948 prowadził zajęcia z psychologii ze studentami Uniwersytetu Warszawskiego w swoim domu w Konstancinie.

Rodzina

Był piątym dzieckiem Urszuli z domu Wolińskiej i Ludwika-Filipa Wasylkowicza Witwickiego. Ojciec Janusza, twórcy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa, oraz stryj Michała, znanego architekta i konserwatora zabytków.

Dorobek naukowy

Wkład w rozwój psychologii

Podręcznik

Witwicki był autorem pierwszego, kilkukrotnie wznawianego i rozszerzanego polskiego podręcznika do psychologii. Odegrał on istotną rolę w polskiej psychologii okresu międzywojennego, wykształciło się na nim kilka pokoleń polskich psychologów.

Teoria kratyzmu

Oryginalna teoria psychologiczna Witwickiego to kratyzm (od gr. kratos – siła), uzasadniająca zmiany stanów emocjonalnych jednostki dążeniem do uzyskania poczucia mocy. O randze teorii kratyzmu świadczy jej zbieżność z ogłoszoną później (1912) teorią dążenia do mocy Alfreda Adlera. Zbieżność myśli obu uczonych świadczy o osadzeniu psychologicznych poglądów Witwickiego w nurcie nauki europejskiej.

Psychologia religii

Jako jeden z nielicznych na świecie, Witwicki wprowadził zagadnienie religijności do podręcznika psychologii. Mimo niekonfesyjnego charakteru poglądów, przyznał poczuciu religijnemu kluczową rolę w światopoglądzie (chociaż uważał, że nie jest ono zjawiskiem powszechnym). W skład tego poczucia wchodzą: podobne do opisanego przez Rudolfa Otto poczucie świętości, antropocentryczne i antropomorficzne odczucie świata (obejmujące potrzebę wiary w nieśmiertelność osobistą) oraz magiczne pojmowanie zjawisk i związków między nimi. Opublikowana przed drugą wojną światową jedynie we Francji Wiara oświeconych (1939) jest studium teoretycznym i empirycznym z psychologii religii. Zawiera ona zręby teorii wiary religijnej, zilustrowane materiałami z przeprowadzonych osobiście przez jej autora badań empirycznych. Rezultaty tych badań pozwoliły Witwickiemu na dokładniejsze sformułowanie psychologicznej zasady sprzeczności. Stały się podstawą tezy o istnieniu w ludzkiej wiedzy sfery supozycji, na którą składają się sądy wydane bez tzw. momentu asercji lub też przekonania nieszczere. W sferze supozycji Witwicki „umiejscowił” wiarę religijną ludzi oświeconych. Jako „przekonanie na niby”, wiara taka jest stopniowalna, od nieomal pewności do prawie całkowitego zwątpienia. W pierwszym przypadku typ religijności może być nazwany ortodoksyjnym. Pozostałe typy to religijność subiektywna (selektywna) i religijność symboliczno-alegoryczna. Osoby pierwszego i drugiego typu mają trudności z godzeniem przekonań religijnych z wiedzą naukową (tzw. paraliż logiczny) i z rozstrzyganiem dylematów moralnych (tzw. paraliż moralny). Najbardziej znaczący dla niekonwencjonalnej postawy Witwickiego wobec zagadnień psychologicznych był sceptycyzm w stosunku do tego, co opiera się jedynie na nawyku, przesądzie, tradycji i zabobonie. W swoim tłumaczeniu ewangelii Mateusza i Marka (Dobra Nowina według Mateusza i Marka), opatrzonym obszernym komentarzem, Witwicki przeprowadza analizę psychologiczną tekstu oraz osób w nim występujących, kwestionując między innymi zdrowie psychiczne Jezusa.

Psychologiczna zasada sprzeczności

Witwicki odwołując się do wyników własnych badań stwierdził, że zasada ta w sformułowaniu: „Żaden człowiek nie może jednocześnie jednego i tego samego twierdzić i przeczyć o jednym i tym samym przedmiocie” – jest fałszywa. Przeczy jej bowiem szereg faktów rejestrowanych w psychologii marzeń sennych, doznań estetycznych, przeżyć religijnych i magicznych. Według niego można tę zasadę utrzymać jedynie w brzmieniu:

Człowiek w stanie pełnego czuwania, kiedy przytomnie i jasno myśli, unika, o ile może, sądów sprzecznych, a z dwóch sądów przedstawionych sprzecznych jeden uważa wtedy za fałszywy, choć nie zawsze wie który właśnie jest w danym wypadku fałszywy.

Badania Witwickiego w tym zakresie kontynuowała jego uczennica Aniela Meyer-Ginsbergowa. Wyniki owych badań opublikowała w pracy doktorskiej Badania nad psychologiczną zasadą sprzeczności.

Tłumaczenia

Był znawcą kultury starożytnej, autorem wybitnego literacko i głęboko zakorzenionego w polskiej kulturze przekładu niemal całości dzieł Platona (z komentarzami). W 1909 roku wydany został pierwszy z przetłumaczonych dialogów Platona (Uczta). Witwicki do końca życia zajmował się tłumaczeniem i objaśnianiem dzieł Platona. Przekłady te, mimo niespecjalistyczności filozoficznej i filologicznej, uznaje się za doskonałe pod względem psychologicznego realizmu, plastyczności, przystępności, obrazowości, konkretności i wnikliwości analiz.

Przetłumaczył również na język polski Rozmowy bogów Lukiana z Samosaty (1947) oraz zbior wykładów Williama Jamesa Filozofia wszechświata (1911).

Filozofia

Mimo zasadniczo humanistycznej orientacji jego badań, jest on zaliczany do grona myślicieli związanych ze szkołą lwowsko-warszawską. W swoich pracach z dziedziny historii filozofii koncentrował się (w odróżnieniu od innych historyków filozofii) na psychologicznej analizie tekstów filozoficznych.

Etyka

Witwicki zajmował się budową etyki świeckiej przez prawie 50 lat, od publikacji Analizy psychologicznej ambicji (1900), aż do śmierci w 1948 roku. W objaśnieniach do tłumaczenia Eutyfrona napisał:

Podstaw etyki nie należy szukać w mitach i sympatiach bóstw, tylko gdzieś indziej. Wartość etyczna ludzkich czynów nie zależy od sympatii bogów.

Podobnie jak u Tadeusza Kotarbińskiego, również u Witwickiego świeckość etyki nie polegała wyłącznie na świeckości formy, czyli na świeckim uzasadnianiu zakazów i nakazów moralnych, lecz przede wszystkim wyrażała się w świeckiej treści uznawanych wartości, takich jak wiedza, krytycyzm, samodzielność, ambicja, pragnienie tworzenia kultury.

Działalność dydaktyczna

Wykształcił szereg psychologów, filozofów, filologów, pedagogów. Do grona uczniów Władysława Witwickiego należeli między innymi Stanisław Dąbrowski, Eugeniusz Geblewicz, Janina Kotarbińska, Estera Markin, Andrzej Nowicki, Zbigniew Pietrasiński, Maria Radwiłowicz, Stanisław Sedlaczek, Maria Żebrowska.

Wybrane publikacje

Książki i audycje

• Z psychologii stosunków osobistych (1907)
• W sprawie przedmiotu i podziału psychologii (1912)
• Psychologia. Dla użytku słuchaczów wyższych zakładów naukowych t. 1–2 (1925–1927)
• Zarys psychologii (1928)
• Wiadomości o stylach (1934)
• Rozmowa o jedności prawdy i dobra (1936)
• Przechadzki ateńskie (cykl audycji radiowych 1939, wyd. 1947)
• Platon jako pedagog (1947)
• O widzeniu przedmiotów (1954)
• Pogadanki obyczajowe (1957)
• Wiara oświeconych (fr.: La foi des éclairés, Paris 1939; wydania polskie: 1959, 1980)

Tłumaczenia

• Dobra Nowina według Mateusza i Marka – tłum. ewangelii Mateusza i Marka (Warszawa 1958)
• Dialogi Platona
• Lukian z Samosaty, Dialogi wybrane (Wr. 1949);
• Uczta (Lwów 1909, Kęty 2002);
• Fajdros (Lwów 1918, Kęty 2002);
• Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton (Lwów 1920, Kęty 2002);
• Hippiasz Mniejszy. Hippiasz Większy. Ion (Lwów 1921, Wwa 1958);
• Gorgiasz (Lwów 1923, Wwa 1958);
• Protagoras (Lwów 1923, Wwa 1991);
• Fedon (Lwów 1925, Wwa 1958, Kęty 2002);
• Menon (Wwa 1935, 1959);
• Teajtet (Wwa 1936, 1959);
• Charmides i Lizys (Wwa 1937, 1959);
• Laches (Wwa 1937, 1958);
• Fileb (Wwa 1938, Kęty 2002);
• Państwo (I–II, Wwa 1948, 1991);
• Timaios. Kritias (Wwa 1951, Kęty 2002);
• Sofista. Polityk (Wwa 1956, Kęty 2002);
• Eutydem (Wwa 1957); Państwo. Z dodatkiem siedmiu ksiąg Praw (Wwa 1958; Państwo. Prawa (VII ksiąg), Kęty 1982, 2004
• Protagoras (Wwa 1958, 1991);
• Parmenides (Wwa 1961);