Jan Łysek

Jan Łysek
kapitan
Data i miejsce urodzenia	7 lipca 1887 Jaworzynka
Data i miejsce śmierci	5 listopada 1915 Kościuchnówka
Przebieg służby
Lata służby	1914–1915
Siły zbrojne	Legiony Polskie (1914–1918)
Jednostki	Legion Śląski, II Brygada Legionów Polskich
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa
Odznaczenia

Jan Łysek w mundurze porucznika II Brygady Legionów Polskich.

Pogrzeb Jana Łyska w Cieszynie w 1929 roku

Grób Jana Łyska na cmentarzu ewangelickim w Cieszynie

Jan Łysek (ur. 7 lipca 1887 w Jaworzynce, zm. 5 listopada 1915 w Kościuchnówce) – nauczyciel, działacz kulturalno-oświatowy, poeta związany z Cieszynem i Śląskiem Cieszyńskim, współzałożyciel Legionu Śląskiego oraz kapitan Legionów Polskich.

Życiorys

Był synem Jana i Ewy z Heczków. Jako dziecko wyróżniał się wśród rówieśników inteligencją. Zauważył go Jerzy Michejda, który nakłonił rodziców, by posłali chłopaka do szkoły w Cieszynie. Ukończył kolejno szkołę ludową w Istebnej i polskie gimnazjum Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie. Po ukończeniu paralelki przy seminarium nauczycielskim w Cieszynie w 1908 roku, pracował jako nauczyciel w Datyniach Dolnych, Suchej Średniej i Jaworzu, gdzie od 1912 roku był kierownikiem szkoły.

Był działaczem Polskiego Towarzystwa Nauczycielskiego i Macierzy Szkolnej w Cieszynie, a także jednym z inicjatorów powołania skautingu na Śląsku Cieszyńskim. Był także prezesem regionalnego koła Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Jasienicy. W 1913 roku ukończył szkołę oficerską.

I wojna światowa

Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku współorganizował Legion Śląski, do którego wstąpił jako ochotnik. Legion został włączony w struktury Legionów Polskich, stając się częścią 3 pułku piechoty. Jan Łysek dowodził początkowo IV plutonem 2. kompanii 3. pułku II Brygady Legionów Polskich.

W trakcie działań wojennych przeciwko armii rosyjskiej brał udział w walkach na terenie Karpat, Bukowiny i w Besarabii, leżących na terenie obecnej Ukrainy, Rumunii i Węgier. 18 października 1914 roku mianowany został podporucznikiem. Chrzest bojowy przeszedł wraz z całą kompanią śląską 24 października 1914 roku podczas bitwy pod Nadwórną, gdzie oddziały polskie dostały się pod zmasowany ogień rosyjskiej artylerii. 29 października wziął udział w całodniowej bitwie pod Młotkowem, w której legioniści kilkukrotnie bili się z żołnierzami rosyjskimi na bagnety. Trzeci pułk zmuszony do odwrotu spod Młotkowa bronił przełęczy Pantyrskiej, gdzie zajął pozycje.

Na przełomie stycznia i lutego 1915 roku wziął udział w pięciodniowej bitwie pod Maksymcem, która odbywała się w 30 stopniowym mrozie i w której (1 lutego) został ranny w biodro. Skierowano go na leczenie do szpitala polowego, z którego powrócił obejmując dowodzenie kompanii. W marcu 1915 roku awansowany na porucznika, w zastępstwie chorego kapitana Ignacego Zalewskiego, przejął dowodzenie I batalionu II Brygady Legionów prowadząc ofensywę od Prutu.

Zginął 5 listopada 1915, trafiony kulą w głowę, w trakcie ataku na jedno ze wzgórz podczas walk pod Kościuchnówką na Wołyniu. Wraz z innymi poległymi żołnierzami 3 pułku pochowany został blisko miejsca śmierci na cmentarzu legionowym w Wołczecku, zaś w 1929 roku jego zwłoki zostały sprowadzone do Cieszyna i spoczęły na cmentarzu ewangelickim.

Pośmiertnie awansowany do stopnia kapitana i odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości oraz Krzyżem Walecznych.

Działalność literacka

Zadebiutował w 1907 roku w regionalnym czasopiśmie Zaranie Śląskie, gdzie opublikował większość swoich utworów. Pisał monologi, wiersze, opowiadania oraz utwory dramatyczne. Tworzył pod wpływem polskiej poezji romantycznej i młodopolskiej, wykorzystując lokalny folklor oraz gwary beskidzkie. Piewca piękna przyrody oraz kultury góralskiej. Jego najwybitniejszym dziełem jest dramat Śpiący rycerze, nawiązujący do starej regionalnej legendy o rycerzach śpiących w grotach Czantorii, którzy czekają na sygnał do walki.

Ze względu na tematykę utworów Kazimierz Nitsch nazwał go „śląskim Tetmajerem”. Natomiast badacz literatury śląskiej Zdzisław Hierowski stwierdził, iż był „śląskim Orkanem”.

Utwory

W twórczości inspirował się lokalnymi wierzeniami ludowymi, legendami i baśniami wplatając w nią elementy patriotyczne: walkę o niepodległość Polski. Opublikował m.in. utwory:

• Jastyń (1909),
• Dusza z ziemi (1909),
• Śpiący zastęp (1910),
• Śpiący rycerze (1914).

Upamiętnienie

• W 1915 roku Władysław Linca zadedykował Janowi Łyskowi wiersz p.t. „Poległym w dniu 5 XI 1915 roku pod polską górą”.
• Przed wojną na budynku szkoły w Jaworzu Średnim znajdowała się tablica pamiątkowa, zniszczona w 1939 roku przez Niemców.
• Wiersz poety umieszczony został na płycie pamiątkowej autorstwa Jana Raszki umieszczonej na cokole Nike cieszyńskiej pomniku upamiętniającym śląskich legionistów odsłoniętym 28 października 1934 roku w Cieszynie, który w 1939 roku zniszczony został przez Niemców i zrekonstruowany w roku 2008,
• Jego imieniem została nazwane są jedne z ulic w Cieszynie i Bielsku-Białej.

Bibliografia

• Jan Łysek. W: Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. I. Warszawa: PWN, 1984, s. 621. ISBN 83-01-01520-9.
• Ludwik Łakomy: Komunikat nr 44. Seria III, Kompania śląska por. Jana Łyska w Legionach Polskich. Katowice: Instytut Śląski w Katowicach, 1939.
• Wiktor Mondalski: Z 3 pułkiem legionów polskich. Kraków: Centralne Biura Wydawnictw NKN, 1916.
• Dwudziestolecie wymarszu Legjonu Śląskiego w bój o niepodległość. Cieszyn: Nakładem własnym Komitetu Redakcyjnego, 1934.
• Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”. Katowice: TG Sokół w Katowicach, 1937.
• Bolesław Orszulik. Poeta i legionista. „Kalendarz Cieszyński”. 1990, s. 125–127, 1989. Cieszyn. 

Linki zewnętrzne

• Łucja Dawid: „Strony Pierwsze”. O twórczości literackiej Jana Łyska. "Pamiętnik Cieszyński". T. 22. 2017