Jazep Mamońka

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jazep Mamońka
ilustracja
Data i miejsce urodzenia

28 stycznia 1889
Zalesie, powiat słucki

Data i miejsce śmierci

10 września 1937
Miedwieżja Gora

Członek / sekretarz Prezydium Ludowej Rady Białoruskiej Republiki Ludowej
Okres

od 14 grudnia 1919
do ?

Przynależność polityczna

Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów

Członek Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego / Rady Białoruskiej Republiki Ludowej
Okres

od 26 grudnia 1917
do 14 grudnia 1919

Przynależność polityczna

Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów

Poprzednik

stanowisko utworzone

Następca

stanowisko zlikwidowane

Wiceprzewodniczący Tymczasowego Komitetu Wykonawczego Centralnej Białoruskiej Rady Wojskowej
Okres

od 24 października 1917
do 4 lub 5 grudnia 1917

Poprzednik

stanowisko utworzone

Następca

Tamasz Hryb

Członek Tymczasowego Komitetu Wykonawczego Wielkiej Rady Białoruskiej
Okres

od 6 listopada 1917
do ?

Poprzednik

stanowisko utworzone

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
młodszy unteroficer młodszy unteroficer
Data i miejsce urodzenia

28 stycznia 1889
Zalessie↗

Data śmierci

10 września 1937

Przebieg służby
Lata służby

po 1914–1917

Siły zbrojne

Armia Imperium Rosyjskiego

Jednostki

12 Armia, 24 samodzielna kompania telegraficzna

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa, front wschodni

Jazep Alaksiejewicz Mamońka (biał. Язэп Аляксеевіч Мамонька, ros. Иосиф Алексеевич Мамонько, Iosif Aleksiejewicz Mamońko; ur. 28 stycznia 1889 w Zalesiu w powiecie słuckim, zm. 10 września 1937 w Karelskiej ASRR) – białoruski lewicowy działacz polityczny i wojskowy, współzałożyciel Centralnej Białoruskiej Rady Wojskowej, delegat na I Zjazd Wszechbiałoruski, od maja 1918 roku związany z Partią Socjalistów-Rewolucjonistów; polityk Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL); współodpowiedzialny za rozłam w Radzie BRL, następnie członek Prezydium Ludowej Rady BRL związanej z rządem Wacłaua Łastouskiego, konkurencyjnym wobec Łuckiewicza; wielokrotnie aresztowany i skazywany przez władze carskie, polskie i radzieckie, prawie 10 lat spędził w gułagu; rozstrzelany przez NKWD w okresie wielkiego terroru.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 28 stycznia 1889 roku we wsi Zalesie, w powiecie słuckim guberni mińskiej Imperium Rosyjskiego (obecnie w sielsowiecie hacukowskim rejonu słuckiego Białorusi)[1][2][3]. Z zawodu był elektrykiem-technikiem[4]. Według jednego ze źródeł już w czasie rewolucji 1905 roku wyznawał poglądy zbliżone do białoruskiego ruchu narodowego, a nawet jakoby utworzył oddział z uczniów seminarium nauczycielskiego w Mołodecznie i ruszył z nimi na Mińsk, lecz został aresztowany przez władze carskie i zesłany na Syberię. Zdaniem historyka Olega Łatyszonka jest to jedynie legenda stworzona w późniejszym okresie przez białoruskich działaczy wojskowych[5]. W latach 1907–1917 był członkiem rosyjskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. Za występowanie przeciwko władzy rosyjskiego cara władze dwukrotnie go aresztowały, w więzieniu spędził łącznie 2 lata i 10 miesięcy[1][2][3]. W czasie I wojny światowej został zmobilizowany do armii rosyjskiej[1][3], służył w stopniu młodszego unteroficera 24 samodzielnej kompanii telegraficznej 12 Armii na Froncie Północnym. W 1917 roku miał już ukształtowane poglądy polityczne dotyczące przyszłości Białorusi – popierał jej niezależność od Rosji. Po rewolucji lutowej, w wyniku której rozluźniła się dyscyplina w armii i zaczęły tworzyć się komitety żołnierskie, 8 maja 1917 roku Jazep Mamońka utworzył w Rydze pierwsze białoruskie koło wojskowe[3][6]. Wkrótce wraz z J. Makarewiczem i Józefem Dodonem zajął się organizacją w 12 armii kolejnych białoruskich kół[7].

Działalność w Centralnej Białoruskiej Radzie Wojskowej[edytuj | edytuj kod]

W dniach 18–24 października 1917 roku brał udział w Zjeździe Białorusinów wojskowych Frontu Zachodniego, który m.in. uznał tworzenie białoruskiego wojska za „skrajnie konieczną i nie cierpiącą zwłoki potrzebę”. 24 października Zjazd powołał Centralną Białoruską Radę Wojskową (CBRW), będącą autonomiczną częścią tworzącej się w tym samym czasie Wielkiej Rady Białoruskiej (WRB). Tego samego dnia nowo utworzona organizacja, w niepełnym jeszcze składzie, wybrała Jazepa Mamońkę na stanowisko wiceprzewodniczącego Tymczasowego Komitetu Wykonawczego CBRW. W ten sposób został on także członkiem liczącego 24 osoby Tymczasowego Komitetu Wykonawczego WRB[8][9]. W czasie drugiej sesji plenarnej CBRW 4–5 grudnia 1917 roku na stanowisku wiceprzewodniczącego zastąpił go Tamasz Hryb, wojskowy będący przed mobilizacją studentem[10].

Był jednym z organizatorów i uczestnikiem I Zjazdu Wszechbiałoruskiego w dniach 18–30 grudnia (5–17 grudnia st. st.) 1917 roku[1]. Reprezentował na nim 12 armię[3]. W jego trakcie opowiadał się za przejęciem władzy na Białorusi przez Zjazd:

W imieniu 12 Armii mówię – możemy ogłosić przejęcie władzy w kraju. Jeśli w Piotrogrodzie bolszewicy bez zjazdu ogłosili przejęcie władzy, to czemu my nie możemy ogłosić przejęcia władzy na zjeździe?[11]

26 grudnia (13 grudnia st. st.) został wybrany do Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego jako przedstawiciel Komitetu Wykonawczego CBRW i Komitetu Wykonawczego WRB[4]. 31 grudnia (18 grudnia st. st.), dzień po rozpędzeniu Zjazdu przez bolszewików z OKWZOiF, został na krótko aresztowany[1]. Następnie kontynuował działalność w CBRW, pełniąc w niej funkcję kierownika wydziału politycznego, a także pozostał członkiem Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego, która nadal pracowała, mimo rozpędzenia Zjazdu. 30 stycznia (n. st.) 1918 roku bolszewicy podjęli decyzję o rozwiązaniu CBRW i aresztowaniu jego liderów, w tym Jazepa Mamońki, pod zarzutem współpracy z I Korpusem Polskim (bezpodstawnym). Mamońka został aresztowany 1 lutego 1918 roku, w ślad za pozostałymi członkami kierownictwa CBRW: Kanstancinem Jezawitauem, Wasilem Zacharką, Niemkiewiczem i dwoma innymi. Aresztowani zostali osadzeni w wartowni w Mińsku[12][13]. Wiadomość o aresztowaniu wywołała falę protestów wśród białoruskich organizacji cywilnych i wojskowych, a w Witebsku doszło do zbrojnego starcia białoruskich oddziałów z bolszewikami[14].

18 lutego 1918 roku wojska Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier podjęły ofensywę na wschód przeciwko bolszewikom. Bolszewicy postanowili nie bronić Mińska i zarządzili ewakuację. W wyniku panującego w mieście chaosu, 19 lutego około południa Jazep Mamońka wraz z towarzyszami zdołał zbiec z wartowni. Tego samego dnia uczestniczył w zebraniu CBRW w domu Antona Lawickiego, na którym zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji rozbrajania bolszewików i przejęcia kontroli nad Mińskiem. W jej wyniku białoruskie formacje wojskowe przejęły władzę nad częścią miasta (pozostałą część zajęli Polacy) do czasu wkroczenia wojsk niemieckich 21 marca 1918 roku[15].

 Osobny artykuł: Białorusko-polska administracja Mińska.

Działalność po ogłoszeniu niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej[edytuj | edytuj kod]

Po zajęciu większości terytorium Białorusi przez Niemców, Jazep Mamońka kontynuował działalność w białoruskim ruchu narodowym. Po ogłoszeniu niepodległości przez BRL działał w jej strukturach. W maju 1918 roku, w wyniku rozłamu w Białoruskiej Socjalistycznej Gromadzie, wszedł w skład kierownictwa Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (BPSR)[3][16]. Pozostawał jej członkiem do 1924 roku[1][3]. W grudniu 1918 roku, niedługo przez nadejściem bolszewików, opuścił Mińsk, jednak po jego zajęciu przez Wojsko Polskie w sierpniu 1919 roku powrócił do miasta w celu kontynuowania dotychczasowej działalności politycznej[17]. 19 września 1919 roku, jako członek delegacji Konwentu Seniorów Rady BRL, brał udział w spotkaniu z polskim Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim w Domu Szlacheckim w Mińsku. W czasie spotkania delegacja zwróciła się do Piłsudskiego o uznanie niepodległości i integralności BRL, umożliwienie odnowienia pracy jej organów, stopniowe przekazywanie władzy w ręce Rady, udzielenie pożyczki, formowanie białoruskiego wojska u boku polskiego i wspólną walkę z bolszewikami. Delegacja nie uzyskała jednak ze strony polskiego przywódcy żadnych zobowiązań[18].

W październiku 1919 roku podejmował wysiłki w kierunku konsolidacji białoruskiego ruchu narodowego. Podpisał wspólny list premiera Antona Łuckiewicza i Pałuty Badunowej wzywający członków rządu BRL do powrotu z Kowna i Berlina do Mińska[19]. Z czasem jego stosunek do Polski i propolskich polityków białoruskich stawał się coraz bardziej negatywny. W listopadzie 1918 roku w Smoleńsku wraz z Badunową podpisał w imieniu BPSR umowę z bolszewikami. Miała ona zapewnić jego ugrupowaniu udział we władzy na Białorusi po pokonaniu Polaków[20].

Działalność w Ludowej Radzie BRL po rozłamie[edytuj | edytuj kod]

Pałuta Badunowa i Jazep Mamońka, 1921

13 grudnia 1919 roku wziął udział w posiedzeniu Rady BRL w Mińsku, w czasie którego wystąpił przeciwko polityce premiera Łuckiewicza zmierzającej do porozumienia z Polską. Następnego dnia, wobec panującego na sali bałaganu, posiedzenie Rady BRL zostało zerwane, a jej członkowie opuścili budynek. Wówczas Jazep Mamońka wraz z siedmioma innymi członkami BPSR, trzema członkami Białoruskiej Partii Socjalistów-Federalistów i pewną liczbą osób roszczących sobie prawo do bycia delegatami Rady BRL dokonał przewrotu przeciwko Radzie i premierowi Łuckiewiczowi. Grupa ta pozostała na sali obrad i powołała konkurencyjną wobec dotychczasowej Rady BRL Ludową Radę BRL. Jazep Mamońka wszedł w skład jej prezydium[21].

Pod koniec 1919 roku wraz Badunową, Hrybem, Trachimauem i innymi działaczami BPSR założył Białoruski Komitet Powstańczy (BKP), składający się z przedstawicieli białoruskich organizacji lewicowych. Zadaniem Komitetu było zorganizowanie na Białorusi antypolskiego powstania. Spisek został jednak odkryty przez polski wywiad, a członkowie BKP, w tym Jazep Mamońka, zostali aresztowani[22]. Po uwolnieniu przedostał się do Kowna[1] (według innego źródła został tam wysłany przez polskie władze)[3], gdzie wznowił działalność w Ludowej Radzie BRL jako sekretarz prezydium. W lutym 1921 roku wraz z Badunową i Hrybem utworzył w Kownie Biuro Komitetu Centralnego BPSR, którego deklarowanym celem było zjednoczenie poróżnionych białoruskich sił narodowych[3]. Na początku 1921 roku na polecenie Wacłaua Łastouskiego, Alaksandra Cwikiewicza i A. Haławinskiego przyjechał do Mińska w celu koordynacji podziemnej „walki rewolucyjnej” przeciwko polskiej władzy na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej[3]. W marcu 1921 roku został aresztowany w Mińsku przez władze radzieckie i przewieziony do Moskwy. W kwietniu 1921 zesłano go do Kazania, skąd zdołał uciec do Kowna[1][3]. We wrześniu 1921 roku brał udział w Pierwszej Wszechbiałoruskiej Konferencji Politycznej w Pradze[1][2], w czasie której ostro skrytykował radzieckie władze Białorusi. Pod koniec 1922 roku zamieszkał w Czechosłowacji. W październiku 1923 roku razem z Badunową protestował przeciwko utworzeniu w Kownie rządu BRL na czele z Cwikiewiczem i uznał go za nielegalny. W 1925 roku ukończył trzy lata Instytutu Komercyjnego w Pradze. W tym samym roku, w czasie II Konferencji Wszechbiałoruskiej w Berlinie opowiedział się przeciwko rozwiązaniu rządu BRL i w proteście opuścił konferencję. Przeprowadził się do Kowna, a następnie do Wilna. W 1928 roku mieszkał i pracował w Rydze[3]. W ślad za innymi działaczami białoruskiego ruchu narodowego, podjął decyzję o powrocie do Białoruskiej SRR. Otrzymał radziecką wizę w celu legalnego wjazdu na terytorium ZSRR. Mimo to natychmiast po przekroczeniu granicy białorusko-łotewskiej 11 września 1928 roku na stacji kolejowej Bigosowo został aresztowany przez GPU Białoruskiej SRR i ponownie odwieziony do Moskwy[1][2][3].

3 stycznia 1929 OGPU ZSRR skazała go na 10 lat łagrów[1][3]. Według listy zrehabilitowanych odbywał karę na budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego w Karelskiej ASRR, w Rosyjskiej FSRR, został skazany na rozstrzelanie przez trójkę NKWD 2 września 1937 na mocy art. 58 ust. 6 (szpiegostwo) kodeksu karnego; wyrok wykonano 10 września 1937, miejscem pogrzebu jest stacja kolejowa Miedwieżja Gora (Sandarmoch), w Karelskiej ASRR, w Rosyjskiej FSRR. Wraz z nadejściem pieriestrojki został zrehabilitowany 12 kwietnia 1989 przez Prokuratora Karelskiej ASRR[23]. Dokładne miejsce jego pochówku do dziś pozostaje nieznane, ponieważ jest jednym z ponad 9,5 tysiąca rozstrzelanych i pogrzebanych w masowych grobach w Sandarmoch. Istnieją też źródła podające inną wersję, jakoby wyrok zapadł i został wykonany na terenie Komijskiej ASRR[1][2][3], zrehabilitowała go prokuratura Komijskiej ASRR, a 25 marca 1993 roku – Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej[1].

Jazep Mamońka w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Nazwisko Jazepa Mamońki pojawiło się w dramacie Janki Kupały z 1922 roku pt. Tutejsi. Jeden z występujących w nim bohaterów, Mikita Znosak, demonstrując znajomość białoruskiej literatury, „cytuje” ironiczny wierszyk:

Biełaruś, maja staronka,
Kutok ciemnaty.
Żywie Szyła, Hryb, Mamońka, –
Budziesz żyć i ty…[2]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Мамонька Язэп Аляксеевіч. W: Represawanyja… tom. II.
  2. ↑ a b c d e f Арлоў 2007 ↓, s. 154–155
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Encykłapiedyja... s. 64.
  4. ↑ a b Michaluk 2010 ↓, s. 190
  5. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 34
  6. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 49
  7. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 51
  8. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 54
  9. ↑ Michaluk 2010 ↓, s. 177
  10. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 61
  11. ↑ Ліс 2008 ↓, s. 93
  12. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 71
  13. ↑ Michaluk 2010 ↓, s. 223
  14. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 72
  15. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 75
  16. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 81–82
  17. ↑ Łatyszonek 1995 ↓, s. 133
  18. ↑ Michaluk 2010 ↓, s. 462
  19. ↑ Michaluk 2010 ↓, s. 478
  20. ↑ Michaluk 2010 ↓, s. 480
  21. ↑ Michaluk 2010 ↓, s. 484
  22. ↑ Ліс 2008 ↓, s. 143
  23. ↑ Жертвы политического террора в СССР. Memoriał. [dostęp 2016-06-04]. (ros.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jazep_Mamońka&oldid=62912005”