Monstrancja jasnogórska Augustyna Kordeckiego

Monstrancja jasnogórska Augustyna Kordeckiego
(Monstrancja Kordeckiego)

Autor	Wacław Grottke
Data powstania	1672
Medium	złotnictwo
Wymiary	103 cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Częstochowa
Lokalizacja	Jasna Góra (zbiory wotywne)

Monstrancja jasnogórska Augustyna Kordeckiego (również Monstrancja Kordeckiego) – dzieło sztuki złotniczej okresu baroku, znajdujące się w zbiorach jasnogórskich, wykonane około 1672 w Warszawie, w pracowni Wacława Grottkego, na polecenie paulina ojca Augustyna Kordeckiego, jako wotum dziękczynne dla Matki Bożej za jej orędownictwo u swego Syna i ocalenie sanktuarium przed wojskami szwedzkimi króla Karola X Gustawa podczas oblężenia w 1655, sfinansowane z darów złożonych przez wiernych.

Powstanie monstrancji

U schyłku swojego życia o. Augustyn Kordecki, będąc prowincjałem, podjął w porozumieniu z całym jasnogórskim konwentem decyzję – informuje o niej inskrypcja wotywna na stopie monstrancji – o ufundowaniu daru, by w ten sposób podziękować Opatrzności Bożej za pomyślny rozwój sytuacji podczas oblężenia przez Szwedów – ocalenie sanktuarium na Jasnej Górze od zniszczenia i grabieży. Zdecydowano, aby darem tym była okazała monstrancja. Nie są znane okoliczności przekazania jej na Jasną Górę, lecz można przypuszczać, że miały one uroczystą oprawę. Pomysłodawcą idei ikonograficznych mógł być jeden z paulinów lub o. Augustyn Kordecki. Koszt monstrancji oszacowano na 30.000 ówczesnych złotych polskich wypłaconych w złocie. Monstrancję wykonała w 1672 królewska pracownia złotnicza w Warszawie, pod kierunkiem złotnika królewskiego Wacława Grottkego.

Opis monstrancji

Do wykonania monstrancji, oprócz barwnych emalii, zostały użyte następujące materiały szlachetne:

• złoto – 22 funty
• brylanty – 2366 sztuk
• rubiny – 2208 sztuk
• szmaragdy – 81 sztuk
• szafiry – 30 sztuk
• perły – 214 sztuk

Parametry techniczne:

• ciężar – ponad 13 kg
• wysokość – 103 cm
• szerokość glorii – 44,5 cm
• stopa: długość – 35,7 cm i szerokość – 25,7 cm

Charakterystyka

Monstrancja Kordeckiego jest monstrancją promienistą. Składa się z czterech części: stopy, trzonu, glorii i zwieńczenia.

Stopa

Na stopie monstrancji, spełniającej rolę stojaka, umieszczono trybowane cztery sceny, rozmieszczając je symetrycznie: po dwie na końcach jej długości i szerokości. Sceny związane są z dwoma wątkami: ofiarą Chrystusa (Ofiara Abrahama i Pascha) i z ucztą paschalną (sceny: Eliasza na pustyni i Ostatniej Wieczerzy).

W scenie Ofiara Abrahama ukazano patriarchę Abrahama, trzymającego miecz w ręku i składającego swego syna Izaaka w ofierze Bogu, oraz anioła wskazującego mu, uwikłanego w cierniach baranka. Obraz ten nawiązuje do Chrystusa jako odkupiciela, ofiarowanego przez Boga Ojca. Baranek uwikłany w ciernie miał symbolizować Chrystusa.

Kolejna scena, związana z wątkiem ofiary Chrystusa, ukazuje święto Paschy. Porównywana jest do Eucharystii, jaką później sprawować będzie Kościół katolicki. Przygotowani do wyjścia z niewoli egipskiej Żydzi, zbierali się wokół stołu, na którym znajdowały się chleby i baranek paschalny.

W scenie Eliasz na pustyni (wątek paschalny) przedstawiono leżącego na pustyni Eliasza, niemal umierającego z głodu i pragnienia, który uciekł przed zemstą królowej Izebel, oraz stojącego i dotykającego go anioła, wskazującego na chleb i dzban. Scena ta nawiązuje do eucharystycznego chleba, ofiarowanego przez Chrystusa w czasie Ostatniej Wieczerzy.

Ostatnia scena na stopie monstrancji przedstawia Chrystusa z Apostołami, zasiadającymi u stołu podczas Ostatniej Wieczerzy. Judasz w tej scenie wyobrażony jest z ręką w sakiewce, który jednocześnie depcze psa, co można zinterpretować słowami Chrystusa z Ewangelii św. Mateusza:

Nie dawajcie psom tego, co święte. (Mt 7, 6).

Na odwrocie stopy znajduje się wygrawerowana łacińska inskrypcja wotywna o następującej treści:

VERBO DEI INCARNATO/ Eius[que] Castissimae Parenti MARIAE / Solium hoc Christi Specie Panis velati/ Ex Clenodys Fidelim Diuae Claro Montanae Oblatis/ A/ Conuentu Clari Montis Czenstochouiensis Ord[inis] S[ancti] Pauli P[rimi] E[remitae]/ Ordinatum et Dicatum A[nno] Salutis 1672/ Administrante Prouinciam A[dmodum] R[everendo] P[at]re AUGUSTINO KORDECKI /R[everendo] P[at]re Stanislao Ligeza Priore et R[everendo] P[at]re Romualdo Dymalski Sacrista/ Fecit Wenceslaus Grottkau S[erenissimae] R[egis] M[aiesta] tis Aulicus/ Ciuis Varsauiensis/ F[ecit] P[etrus] L[asota].

Trzon

Trzon (rączka) pełni w monstrancji rolę uchwytu. Składa się z kilku pierścieni dekorowanych kamieniami szlachetnymi, który stopniowo przechodzi w gruszkowaty nodus, czyli połączenie z kluczową częścią monstrancji, glorią. Jednocześnie jego znaczenie potęguje nawiązanie do pnia winnej latorośli, którą artysta przedstawił w glorii.

Gloria

Gloria, czyli główna część monstrancji, składa się z owalnej, przeźroczystej zaszklonej puszki, zwanej reservaculum, do przechowywania świętej hostii, w której umieszczono półokrągły uchwyt na hostię zwany melchizedekiem, oraz otaczających ją ozdobnych promieni (stąd typ monstrancji – monstrancja promienista), w postaci złocistych listków. Takie prezentowanie hostii to nawiązanie do królewskiego tronu Chrystusa, którego blask podkreśla złoto jako najszlachetniejszy, najcenniejszy i błyszczący metal. Emanację części centralnej monstrancji podkreślają promienie na całym niemal obwodzie jako porównanie do blasku Słońca, który nawiązuje do ewangelicznej sceny Przemienienia Pańskiego, w której możemy odczytać słowa:

Twarz Chrystusa zajaśniała jak Słońce. (Mt 17, 2).

Ponadto obecność gałązek winnej latorośli nawiązuje do słów Chrystusa, kiedy stwierdził:

Ja jestem krzewem winnym, wy – latoroślami. (J 15, 5).

W dolnej części glorii umieszczono figurki Aarona i Dawida ze snopami pszenicy w ręku. Dobór tych postaci nie był przypadkowy, ponieważ nawiązują one symboliką do treści eucharystycznych, które obie postacie łączy snopek zboża, czyli pszenicy. Chleb wypiekany zaś z mąki pszenicy, należy zinterpretować jako symbol wskazujący na Chrystusa w ofierze mszy świętej oraz na cały Kościół, na które powoływał się m.in. Cyryl z Aleksandrii, pisząc:

Jezus Chrystus jest jeden, ale złożony niczym snop zboża, ponieważ zawiera w sobie wszystkich wierzących w Niego połączonych szczególną więzią duchową.

Postacią po lewej stronie glorii (patrząc od frontu na monstrancję) jest Aaron, którego obecność tłumaczy scena z Mądrości Syracha:

A chwałę Aarona powiększył i dał mu dziedzictwo, przydzielił mu ofiarę z pierwocin, przede wszystkim przygotował chleba w obfitości. Bo przecież spożywają oni ofiary Pana, które dał jemu i jego potomstwu (Syr 45, 20-21).

Drugą postacią (po prawej stronie glorii) jest król Dawid, z koroną na głowie odziany w galowy płaszcz gronostajowy ze snopem na ramieniu. Obecność jego tłumaczy rodowód Chrystusa przekazany na początku Ewangelii św. Mateusza (Mt 1, 6). Snop na ramieniu odwołuje się do znajdującej się w tym rodowodowym ciągu postaci Rut, która zbierała kłosy na polu Booza (Rt 2, 2-4; Rt 4, 13-22).

Zwieńczenie

Monstrancję zwieńcza królewska korona ze sferą i krzyżem, w którą zatknięty jest krucyfiks z postacią Ukrzyżowanego Chrystusa. Poniżej korony znajdują się dwie postacie aniołów, które podtrzymują monogram Chrystusa IHS.

Informacje dodatkowe

• Monstrancja Kordeckiego została przedstawiona na olejnym obrazie znajdującym się w Arsenale (ściana tylna) częstochowskiego artysty Aleksandra Markowskiego pt. W środku nocy z 1984 o wymiarach 380 × 520 cm, znajdując się tam po lewej stronie stylizowanego wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej.
• Monstrancja Kordeckiego została po raz pierwszy przewieziona w 2019 poza Jasną Górę – na Zamek Królewski w Warszawie, gdzie była w okresie od 29 maja do 4 sierpnia eksponowana na zorganizowanej specjalnej, unikalnej wystawie klejnotów i sztuki pod nazwą „Rządzić i olśniewać. Klejnoty i jubilerstwo w Polsce z XVI i XVII wieku”.

Zobacz też

• Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej (Boże Ciało)
• Monstrancja z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu