Pismo hieroglificzne

Pismo hieroglificzne
Hieroglify z Wielkiej Sali Hypostylowej w Karnaku (Seti I, XIII w. p.n.e.)
Charakterystyka
Rodzaj	pismo hieroglificzne
Typ	mieszany, złożony – ideograficzne, determinatywne, fonetyczne (abdżad)
Kierunek pisma	od prawej do lewej, z góry na dół, sporadycznie – od lewej do prawej
Języki pisma	staroegipski
Historia
Systemy potomne	hieratyka, demotyka, koptyjski, meroicki, protosynajski
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Pismo hieroglificzne starożytnego Egiptu jest najstarszą i najdłużej funkcjonującą formą pisma egipskiego. Pierwotnie hieroglifów używano do zapisu wszelkich tekstów. Nośnikiem mogło być wszystko, na czym było możliwe utrwalenie pisma, m.in.: kamień, papirus, ostrakon (łupek skalny lub fragment potłuczonej skorupki z glinianego naczynia). Jednak wraz z rozwojem odmiany kursywy hieroglificznej – tzw. hieratyki – użycie pisma hieroglificznego ograniczyło się do zapisu tekstów religijnych i monumentalnych, które były utrwalane najczęściej w kamieniu. Znaki pisma hieroglificznego mają charakter „ikoniczny” (obrazkowy).

Najwcześniejsze znane zapisy pisma hieroglificznego pochodzą (najprawdopodobniej) z późnego Okresu Predynastycznego, ok. 3100–3000 r. p.n.e. Były to lapidarne zapisy w formie etykiet na kamiennych i glinianych obiektach. Najpóźniejsze znane inskrypcje pochodzą z 394 r. n.e. i wykuto je na ścianach świątyni na wyspie File. Tak więc pismo hieroglificzne było w użyciu przez prawie 3,5 tysiąca lat.

Fragment formuły ofiarnej
ḥtp di nswt Wsir nb Ddw nb 3bdw di.f prt hrw ḥnkt k3w 3pdw šs mnḥt nk3 n nb.t pr Mrrt
Ofiara od króla dla Ozyrysa, pana Busiris i pana Abydos, obdarzono Go ofiarami z chleba i wina, rogacizny, drobiu, alabastru i tkanin, by ten [nakarmił] duszę Ka pani domu, Mereret.

Rodzaje hieroglifów i ich fonetyka

Zależnie od kontekstu, pismo opiera się na 3 rodzajach hieroglifów: znakach fonetycznych (fonogramy), ideograficznych oraz determinatywach (określniki). Fonogramy powstały dzięki procesowi zapożyczeń fonetycznych. W tym procesie hieroglify używane były do zapisywania takich słów lub ich części, z którymi wprawdzie nie były związane znaczeniowo, ale dzieliły z nimi tę samą strukturę spółgłoskową. Fonogramy te tworzą trzy naturalne kategorie:

• jednoliterowe – zestaw 26 znaków, gdzie każdy znak oznacza tylko jedną spółgłoskę;

• dwuliterowe – przestawiają pary spółgłosek, największa grupa fonemów;

• trzyliterowe – służą do zapisu grup trzech następujących po sobie spółgłosek, jest ich ok. 50.

Odpowiedni układ hieroglifów pozwala tworzyć domyślny lub precyzyjny układ zdania mówionego. W razie potrzeby (zwłaszcza przy zapisywaniu nazw obcojęzycznych) starożytni Egipcjanie używali czegoś w rodzaju alfabetu – grupy znaków jednospółgłoskowych, reprezentujących 26 dźwięków. Samogłoski nie były zapisywane, stąd właściwsza byłaby nazwa abdżad. Obecnie nie jest nam znany dokładny sposób wymowy hieroglifów, ponieważ jest to język wymarły. Jedynie przypuszczamy ich wartości fonetyczne, które ustalono w oparciu o język koptyjski, a także bazując na podaniach greckich i rzymskich.

Współczesny system zapisu fonetycznego dźwięków mowy staroegipskiej (transliteracja) oddaje jedynie szkielety staroegipskich słów. Trudno je przekazać werbalnie. Są w stanie „czystym”, praktycznie nie do wymówienia. Dlatego dla ułatwienia czytania tych dźwięków fonetycznych ustalono, że między spółgłoski wstawia się litery „e”, a spółgłoski 3 i ^c wymawia się jak polskie „a”. Inne spółgłoski, przypominające w wymowie nasze samogłoski z alfabetu łacińskiego: ỉ lub w czyta się odpowiednio – i oraz u.

Stąd zapis słowa dom:

• w l. pojedynczej translit.: pr – można czytać jako per,
• w l. podwójnej translit.: pr wy – można czytać jako peri lub perui,
• w l. mnogiej translit.: pr w – można czytać jako peru,
  

a słowo wychodzić (np. z domu) w translit. pr i – można czytać podobnie jak dom w l.mn., czyli peri (zobacz: Przykłady).

Należy jednak pamiętać, że powstałe w ten sposób wokalizacje są tworami sztucznymi, służącymi tylko naszej wygodzie i najprawdopodobniej, nie mają żadnego związku ze starożytną wymową tychże słów. Dlatego stosuje się – tylko i wyłącznie – zapis transliteracyjny hieroglifów. Umownie przyjęto, że po staroegipsku czyta się jedynie nazwy własne (rzeczowniki w l.p.): imiona bogów i faraonów, nazwy miejscowości oraz nazwy geograficzne.

Charakterystyka pisma

Charakter obrazkowy hieroglifów nie powinien prowadzić do błędnego wniosku, że jest to pismo prymitywne. Wręcz przeciwnie – jest to pismo bardzo złożone, kompletne i niezwykle rozbudowane. Pismo hieroglificzne jest w stanie przekazać nie tylko złożone treści, podobnie jak nasz alfabet, ale również dokładnie precyzować zdarzenia i opisywane czynności, chociaż w odmienny i właściwy sobie sposób. Pod względem struktury pismo hieroglificzne stanowi „mieszany” system zapisu. Jego części składowe pełnią rozmaite funkcje: jedne znaki komunikują o znaczeniu słów, inne zaś służą do wyrażania dźwięków mowy. System pisma nie był nigdy ograniczony liczbą znaków.

Pismo hieroglificzne jest rodzajem rebusu. Co innego widać na obrazkach, a co innego ma się na myśli. Na przykład słowo „kotara” można zapisać za pomocą dwóch hieroglifów: kot + ara. Dodatkowo na końcu wyrazu może znaleźć się tzw. określnik z uproszczonym wizerunkiem kotary – dokładnie informującym o znaczeniu pisanego słowa hieroglificznego.

Dokomponowanie nowych znaków często wiązało się z tym, że część znaków nie była w stanie oddać nowych określeń dotyczących np. uzbrojenia. Stąd w okresie Nowego Państwa pojawiły się nowe znaki, takie jak koń, rydwan czy nowy rodzaj miecza. Inne znaki, nieadekwatne, po prostu popadały w niepamięć. Wiele hieroglifów, nawet należących do kategorii podatnych na zmiany mody, zachowuje przez cały czas ich użytkowania mniej więcej jednolitą formę graficzną. Inne z kolei ulegały czasowo przeobrażeniom, by w końcu wrócić do pierwotnego kształtu. W okresie grecko-rzymskim nastąpiła istna „eksplozja twórcza” i liczba znaków urosła do ok. 3000. Świadomie mnożono ich liczbę z powodów religijnych i by stworzyć wrażenie tajemniczości. Ciekawostką jest, że łączna liczba wszystkich udokumentowanych znaków wynosi ok. 6000. Liczba ta jednak daje błędne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy. Ogromna większość znaków była wykorzystywana jednorazowo bądź sporadycznie i tylko w specyficznych kontekstach. Zastaw standardowych symboli opierał się na ok. 700 znakach.

Kaligrafia i transpozycja

Inskrypcja hieroglificzna może być komponowana w różnych układach i kierunkach. Może to być kompozycja w układzie pionowym – w kolumnach, albo poziomym – liniowo. Jednak zapis kolumnowy jest najstarszy. Znaki zapisywane były w ciągłych i nieprzerywanych sekwencjach. Brak jest specjalnych znaków przestankowych. Nie stosowano też żadnych odstępów w celu oddzielenia poszczególnych słów czy zdań. Standardowy pisano i czytano hieroglify od strony prawej do lewej oraz z góry na dół. Zapisywano także znaki z lewej do prawej. Kluczem do odczytywania właściwego kierunku czytania pisma są istoty ożywione (wizerunki bóstw, ludzie, zwierzęta, owady), a więc posiadające wyraźny przód i tył. Znaki te zwrócone są zawsze „frontem do” i „patrzą ku” początkowi napisu.

translit.: ḏd ˁnḫ ḫpr Rˁ, mry Imn Rˁ
tłum.: Zaprzysiężony i samoistnie zrodzony Re, Umiłowany Amon-Re.

Ze względów kaligraficznych znaki grupowano w kwadraty lub prostokąty. Taki ich układ ma stwarzać zrównoważoną kompozycję i minimalizować możliwość pojawienia się w tekście niepotrzebnych pustych przestrzeni szpecących harmonię. To znacząco wpłynęło także na wzajemne wymiary i proporcje poszczególnych znaków. Determinowało sam zapis słowa, tzn. decydowało, czy dane słowo ma być przedstawione w danym miejscu w formie w pełnej czy skrótowej. Często spotyka się przestawienia kolejności znaków składających się na dane słowo, by uzyskać lepszy, bardziej równomierny ich rozkład wewnątrz inskrypcji. Ten proceder, zwany „transpozycją graficzną”, urósł niemal do rangi zasady kompozycyjnej pewnych grup znaków, zwłaszcza tam, gdzie tuż obok niedużego i krępego lub wąskiego i wysokiego znaku pojawia się hieroglif w kształcie ptaka.

Przykładowe formy skrótowe hieroglifów
Zapis skrótowy	Zapis pełny	Transliteracja	Fonetyka polska	Znaczenie zapisu	Uwagi
		rmṯ	rmcz	człowiek
		ˁnḫ wḏ3 snb	ench udże snb	Niech żyje! W dostatku i w zdrowiu!	dosł.: życie, dostatniość, zdrowie – formuła grzecznościowa wypisywana – w formie skrótowej – po każdorazowym wywołaniu imienia faraona (mogła być powtórzona w tekście nawet kilka razy); formuła pełniła funkcję, jak współczesny zwrot „Bądź pochwalony”.
Przykłady kaligrafii hieroglificznej
ZAWSZE TAK	NIGDY NIE	Transliteracja	Fonetyka polska	Znaczenie zapisu	Uwagi
		rpˁ.ty smr wˁ.ty hs	rpe.tj smr ue.tj hs	Książę dziedziczny. Najlepszy przyjacielu. Bądź pochwalony!	Hieroglify zawsze grupowano w kwadraty lub prostokąty.
		stn	stn	król	Bywa, że różne słowa mają tę samą transliterację lub fonetykę, a tym samym mają bardzo podobny zapis hieroglificzny. O znaczeniu słowa decyduje wtedy determinatyw (określający jego dokładne znacznie) lub wnioskuje się na podstawie kontekstu zdania.
				władca Górnego Egiptu
		s3.t	se.t	córka

Ciekawostki

Piśmienna osada

Znajomość pisania i czytania były niezwykle poszukiwanymi kwalifikacjami w starożytnym Egipcie. Te umiejętności wzmacniały i podnosiły status społeczny, dawały możliwość nieograniczonego awansu. Szacuje się, że umiejętnościami piśmienniczymi mogło pochwalić się zaledwie od 1% (Stare Państwo) do 10% (okres grecko-rzymski) ogółu społeczeństwa. Większość Egipcjan musiała ograniczać się do umiejętności podpisania się własnym imieniem. Wyjątek stanowiła osada rzemieślników i artystów zatrudnionych przy budowie i dekoracji grobowców królewskich w zachodnich Tebach – Deir el-Medina. Tam umiejętność czytania i pisania opanowało nawet 80% mieszkańców.

Skryba – lokalny celebryta

Brak umiejętności czytania i pisania nie ograniczał jednak zwykłych mieszkańców starożytnego Egiptu. Osoba niepiśmienna, mająca do napisania lub odczytania jakiś dokument, zwracała się z tym do lokalnego skryby. A bycie lokalnym skrybą to był dosyć intratny interes.

Pełne wyszkolenie w umiejętnościach pisarskich uważano za podstawowy i niezbędny warunek wykształcenia młodego człowieka o aspiracjach zawodowych czy politycznych. W większości przypadków system nauczania zbliżony był do układu opartego na relacji mistrz-uczeń, przy czym ten pierwszy często był po prostu ojcem lub bliskim krewnym uczącego się. Ale funkcjonowały także szkoły podstawowe, w których uczono czytania i pisania. Znane są liczne tzw. wprawki, często w formie listów. Pisano je od jednego skryby do drugiego. Z rozmysłem umieszczano w nich obce nazwy, terminy techniczne, trudne działania arytmetyczne i dziwne słowa. Najbardziej znane wprawki to ramessydzki ostrakon z okresu Starego Państwa pt. „Opowieść Saneheta (Sinuheta)”.

Wskrzeszanie i unicestwianie życia

Powszechnie uważano, że hieroglify mają moc „przywodzenia do życia” tego, co sobą wizualizują lub co opisują.

Wierzono, że imię człowieka zapisane w hieroglifach zawiera w sobie jego unikatowe „ja” – istotę jego nieśmiertelnej osobowości. Jeżeli obok przedstawienia jakiejś postaci zabrakło jej imienia, pozbawiało to tę postać najważniejszego środka zapewniającego jej egzystencję i przetrwanie w zaświatach. Zniszczenie czyjegoś imienia lub imion oznaczało pozbawienie go osobowości, czyli skazanie na unicestwienie. Była to najcięższa kara, na jaką można było kogoś skazać w starożytnym Egipcie – kara zapomnienia. Wielokrotnie w historii Egiptu stosowano karę „wymazywania imion” z pomników przez faraonów następców, żądnych zemsty na swoich poprzednikach.

Boskie słowa

Wierzono w magiczną moc słów zapisanych hieroglifami. Okazjonalnie podejmowany próby ograniczania ich „boskiej mocy sprawczej”, zwłaszcza tych przedstawiających istoty ożywione (postacie mityczne, ludzi, zwierzęta, gady i owady). Uważano, że zwłaszcza takie hieroglify miały szkodliwą moc sprawczą, szczególnie w miejscach temu sprzyjających (ściany grobowców lub sarkofagi). Obawiano się, że w sprzyjających okolicznościach mogą wymknąć się spod kontroli i przybrać formę niezależnych bytów. Wtedy mogą pożreć dary grobowe lub, co najgorsze, zaatakować ciało zmarłego. Dlatego celowo zamieniano niektóre hieroglify na niegroźne „zastępniki” lub je „okaleczano”, np. pozbawiając wizerunki istot żywych ich nóg lub okrawano ich z części ciała.

Amulety hieroglificzne

Inne hieroglify uważano za obdarzone szczególnymi właściwościami i dobroczynne. Wykonywano ich trójwymiarowe wizerunki. Miały chronić przed złymi duchami czy odpędzać złe moce. Raz umieszczone na ciele, miały przekazywać swoją dobrą moc, a tym samym zapewniać szczęście, powodzenie i ochronić każdego, kto je nosił (żywy lub umarły). Najbardziej jest znany amulet:

Anch		miał zapewniać dostatnie i wieczne życie.
Uadżet		symbol odrodzenia i powracania do zdrowia, miał także zapewniać pomyślność we wszystkich sprawach, zarówno na ziemi, jak i w zaświatach

Przykłady

Logogramy w tym kartuszu transliteruje się jako:

p     t

o

l     m

y (ii)  s

przyjmując, że ii jest rozpatrywana jako pojedyncza litera i transliterowana jako i lub j.

Inny sposób działania hieroglifów – fonetyczny, ilustrują dwa egipskie słowa transliterowane jako pr. Pierwsze znaczy dom i jego wartość hieroglificzną bezpośrednio reprezentuje:

.

Hieroglif domu występuje tutaj jako logogram: przedstawia on słowo z pojedynczym znakiem. Wskazuje to wyraźnie pionowa linia poniżej hieroglifu, która odkładnie określa, że chodzi o dom jako taki.

Słowo pr oznacza także czasownik wychodzić, opuszczać – w tym słowie hieroglif przedstawiający dom używany jest jako symbol fonetyczny:

.

Hieroglif domu oznacza spółgłoskę pr, a rysunek ust powyżej jest fonogramem czytanym jako r, wzmacniając fonetycznie końcówkę pr. Trzeci hieroglif jest determinatywem (ideogramem) dla czasowników czynnych dających czytającemu pogląd na znaczenie słowa. Transliteracja tego słowa – wychodzić – pr i.
Rzeczowniki w staroegipskim zapisywano zawsze wraz z ich rodzajem gramatycznym oraz liczbą.
Rodzaj gramatyczny – podobnie jak w j. polskim – może być żeński albo męski. Rodzaj męski nie wyróżnia się niczym szczególnym. Rodzaj żeński ma końcówkę:

– t.

Znaczenie	Hieroglif	Transliteracja	Rodzaj gramatyczny	Rdzeń słowa	Końcówka rodzaju gram.	Określnik
brat		sn	męski		brak
siostra		sn.t	żeński
mężczyzna		s	męski		brak
kobieta		s.t	żeński
bóg		ntr	męski		brak	brak
bogini		ntr.t	żeński			brak

Liczby są trzy: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba pojedyncza nie wyróżnia się niczym szczególnym. W liczbie podwójnej opisywano rzeczy występujące tylko parami. Dla rodzaju męskiego słowo ma końcówkę:

lub

- wy,

a dla rodzaju żeńskiego:

- ty.

Dodatkowo, w liczbie podwójnej na końcu słowa umieszczany jest podwójny determinatyw (określnik), np. dwie nogi, dwie kobiety itd.

Końcówką liczby mnogiej dla rodzaju męskiego jest:

- w,

a dla rodzaju żeńskiego:

	- wt.
Samo: -
	- w,

bywa w zapisach często pomijane. Dodatkowo liczba mnoga posiada określnik umieszczany na końcu słowa:

lub

.

Liczby dla słowa dom
Liczba	Znaczenie	Hieroglif	Transliteracja	Inne formy dopuszczalne	Błędne formy hieroglificzne
pojedyncza	dom dosł.: jeden dom, bliżej nieokreślony, jako taki		pr		zapis fonetyczny zgłosek p + r wzmocniony dodatkowym określnikiem dom (pr) w formie bezokolicznika, który jednocześnie jest ideogramem – jest kardynalnym błędem gramatycznym i kaligraficznym to jest zaimek wskazujący – to, ten (pr)
podwójna	domy dosł.: dwa domy		pr wy		to jest przymiotnik odrzeczownikowy – domowy (pr y) nie łączy się tego samego ideogramu dom (pr) z tym samym determinatywem dom – w tym przypadku, w liczbie podwójnej – dwa domy (pr wy)
mnoga	domy dosł.: wiele domów		pr w		to jest określnik liczby mnogiej – umieszczany na końcu innych słów i nie funkcjonuje samodzielnie

Inne przykładowe słowa zawierające przedrostek pr:
1.		pr ˁ3	faraon, dosł. Wielki Dom jako instytucja – nasz współczesny odpowiednik to Belweder lub Biały Dom
2.		pr.t	pora wzrostu (nasza zima)
3.		pr y	bohater
4.		pr y	wychodzić (z domu)
5.		pr y	wchodzić (do domu)
6.		pr sn	wypiek/pieczywo
7.	lub lub	pr ḥd	skarbiec (dosł. Dom Srebra)
8.		pr nbw	skarbiec (dosł. Dom Złota)
9.		pr-ḫrw	ofiara inwokacyjna
10.		pr i	pole bitwy
11.		pr s	czerwony tlenek ołowiu
12.		pr nsw	świątynia

Zobacz też

• język egipski
• pisma egipskie
• hieroglify
• lista znaków hieroglificznych Alana Gardinera
• lista wszystkich hieroglifów dostępnych w czcionkach Unikodu wraz z listą Gardinera
• hieroglificzna czcionka blokowa w standardzie Unikod
• hieratyka
• demotyka
• Kamień z Rosetty

Bibliografia

• James P.J.P. Allen James P.J.P., Middle Egyptian: an Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs, New York: Cambridge University Press, 2000, ISBN 0-521-77483-7, OCLC 41137544 .
• Collier, Mark & Bill Manley (1998). How to read Egyptian hieroglyphs: a step-by-step guide to teach yourself, British Museum Press. ​ISBN 0-7141-1910-5​.
• Faulkner, Raymond O. (1962). Concise Dictionary of Middle Egyptian, The Griffith Institute. ​ISBN 0-900416-32-7​.
• Gardiner, Sir Alan H. (1973). Egyptian Grammar, The Griffith Institute. ​ISBN 0-900416-35-1​.
• Kamrin, Janice (2004). Ancient Egyptian Hieroglyphs; A Practical Guide, Harry N. Abrams, Inc.. ​ISBN 0-8109-4961-X​.
• Poprawność tłumaczenia w oparciu o:
  • Praca zbiorowa pod red. Jadwigi Lipińskiej, Tajemnice Papirusów: Monika Dolińska – Trzcinką i Rylcem. Ossolineum, ​ISBN 83-04-04648-2​.
• Transkrypcja i transliteracja (niektóre) w oparciu o:
  • Ancient Egypt Magazine nr. 38 (2006), Pam Scott, The Ancient Stones Speak cz. I, s. 36–44, ISSN 1470-9990.
  • Ancient Egypt Magazine nr. 40 (2007), Pam Scott, The Ancient Stones Speak cz. II, s. 32–39, ISSN 1470-9990.
• W.V. Davies w tłumaczeniu Macieja G. Witkowskiego (1998), Egipskie hieroglify, Wydawnictwo RTW, ​ISBN 83-86822-89-9​.
• McDermott, Bridget Odczytywanie hieroglifów egipskich, Muza, Warszawa 2002 r., ​ISBN 83-7319-206-9​.

Linki zewnętrzne

• Opis pisma hieroglificznego wraz z listą znaków (ang.)