Przejdź do zawartości

Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
bł. Władysław z Gielniowa z symbolami Biczowania Chrystusa, autor polskiej pieśni pasyjnej Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne

Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI – zbiór pieśni religijnych w języku polskim, przeznaczonych na okres Wielkiego Postu, pochodzących z okresu średniowiecza (do około roku 1500). Zachowane utwory zebrano i opracowano w dwutomowej publikacji Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, wydanej przez Instytut Wydawniczy PAX (warszawa, 1977), zawierającej komplet tekstów i zapisów nutowych z tego okresu.

Opracowania

[edytuj | edytuj kod]

Opracowanie Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI[1], będące cennym uzupełnieniem wciąż aktualnej spuścizny Aleksandra Brücknera, M. Bobowskiego, Józefa Surzyńskiego[2][3][4][5] oraz innych dawnych badaczy, odznacza się nowoczesnym i przystępnym warsztatem językoznawczym i przede wszystkim stanowi materiał źródłowy do różnorakich opracowań. Sami autorzy tak rozumieli rolę tej publikacji, pisząc we Wstępie: „Po zebraniu możliwie pełnego materiału z bibliotek i archiwów polskich oraz obcych powstaje konieczność przeprowadzenia gruntownych badań porównawczych niemal nad każdą pieśnią”, wyżej zaś: „wyczerpująca monografia polskiej pieśni religijnej może powstać wyłącznie przy ścisłej współpracy specjalistów wielu dyscyplin: historyka literatury, językoznawcy, wersologa, etnografa, muzykologa”. Nie wymieniono jednak teologa, biblisty i liturgisty[6].

Spełnieniem tych postulatów, zarówno w warstwie muzykologicznej, jak teologicznej, jest monografia z 2011 roku, Polskie pieśni pasyjne epoki średniowiecza i XVI wieku[7], którą sporządził prof. Benedykt Odya, obecnie prorektor Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, dyrygent i muzyk współpracujący z Filharmonią Pomorską im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy i Toruńską Orkiestrą Symfoniczną, interesujący się również chrześcijaństwem i filozofią. Praca ta, zdaniem recenzenta wydawnictwa, „przywraca do życia polskie pieśni pasyjne epoki średniowiecza, prezentuje bogaty materiał merytoryczny oraz emanuje uduchowieniem, wzniosłością i pietyzmem. Przeznaczona dla miłośników muzyki dawnej, dyrygentów oraz studentów. Książka jest opisem treści muzycznych i słownych oraz momentów i aspektów, mających istotny wpływ na interpretację i wykonawstwo wybranych pieśni pasyjnych, których układ został oparty na podstawowej w średniowieczu praktyce duchowej życia chrześcijańskiego – Lectio Divina[8].

Zestaw pieśni

[edytuj | edytuj kod]
Rękopis najstarszej polskiej pieśni pasyjnej z ≤ XIV w. Jezus Chrystus, Bog Człowiek, mądrość Oćca swego, pochodzący z ok. 1453 roku

Zestaw pieśni pasyjnych w języku polskim, pochodzących ze średniowiecza, zawarty w książce Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, składa się z 84 utworów wraz z wariantami[9]. Późniejsza publikacja z 1980 roku, Średniowieczna religijna pieśń polska, za średniowieczne uznaje jeszcze cztery, wśród nich dwie bez głębszego uzasadnienia[10]. Wśród opublikowanych utworów znajdują się m.in. następujące pieśni:

Treść teologiczna

[edytuj | edytuj kod]

Pieśni i ich warianty opracowano w tabelce, w której rozebrano je według zdań[11]. Łącznie z uwzględnionymi dalszymi dwoma utworami z tej drugiej publikacji, składają się one z 568 zdań.

Poszczególne zdania podzielić można na: opis Męki zawarty w Ewangeliach, nawiązania do innych fragmentów Pisma Świętego i Tradycji, zachęta do rozważań, modlitwy i prawdy teologiczne. Zasadniczy trzon stanowi Ewangelia, Passio Domini nostri Jesu Christi. Większość utworów wylicza poszczególne etapy Męki, zawierając je w zwięzłych, zwykle jednozdaniowych sformułowaniach.

Wzorcowym przykładem są tu „Godzinki o Męce Pańskiej”, czyli „Jezus Chrystus, Bóg Człowiek, mądrość Oćca swego”, wymieniające w wersji A 27 elementów Pasji – od Wieczernika do wybawienia ojców z otchłani, podzielonych na godziny kanoniczne, w oparciu o Pismo Święte. Wersje D i F podają dwie dalsze, zaś wersja XVI-wieczna (E) rozszerza opisy. Spośród nich tylko jeden – tortury w noc przed ukrzyżowaniem – są spoza Ewangelii. Nie ma motywów Ecce Homo i Barabasza.

Dużo elementów zawierają obszerne pieśni „Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne” i „Jezu Krysta krzyżowany” oraz swobodne tłumaczenie hymnuSalve Crux Sancta”. Pieśń „Mękę Bożą spominajmy” zawiera siedem słów Pana Jezusa z krzyża wraz z nauką z nich płynącą i jako jedyna fragment nie związany ściśle z tematem – opowiastkę o złych ludziach ukaranych piekłem. Pieśń „Salve Crux” i inne tłumaczenia hymnów łacińskich, jak „Krzyżu wierny i wyborny” – „Crux fidelis” i „Pangue lingua”, „Idą królewskie proporce” – „Vexilla regis prodeunt” czy „Chwała, sława, wszelka cześć”, zawierają, jako teksty liturgiczne, elementy pochwalne.

Niektóre pieśni, zwłaszcza „Posłuchajcie, bracia miła” – „Żale Matki Boskiej”, „Jezu Chryste krzyżowany” i spoza zestawu w książce Polskie pieśni pasyjne – „Daj nam Chryste wspomożenie”, opisują Boleści Maryi. Są to zwykle ogólne stwierdzenia, że Matka Boża współcierpiała, mdlała, mówiła do Syna i ukazują Ją po prostu obecną na wszystkich etapach Męki.

Niemal każdy tekst zawiera zachętę do rozmyślania o cierpieniach Chrystusa oraz prawdę o ich zbawczym charakterze. Większość pieśni nazywa Pana Odkupicielem i prosi Boga o zbawienie oraz dar pamiętania o Męce. Są też inne prośby, w tym do Matki Bożej i zachęta do odmawiania różańca. W dwóch utworach nawiązuje się do Adama i do proroctwa Symeona. Teksty dołączone w książce Średniowieczna religijna pieśń polska: „Płaczy dzisia, duszo wszelka” i „Wszechmocny nasz Panie”, są bardziej poetyckie i zawierają głębsze uzasadnienie teologiczne, odstając od zestawu i nie wydaje się, aby było zasadne traktowanie ich, w zachowanej formie, jako średniowiecznych.

Pieśni pasyjne z tego zestawu cechuje tak wielka zwięzłość, że właściwie nie jest możliwe ich obszerniejsze streszczenie. Na wyodrębnione 568 zdań składa się:

Treść teologiczna Liczba zdań % całości
opis Męki Pańskiej zawarty w Ewangeliach 167 29,4
przedstawienie Matki Bożej Bolesnej 85 15
prawdy teologiczne o odkupieniu 74 13
zachęta do rozważania Męki 39 7
prośba do Boga o zbawienie 38 6,7
pochwała krzyża 33 5,8
wielbienie Boga 30 5,3
prośba o dar rozważania Męki 29 5,1
sprawy poboczne 24 4,2
inne prośby 18 3,2
nawiązanie do innych ksiąg Biblii 17 3
nawiązanie do Tradycji 14 2,4

Zestawienie powyższe ukazuje, że średniowieczne polskie pieśni pasyjne miały ściśle teologiczny charakter i to nawet w pojęciu współczesnym, nazbyt krytycznym, tzw. biblijnym. Najważniejszą część zawartości pieśni stanowi Ewangelia, jądro Słowa Bożego.

Widoczna jest surowość w zakresie źródeł teologicznych. Dominuje jedno podstawowe – Ewangelie. Nie ma nawiązań do proroctw Starego Testamentu, nawet o Słudze Pańskim z Księgi Izajasza. Tylko w jednym utworze zawołanie – „o lekarstwo świata tego” – sugeruje jakiś z nią związek. W innym zaś wspomina się o spełnieniu przepowiedni Dawida – „od drzewa ma Bóg królować”. Jedynie utwór „O wszego świata wsztek lud” stanowi klasyczny tekst z Lamentacji Jeremiaszawszyscy, co drogą zdążacie (Lm 1, 12), w odniesieniu do Chrystusa. Brak jest cytatów z Listów Apostolskich, tak obfitujących w teologię krzyża i odkupienia[12]. Tylko pojedynczo pojawiają się zwroty – gdy nadeszła pełnia czasu i narodzony z niewiasty (Ga 4, 4).

Prawie całkowity brak jest nawiązań do Tradycji, mistyki i apokryfów. Wyłącznie pojedynczo pojawia się spotkanie z Matką na Drodze Krzyżowej, upadki pod krzyżem, Pieta, cierpienia w nocy (bez nazwy „ciemnica”) i złączenie z łotrami w drodze. W pieśni „Jezu Krysta krzyżowany” wymienia się mało znane elementy tradycyjne, jak polecenie przez Maryję Jezusa Judaszowi i rozbicie twarzy podczas upadku w drodze do Annasza. Ta też pieśń, jako jedyna, wymienia apokryficzne imię Longin. Nie ma poza tym w omawianych tekstach żadnych tego typu informacji.

Bardzo słabo jest zarysowana teologia Ran i Krwi Chrystusa, tak później znacząca w pobożności i mistyce, wraz z nowożytnym kultem Najświętszego Serca Jezusowego. Brak jest jakiejkolwiek wzmianki o Chuście Weroniki, która przecież w owym okresie, począwszy od Roku Jubileuszowego 1300 zwłaszcza, była główną rzymską relikwią[13]. Nie pojawia się też, zawarty w Piśmie Świętym, epizod z Szymonem Cyrenejczykiem. Ponieważ zasadniczą prawdą jest odkupienie dokonane przez Jezusa Chrystusa Boga-Człowieka, Syna Maryi na drzewie krzyża[14], ta prawda była treścią ówczesnych polskich pieśni pasyjnych.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Polskie pieśni pasyjne ↓.
  2. Aleksander Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1902.
  3. Aleksander Brückner, Średniowieczna pieśń religijna polska, Warszawa 1923.
  4. M. Bobowski, Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych do końca XVI w., Kraków 1893.
  5. J. Surzyński, Polskie pieśni Kościoła katolickiego od najdawniejszych do końca XVI w., Poznań 1891.
  6. Polskie pieśni pasyjne ↓, s. 5 (t. 1).
  7. Benedykt Odya: Polskie pieśni pasyjne epoki średniowiecza i XVI wieku: Geneza – interpretacja – wykonawstwo w kontekście Lectio divina. Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2011. ISBN 978-83-7096-782-6.
  8. Polskie pieśni pasyjne epoki średniowiecza i XVI wieku, „Wydawnictwo UKW”, 30 października 2014 [dostęp 2018-09-16] (pol.).
  9. Julisz Nowak-Dłużewski (red.), Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1977, Zestawienie pieśni, s. 31 nn.
  10. Średniowieczna pieśń religijna polska, opr. M. Korolko, Wrocław-Kraków 1980, s. 38-46.
  11. Polskie pieśni pasyjne ↓, s. 65 (t. 1).
  12. H. Landkammer, Passio Domini Nostri Jesu Christi. Nowy Testament o męce i śmierci Jezusa, Wrocław 1994.
  13. Ian Wilson, Święte oblicza, Warszawa 1994
  14. Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, III, qu. 1 – 59.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI. pod red.: Juliusz Nowak-Dłużewski. Warszawa: 1977.