Stary Testament

Zwój Tory w języku hebrajskim

Fragment hebrajskiego tekstu Księgi Wyjścia rozdz. 20 (Dziesięć Przykazań) – Codex Orientales 4445

Starożytny fragment manuskryptu Septuaginty oznaczany jako LXX^{VTS 10a} (zwój Proroków mniejszych) ok. I w. p.n.e.

Stary Testament – starsza część Biblii, przyjęta przez chrześcijaństwo. Żydowska (a za nią protestancka) wersja obejmuje 39 ksiąg (w judaizmie liczone jako 24; spisane głównie w języku hebrajskim), katolicka zawiera 46, a prawosławna w sumie 49-51 (księgi hebrajskie i greckie z Septuaginty).

Stary Testament razem z Nowym Testamentem tworzą Pismo Święte – Biblię.

Historia Starego Testamentu

Stary Testament powstawał w ciągu wielu wieków, najstarszym tekstem w nim zawartym jest Pieśń Debory z Księgi Sędziów, spisana w XII w. p.n.e. Cały kanon Starego Testamentu został ustalony pod koniec I w. n.e. Znanych jest kilka teorii co do wyboru ksiąg kanonicznych – uważa się np., że do kanonu weszły tylko te teksty, w których powstaniu dopatrywano się interwencji (natchnienia) Boga. Długotrwały proces formowania kanonu ST rozpoczął się w 622 p.n.e., kiedy król Jozjasz wprowadził reformę religijną.

Stary Testament był już w starożytności tłumaczony na języki: aramejski (Targum), samarytański (Pentateuch samarytański) i grekę. Najstarsze greckie tłumaczenie to Septuaginta, zostało ono zapoczątkowane w Aleksandrii w połowie III w. p.n.e. i miało być stworzone dla istniejącej tam gminy żydowskiej. Według legendy przekładu dokonano na polecenie faraona Ptolemeusza II Filadelfosa, który chciał zapoznać się z prawem żydowskim. Na rozkaz kapłana Eleazara 70 mędrców żydowskich przetłumaczyło księgi w ciągu 70 dni. W rzeczywistości przekład kolejnych ksiąg trwał ponad 100 lat.

Kanon żydowski

Istnieje wiele opinii na temat momentu ostatecznego ukształtowania się kanonu hebrajskiego. Przyjmuje się, że nastąpiło to pomiędzy II w. p.n.e. a II w. n.e. Po ustaleniu kanonu hebrajskiego działalność rozpoczęli Masoreci, którzy bardzo dokładnie kopiowali księgi – dzięki temu dysponujemy dzisiaj hebrajskimi tekstami, które są identyczne z tymi, których używano w czasach Chrystusa. Tanach został napisany głównie w biblijnym hebrajskim, a niektóre części (zwłaszcza Księga Daniela i Księga Ezdrasza) w biblijnym aramejskim.

Prawo – Torah (Pięcioksiąg Mojżesza)

1.   Księga Rodzaju – Bereszit („Na początku”)

2.   Księga Wyjścia – Szemot („Imiona”)

3.   Księga Kapłańska – Wajjikra („I zawołał”)

4.   Księga Liczb – Bemidmar („Na pustyni”) a. Wajedabber („I mówił”)

5.   Księga Powtórzonego Prawa – Dewarim („Słowa”)

Prorocy – Newiim

6.   Księga Jozuego – Jehoszua

7.   Księga Sędziów – Szoftim

8.   1-2 Księgi Samuela – Szemuel

9.   1-2 Księgi Królów – Melachim

10.  Księga Izajasza – Jeszajahu

11.  Księga Jeremiasza – Jiremijahu

12.  Księga Ezechiela – Jichzekel

13.  Dwunastu Proroków Mniejszych – Trej Asar (תרי עשר)

Księga Ozeasza

Księga Joela

Księga Amosa

Księga Abdiasza

Księga Jonasza

Księga Micheasza

Księga Nahuma

Księga Habakuka

Księga Sofoniasza

Księga Aggeusza

Księga Zachariasza

Księga Malachiasza

Pisma – Ketuwim

14.  Księga Psalmów – Tehilim

15.  Księga Przysłów – Miszlei

16.  Księga Hioba – Ijow

17.  Pieśń nad Pieśniami – Szir Haszirim

18.  Księga Rut – Rut

19.  Lamentacje Jeremiasza – Eika

20.  Księga Koheleta – Kohelet

21.  Księga Estery – Ester

22.  Księga Daniela – Daniel

23.  Księgi Ezdrasza i Nehemiasza – Ezra wuNechemia

24.  1-2 Księgi Kronik – Diwrej Hajamim

Kanony chrześcijańskie

Chrześcijanie bardzo długo nie mieli ustalonego kanonu Starego Testamentu, gdyż uważali go za odziedziczony po judaizmie i przezeń skompletowany. Ponadto – inaczej niż żydzi – tradycyjnie dzielili księgi Biblii na historyczne, dydaktyczne i prorockie. W V wieku n.e. powstała Wulgata, przekład Starego Testamentu z hebrajskiego i greki (oraz Nowego Testamentu z greki) na łacinę, dokonany przez Hieronima, który za źródło przyjął hebrajskie oryginały pism, ale posiłkował się Septuagintą. Sam Hieronim nie uważał jednak ksiąg później nazwanych deuterokanonicznymi za część natchnionego kanonu.

Podobne opinie istniały wśród wielu chrześcijańskich uczonych i duchownych aż do XVI w. Jednym z podających w wątpliwość wartość I Księgi Machabejskiej (ale nie pozostałych ksiąg deuterokanonicznych) był papież Grzegorz I („Moralia”, XIX.34-PL 76,119). Wielu teologów chrześcijańskich przedstawiało bardzo różne koncepcje kanonu, jednak do rozłamu doszło dopiero w trakcie reformacji.

Kanon katolicki

Kursywą zaznaczono księgi nieuznawane przez żydów i protestantów, tzw. deuterokanoniczne (wtórnokanoniczne).

Księgi historyczne

• Prawo – (Pięcioksiąg Mojżesza)

1.    Księga Rodzaju (Rdz) – Liber Genesis (Gen)

2.    Księga Wyjścia (Wj) – Liber Exodus (Ex)

3.    Księga Kapłańska (Kpł) – Liber Leviticus (Lev)

4.    Księga Liczb (Lb) – Liber Numeri (Nu)

5.    Księga Powtórzonego Prawa (Pwt) – Liber Deuteronomium (Deu)

• Pozostałe księgi historyczne

6.    Księga Jozuego (Joz) – Liber Iosue

7.    Księga Sędziów (Sdz) – Liber Iudicum

8.    Księga Rut (Rt) – Liber Ruth

9.    1 Księga Samuela (1Sm) – Liber I Samuelis

10.   2 Księga Samuela (2Sm) – Liber II Samuelis

11.   1 Księga Królewska (1Krl) – Liber I Regum

12.   2 Księga Królewska (2Krl) – Liber II Regum

13.   1 Księga Kronik (1Krn) – Liber I Paralipomenon

14.   2 Księga Kronik (2Krn) – Liber II Paralipomenon

15.   Księga Ezdrasza (Ezd) – Liber Esdrae

16.   Księga Nehemiasza (Ne) – Liber Nehemiae

17.   Księga Tobiasza (Tb) – Liber Thobis

18.   Księga Judyty (Jd) – Liber Iudith

19.   Księga Estery (Est) – Liber Esther

20.   1 Księga Machabejska (1Mch) – Liber I Maccabeorum

21.   2 Księga Machabejska (2Mch) – Liber II Maccabeorum

Księgi mądrościowe (dydaktyczne)

22.   Księga Hioba (Hi) – Liber Iob

23.   Księga Psalmów (Ps) – Liber Psalmorum

24.   Księga Przysłów (Prz) – Liber Proverbiorum

25.   Księga Koheleta (Koh) – Liber Ecclesiastes (Ecl)

26.   Pieśń nad pieśniami (Pnp) – Canticum Canticorum

27.   Księga Mądrości (Mdr) – Liber Sapientiae

28.   Mądrość Syracha (Syr) – Liber Ecclesiasticus

Księgi prorockie

• Prorocy więksi

29.   Księga Izajasza (Iz) – Liber Isaiae

30.   Księga Jeremiasza (Jer) – Liber Ieremiae

31.   Lamentacje Jeremiasza (Treny) (Lm) – Lamentationes (Threni)

32.   Księga Barucha (Ba) – Liber Baruch

33.   Księga Ezechiela (Ez) – Prophetia Ezechielis

34.   Księga Daniela (Dn) – Prophetia Danielis

• Prorocy mniejsi

35.   Księga Ozeasza (Oz) – Prophetia Osee

36.   Księga Joela (Jl) – Prophetia Ioel

37.   Księga Amosa (Am) – Prophetia Amos

38.   Księga Abdiasza (Ab) – Prophetia Abdiae

39.   Księga Jonasza (Jon) – Prophetia Ionae

40.   Księga Micheasza (Mi) – Prophetia Michaeae

41.   Księga Nahuma (Na) – Prophetia Nahum

42.   Księga Habakuka (Ha) – Prophetia Habacuc

43.   Księga Sofoniasza (So) – Prophetia Sophoniae

44.   Księga Aggeusza (Ag) – Prophetia Aggaei

45.   Księga Zachariasza (Za) – Prophetia Zachariae

46.   Księga Malachiasza (Ml) – Prophetia Malachiae

Kanon Wschodniej Ortodoksji (Prawosławia) I Orientalnej Ortodoksji

Zawiera dodatkowo (w Septuagincie):

• 2 Księga Ezdrasza
• 3 Księga Machabejska
• 4 Księga Machabejska (przez Cerkiew gruzinską uznawana za natchnioną, przez pozostałe autokefaliczne cerkwie jako pozakanoniczny apokryf, ale dozwolony w lekturze – księga o charakterze dydaktyczno-mądrościowym)
• Modlitwa Manassesa
• Psalm 151

W tradycji prawosławia rosyjskiego I gruzińskiego, a także etiopskiej koptyjskiego, występuje również księga znana jako 2(3/4) Księga Ezdrasza, która zawiera w sobie Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza. Kanon etiopski zawiera dodatkowo Księgę Henocha, Księgę Jubileuszów, 1, 2 i 3 Księgę Mekabiego (różne od Ksiąg Machabejskich) oraz 4 Księgę Barucha. Z kolei kanon syryjski zawiera również księgę uznawaną jako apokryf – 2 Księgę Barucha oraz Psalmy 152-155.

Kanon protestancki

W XVI w. Marcin Luter, podobnie jak niektórzy inni katoliccy bibliści owego czasu, przyjął założenie, że kanon hebrajski jest bardziej pierwotny niż zbiór ksiąg uznawanych dotychczas przez większość chrześcijaństwa. Odrzucił księgi w nim niewystępujące, zachowując tradycyjny chrześcijański układ pism. W chrześcijaństwie rozgorzała trwająca do dziś dyskusja, które księgi powinny należeć do kanonu. Pisma odrzucone przez Lutra nazwano deuterokanonicznymi. Większa liczba ksiąg wynika z innego podziału (według podziału hebrajskiego prorocy mniejsi i niektóre inne księgi stanowią całość i dlatego kanon żydowski tradycyjnie liczy 24 księgi).

Nazwy ksiąg zgodnie z Biblią warszawską; w nawiasie odpowiedniki nazw w katolickiej Biblii Tysiąclecia.

Księgi historyczne

• Prawo – (Pięcioksiąg Mojżesza)

1.    Pierwsza Księga Mojżeszowa (Księga Rodzaju)

2.    Druga Księga Mojżeszowa (Księga Wyjścia)

3.    Trzecia Księga Mojżeszowa (Księga Kapłańska)

4.    Czwarta Księga Mojżeszowa (Księga Liczb)

5.    Piąta Księga Mojżeszowa (Księga Powtórzonego Prawa)

• Pozostałe księgi historyczne

6.    Księga Jozuego

7.    Księga Sędziów

8.    Księga Rut

9.    1 Księga Samuela

10.   2 Księga Samuela

11.   1 Księga Królewska

12.   2 Księga Królewska

13.   1 Księga Kronik

14.   2 Księga Kronik

15.   Księga Ezdrasza

16.   Księga Nehemiasza

17.   Księga Estery

Księgi mądrościowe (dydaktyczne)

18.   Księga Joba (Hioba)

19.   Księga Psalmów

20.   Przypowieści Salomona (Księga Przysłów)

21.   Księga Kaznodziei Salomona (Księga Koheleta)

22.   Pieśń nad pieśniami

Księgi prorockie

• Prorocy więksi

23.   Księga Izajasza

24.   Księga Jeremiasza

25.   Treny Jeremiasza (Lamentacje)

26.   Księga Ezechiela

27.   Księga Daniela

• Prorocy mniejsi

28.   Księga Ozeasza

29.   Księga Joela

30.   Księga Amosa

31.   Księga Abdiasza

32.   Księga Jonasza

33.   Księga Micheasza

34.   Księga Nahuma

35.   Księga Habakuka

36.   Księga Sofoniasza

37.   Księga Aggeusza

38.   Księga Zachariasza

39.   Księga Malachiasza

Tabela ksiąg Starego Testamentu

Tanach – Biblia Hebrajska (24 księgi)	Protestantyzm (39 ksiąg)	Katolicyzm (46 ksiąg)	Prawosławie (51 ksiąg)	Etiopski Kościół Ortodoksyjny (46 ksiąg)	Siglum	Nazwa łacińska	Język oryginału	Liczba rozdziałów	Kategoria	Czas powstania (ok., p.n.e.)
Bereszit	1 Księga Mojżeszowa	Księga Rodzaju	Księga Rodzaju	Księga Rodzaju	Rdz	Liber Genesis	hebrajski	50	PIĘCIOKSIĄG	IX-V w.
Szemot	2 Księga Mojżeszowa	Księga Wyjścia	Księga Wyjścia	Księga Wyjścia	Wj	Liber Exodus	hebrajski	40		IX-V w.
Wajjikra	3 Księga Mojżeszowa	Księga Kapłańska	Księga Kapłańska	Księga Kapłańska	Kpł	Liber Leviticus	hebrajski	27		IX-V w.
Bemidbar	4 Księga Mojżeszowa	Księga Liczb	Księga Liczb	Księga Liczb	Lb	Liber Numeri	hebrajski	36		IX-V w.
Dewarim	5 Księga Mojżeszowa	Księga Powtórzonego Prawa	Księga Powtórzonego Prawa	Księga Powtórzonego Prawa	Pwt	Liber Deuteronomium	hebrajski	34		IX-V w.
Jehoszua	Księga Jozuego	Księga Jozuego	Księga Jozuego	Księga Jozuego	Joz	Liber Iosue	hebrajski	24	pozostałe KSIĘGI HISTORYCZNE
Szoftim	Księga Sędziów	Księga Sędziów	Księga Sędziów	Księga Sędziów	Sdz	Liber Iudicum	hebrajski	21
Rut	Księga Rut	Księga Rut	Księga Rut	Księga Rut	Rt	Liber Ruth	hebrajski	4
Szemuel	1 Księga Samuela	1 Księga Samuela	1 Księga Samuela [tradycyjnie: 1 Królewska]	1-2 Księga Samuela	1Sm	Liber I Samuelis	hebrajski	31
	2 Księga Samuela	2 Księga Samuela	2 Księga Samuela [tradycyjnie: 2 Królewska]		2Sm	Liber II Samuelis	hebrajski	24
Melachim	1 Księga Królewska	1 Księga Królewska	1 Księga Królewska [tradycyjnie: 3 Królewska]	1-2 Księga Królewska	1Krl	Liber I Regum	hebrajski	22
	2 Księga Królewska	2 Księga Królewska	2 Księga Królewska[tradycyjnie: 4 Królewska]		2Krl	Liber II Regum	hebrajski	25
Diwrej Hajamim	1 Księga Kronik	1 Księga Kronik	1 Księga Kronik	1 Księga Kronik	1Krn	Liber I Paralipomenon	hebrajski	29
	2 Księga Kronik	2 Księga Kronik	2 Księga Kronik	2 Księga Kronik	2Krn	Liber II Paralipomenon	hebrajski	36 [37]
				Księga Jubileuszów	Jub	brak	hebrajski	50
				Księga Henocha	Hen		hebrajski	108
			3 Księga Ezdrasza [tradycyjnie: 1 Ezdrasza]	3 Księga Ezdrasza [tradycyjnie: 2 Ezdrasza]	1Ezd	Liber III Esdrae	hebrajski	9
Ezra wuNechemia	Księga Ezdrasza	Księga Ezdrasza	Księga Ezdrasza [tradycyjnie: 2 Ezdrasza]	Księga Ezdrasza [tradycyjnie: 1 Ezdrasza]	Ezd [2Ezd]	Liber Esdrae	hebrajski i aramejski	10
	Księga Nehemiasza	Księga Nehemiasza	Księga Nehemiasza [tradycyjnie: 2 Ezdrasza]	Księga Nehemiasza [tradycyjnie: 1 Ezdrasza]	Ne [2Ezd]	Liber Nehemiae	hebrajski	13
		Księga Tobiasza	Księga Tobiasza	Księga Tobiasza	Tb	Liber Thobis	aramejski (i hebrajski?)	14		III-II w.
		Księga Judyty	Księga Judyty	Księga Judyty	Jdt	Liber Iudith	hebrajski	16
Esther	Księga Estery	Księga Estery	Księga Estery	Księga Estery	Est	Liber Esther	hebrajski	10
		1 Księga Machabejska	1 Księga Machabejska		1Mch	Liber I Maccabeorum	hebrajski	16
		2 Księga Machabejska	2 Księga Machabejska		2Mch	Liber II Maccabeorum	grecki	15
			3 Księga Machabejska		3Mch	Liber III Maccabeorum	grecki	7
			4 Księga Machabejska (czytana tylko w Gruzińskim Kościele Prawosławnym)		4Mch	Liber IV Maccabeorum	grecki	18
			4 Księga Ezdrasza [tradycyjnie: 3 Ezdrasza] (kanoniczna tylko w Gruzińskim Kościele Prawosławnym)	4 Księga Ezdrasza [tradycyjnie: 3 Ezdrasza]	3Ezd	Liber IV Esdrae	aramejski (i hebrajski?)	16
				1-2-3 Księga Mekabiego	1Mek 2Mek 3Mek	brak	gyyz	36 21 10
Ijow	Księga Joba	Księga Hioba	Księga Hioba	Księga Hioba	Hi	Liber Iob	hebrajski	42	KSIĘGI MĄDROŚCIOWE	V-III w.
Tehilim	Księga Psalmów	Księga Psalmów	Księga Psalmów	Księga Psalmów	Ps	Liber Psalmorum	hebrajski	150 [151]
Miszlei	Przypowieści Salomona	Księga Przysłów	Księga Przysłów	Messale (rozdziały 1-24)	Prz	Liber Proverbiorum	hebrajski	31
				Tagsas (rozdziały 25-31)
Kohelet	Księga Kaznodziei Salomona	Księga Koheleta	Księga Koheleta	Księga Koheleta	Koh	Liber Ecclesiastes	hebrajski	12
Szir Haszirim	Pieśń nad pieśniami	Pieśń nad pieśniami	Pieśń nad pieśniami	Pieśń nad pieśniami	PnP	Canticum Canticorum	hebrajski	8		VI-III w.
		Księga Mądrości	Księga Mądrości	Księga Mądrości	Mdr	Liber Sapientiae	grecki	19		II w.
		Mądrość Syracha	Mądrość Syracha	Mądrość Syracha	Syr	Liber Ecclesiasticus	hebrajski	50
Jeszajahu	Księga Izajasza	Księga Izajasza	Księga Izajasza	Księga Izajasza	Iz	Liber Isaiae	hebrajski	66	PROROCY WIĘKSI	VI-V w.
Jiremijahu	Księga Jeremiasza	Księga Jeremiasza	Księga Jeremiasza	Księga Jeremiasza (zawiera również 4 Księgę Barucha)	Jr	Liber Ieremiae	hebrajski i aramejski	52
Eika	Treny Jeremiasza	Lamentacje Jeremiasza	Lamentacje Jeremiasza		Lm	Lamentationes [Threni]	hebrajski	5
		Księga Barucha	Księga Barucha		Ba	Liber Baruch	hebrajski	6
			List Jeremiasza		Ls		grecki (opinia większości)	1
Jichzekel	Księga Ezechiela	Księga Ezechiela	Księga Ezechiela	Księga Ezechiela	Ez	Prophetia Ezechielis	hebrajski	48
Daniel	Księga Daniela	Księga Daniela	Księga Daniela	Księga Daniela	Dn	Prophetia Danielis	hebrajski i aramejski	12 [14]		II w.
Trej Asar	Księga Ozeasza	Księga Ozeasza	Księga Ozeasza	Księga Ozeasza	Oz	Prophetia Osee	hebrajski	14	PROROCY MNIEJSI
	Księga Joela	Księga Joela	Księga Joela	Księga Joela	Jl	Prophetia Ioel	hebrajski	4
	Księga Amosa	Księga Amosa	Księga Amosa	Księga Amosa	Am	Prophetia Amos	hebrajski	9
	Księga Abdiasza	Księga Abdiasza	Księga Abdiasza	Księga Abdiasza	Ab	Prophetia Abdiae	hebrajski	1		IX w.
	Księga Jonasza	Księga Jonasza	Księga Jonasza	Księga Jonasza	Jon	Prophetia Ionae	hebrajski	4		V-IV w.
	Księga Micheasza	Księga Micheasza	Księga Micheasza	Księga Micheasza	Mi	Prophetia Michaeae	hebrajski	7		VII-VI w.
	Księga Nahuma	Księga Nahuma	Księga Nahuma	Księga Nahuma	Na	Prophetia Nahum	hebrajski	3
	Księga Habakuka	Księga Habakuka	Księga Habakuka	Księga Habakuka	Ha	Prophetia Habacuc	hebrajski	3
	Księga Sofoniasza	Księga Sofoniasza	Księga Sofoniasza	Księga Sofoniasza	So	Prophetia Sophoniae	hebrajski	3
	Księga Aggeusza	Księga Aggeusza	Księga Aggeusza	Księga Aggeusza	Ag	Prophetia Aggaei	hebrajski	2
	Księga Zachariasza	Księga Zachariasza	Księga Zachariasza	Księga Zachariasza	Za	Prophetia Zachariae	hebrajski	14		VI-V w.
	Księga Malachiasza	Księga Malachiasza	Księga Malachiasza	Księga Malachiasza	Ml	Prophetia Malachiae	hebrajski	3
				Josippon	Jos	brak	hebrajski

Łączna liczba rozdziałów:

• 1103 (kanon prawosławny)
• 1067 (kanon katolicki)

Zobacz też

• kanon Biblii
• Tanach
• Tora
• księgi deuterokanoniczne
• Nowy Testament
• stworzenie świata według Biblii
• Josef Markwart
• siglum

Linki zewnętrzne

• Karolina Głowacka i Łukasz Niesiołowski-Spanò, Kto, kiedy i po co napisał Biblię? Nowe datowanie Starego Testamentu, kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 26 sierpnia 2021 [dostęp 2023-09-21].