Powojowate

Powojowate
	; Kielisznik zaroślowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	psiankowce
Rodzina	powojowate
	Nazwa systematyczna
	Convolvulaceae Juss.; Gen. Pl.: 132, 1789
	Multimedia w Wikimedia Commons

Powojowate (Convolvulaceae Juss.) – rodzina roślin z rzędu psiankowców obejmująca ponad 1880 gatunków w 59 rodzajach^[2]. Powojowate spotykane są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych^[2]. Największe zróżnicowanie osiągają na obszarach tropikalnych i subtropikalnych^[3]. W strefie umiarkowanej i na suchszych obszarach strefy międzyzwrotnikowej są to na ogół nisko rosnące byliny i krzewy, w tropikach to głównie zielne pnącza i drewniejące liany, w tym sięgające ponad 35 m wysokości. Charakterystyczne dla rodziny są zwykle efektowne kwiaty o koronie promienistej, zrosłopłatkowej z ciemniejszym paskiem pośrodku płatków^[4].

Ważne znaczenie ekonomiczne ma wilec ziemniaczany o jadalnych bulwach (zwanych batatami lub słodkimi ziemniakami) oraz wilec wodny o jadalnych liściach (szpinak wodny). Liczne gatunki są stosowane leczniczo oraz uprawiane jako ozdobne. Niektóre gatunki powoju, kielisznika i kanianek są chwastami powodującymi straty w uprawach^[4].

Morfologia

Pokrój: Zwykle pnące się rośliny zielne, czasem drewniejące liany i krzewy, rzadko niskopienne^[4]^[3] lub okazałe (Humbertia) drzewa^[2]. Rośliny zielne często z tęgimi kłączami lub bulwami korzeniowymi^[3]. U roślin pnących łodyga wijąca się, bez wąsów^[4].
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście pojedyncze, rzadko złożone dłoniasto lub pierzasto (Ipomoea, Merremia). U roślin zielnych często z nasadą sercowatą, u drewniejących pnączy z nasadą zbiegającą i blaszką skórzastą. Zazwyczaj całobrzegie, często klapowane, rzadko ząbkowane, u Hyalocystis kolczaste. U roślin z rodzaju kanianka Cuscuta liści brak^[4].
Kwiaty: Zwykle kwiaty i rośliny są obupłciowe, rzadko kwiaty są jednopłciowe, rośliny dwupienne występują tylko w rodzaju Hildebrandtia^[5]. Kwiaty wyrastają w wierzchotkach w kątach liści, także skupione główkowato, lub pojedynczo (Calystegia), rzadko w gronach. U Humbertia kwiaty zebrane są w szczytowych wiechach. Kwiaty są promieniste, z wyjątkiem Humbertia i Mina lobata, zazwyczaj obupłciowe i 5-krotne (4-krotne tylko u Cladostigma i Hildebrandtia). Działki kielicha są wolne. Płatki korony są zrośnięte, dzwonkowato lub lejkowato, czasem z rurką do 16 cm długości. Stałą cechą jest wyraźny pasek biegnący wzdłuż środka płatka^[4]. Pręcików jest 5, wolnych, w jednym okółku, równych lub nierównych, z nitkami wyrastającymi z nasady lub z dolnej części rurki korony. Pylniki otwierają się podłużnymi pęknięciami^[5]. Słupek pojedynczy z górną zalążnią powstającą z dwóch (rzadko 3–5) owocolistków^[4]^[5], z owocolistkami zrastającymi się lub nie^[5]. Szyjek słupka jest od 1 do 5 i są one wolne lub częściowo zrośnięte. Znamię jest suche, brodawkowate^[5].
Owoce: Najczęściej czteronasienne torebki, czasem owoc jest jednonasienny. U niektórych gatunków owoc drewnieje i jest orzechopodobny. U Argyreia owocem jest mączysta lub soczysta jagoda^[4]. Nasiona nagie lub owłosione^[5], często z czarną, gładką łupiną^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Rodzina siostrzana w stosunku do psiankowatych (Solanaceae).

psiankowce

Montiniaceae

	Sphenocleaceae

	Hydroleaceae

	powojowate Convolvulaceae

	psiankowate Solanaceae

Podział według APweb^[2] i GRIN^[7]

powojowate

Humbertioideae

Eryciboideae

Cardiochlamydeae

Cuscutoideae

	Convolvuloideae

	Dichondroideae

Podział na podrodziny, plemiona i rodzaje^[8]

podrodzina Humbertioideae Roberty
- plemię Humbertieae
  - Humbertia Lam.
podrodzina Eryciboideae Meisner
- plemię Erycibeae
  - Erycibe Roxb.
podrodzina Cardiochlamydeae Stefanovic & Austin
- plemię Cardiochlamyeae
  - Cardiochlamys Oliv.
  - Cordisepalum Verdc.
  - Dinetus Buch.-Ham. ex Sweet
  - Poranopsis Roberty
  - Tridynamia Gagnep.
podrodzina Cuscutoideae Link
- plemię Cuscuteae
  - Cuscuta L. – kanianka
podrodzina Convolvuloideae Burnett
- plemię Aniseieae
  - Aniseia Choisy
  - Odonellia K.R. Robertson
  - Tetralocularia O'Donell
- plemię Convolvuleae
  - Calystegia R. Br. – kielisznik
  - Convolvulus L. – powój
  - Polymeria R. Br.
- plemię Ipomoeeae
  - Argyreia Lour.
  - Astripomoea A. Meeuse
  - Ipomoea L. – wilec
  - Lepistemon Blume
  - Lepistemonopsis Dammer
  - Paralepistemon Lejoly & Lisowski
  - Rivea Choisy
  - Stictocardia Hallier f.
- w obrębie Convolvuloideae bez przypisania do plemienia
  - Camonea Raf.
  - Daustinia Buril & Simões
  - Decalobanthus Ooststr.
  - Distimake Raf.
  - Hewittia Wight & Arn.
  - Hyalocystis Hallier f.
  - Merremia Dennst. ex Endl. – meremia
  - Operculina Silva Manso
  - Remirema Kerr
  - Xenostegia D.F. Austin & Staples
podrodzina Dichondroideae Roberty
- plemię Dichondreae
  - Calycobolus Willd. ex Schult.
  - Dichondra J.R. Forst. & G. Forst. – dwurogowiec
  - Dipteropeltis Hallier f.
  - Falkia Thunb.
  - Metaporana N.E. Br.
  - Nephrophyllum A. Rich.
  - Petrogenia I.M.Johnst.
  - Porana Burm. f.
  - Rapona Baill.
- plemię Cresseae
  - Bonamia Thouars
  - Cladostigma Radlk.
  - Cressa L.
  - Evolvulus L.
  - Hildebrandtia Vatke
  - Itzaea Standl. & Steyerm.
  - Neuropeltis Wall.
  - Neuropeltopsis Ooststr.
  - Seddera Hochst.
  - Stylisma Raf.
  - Wilsonia R. Br.
- plemię Jacquemontieae
  - Jacquemontia Choisy
- plemię Maripeae
  - Dicranostyles Benth.
  - Lysiostyles Benth.
  - Maripa Aubl.

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne Cronquist, podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe Lamiidae Takht. ex Reveal, nadrząd Solananae R. Dahlgren ex Reveal, rząd psiankowce Dumort., podrząd Convolvulineae Engl., rodzina powojowate Convolvulaceae Juss.^[9]

Pozycja i podział według systemu Takhtajana

Gromada: okrytonasienne Magnoliophyta, klasa: Magnoliopsida, podklasa: jasnotowe Lamiidae, nadrząd: Solananae, rząd: powojowce Convolvulales, rodzina: powojowate Convolvulaceae.

Znaczenie użytkowe

Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, stosowane do osłaniania ogrodzeń lub balkonów. Największe znaczenie mają rośliny ozdobne z rodzajów: wilec Ipomoea, powój Convolvulus i Poranopsis^[6]. Wyschnięte owoce z rodzajów Argyreia i meremia Merremia służą jako ozdoby zwane „drewnianymi różami” (ang. wood roses)^[6].

Wilec ziemniaczany Ipomoea batatas uprawiany jest na szeroką skalę jako roślina jadalna i przemysłowa (dostarcza jadalnych bulw zwanych batatami lub słodkimi ziemniakami)^[4]^[10]. Jadalnych bulw dostarcza wiele innych gatunków z rodzaju wilec, aczkolwiek mają one znaczenie bardziej lokalne^[10]. Pędy wilca wodnego Ipomoea aquatica spożywane są jako warzywo^[4]^[10]. Jadalne są owoce z rodzaju Hildebrandtia^[6].

Jako rośliny lecznicze wykorzystywane są m.in. przedstawiciele rodzaju powój Convolvulus i kanianka Cuscuta^[10]. Działanie halucynogenne mają gatunki z rodzaju Argyreia^[6], Rivea i Ipomoea^[10]. Cenionego surowca drzewnego z powodu twardości i aromatu dostarcza Humbertia madagascariensis^[10].

Niektóre gatunki powoju, kielisznika i kanianek są chwastami powodującymi straty w uprawach^[4]^[10].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2024-12-29] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 203-211. ISBN 83-7079-778-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 108-110. ISBN 1-55407-206-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Convolvulaceae [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 231, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Family: Convolvulaceae. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-14]. (ang.).
↑ List of Genera in CONVOLVULACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2024-12-29] (ang.).
↑ Crescent Bloom: Convolvulaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-04-14]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 534-535. ISBN 978-1842466346.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2024-12-29] (ang.).

[ency-3] Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 203-211. ISBN 83-7079-778-4.

[heywood-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 108-110. ISBN 1-55407-206-9.

[delta-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Convolvulaceae [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 231, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[grin-7] Family: Convolvulaceae. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-14]. (ang.).

[8] List of Genera in CONVOLVULACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2024-12-29] (ang.).

[A-9] Crescent Bloom: Convolvulaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-04-14]. (ang.).

[maarten-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 534-535. ISBN 978-1842466346.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]