Sarmatyzm

Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa w Polsce od końca XVI do schyłku XVIII w. Opierał się na micie, jakoby szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów - starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę. Odegrał on ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał przemożny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty.

Wiadomości ogólne

Nazwa sarmatyzm pochodzi od starożytnych Sarmatów, których szlachta uznała za swoich przodków. Sarmatyzm był polską i szlachecką odmianą baroku. Stanowił zjawisko wyjątkowe, ponieważ łączył w sobie tradycje Zachodu, Wschodu i rodzime. Wywarł wpływ na kulturę krajów słowiańskich, Węgier, Wołoszczyzny, Mołdawii.

Myśl polityczna

Sarmaci wierzyli w szczególną rolę Polski, która miała być:

oazą złotej wolności, otoczoną przez państwa absolutystyczne
przedmurzem chrześcijaństwa, atakowanym ze wszystkich stron przez protestantów, prawosławnych i muzułmanów.

Nierozłączną częścią sarmatyzmu były idee demokratyczne: praworządność, samorządność i wybieralność urzędników, także tego najwyższego – króla, nazywanego przez współczesnych historyków dożywotnim prezydentem. Ustrój Rzeczypospolitej był uważany za najlepszy w świecie. a polski Sejm za najstarszy. Chętnie przyrównywano go do ustroju republikańskiego Rzymu i greckich polis, które jednak padły tyranom. Jego podstawą były prawa kardynalne, czyli Artykuły henrykowskie, a w okresie późniejszym również liberum veto. Każdą próbę ich naruszenia traktowano jak najwyższą zbrodnię.

Sarmatyzm sławił również dawne zwycięstwa polskiego oręża i domagał się od szlachty podtrzymania tych tradycji. Nieodzownym elementem świątecznego stroju była szabla – zwykle karabela. Szlachta ćwiczyła wojenne rzemiosło – przez udział w wojnach, służbę, zaciąg; nawet rozrywki jak polowania gotowiły do boju.

Filozofia

W dziedzinie religii trzymano się ściśle katolicyzmu. Podkreślano przede wszystkim dobroć Boga – Jego miłosierdzie i opatrzność. Wszystko, co ziemskie, postrzegano jako środek do ostatecznego celu – nieba. Silny nacisk kładziono na pokutę, która miała ocalać przed wieczną karą. Uważano, że Bóg czuwa nad wszystkim i wszystko ma swój sens. Chętnie brano udział w życiu religijnym: Mszach, nabożeństwach, bractwach, odpustach, pielgrzymkach. Szczególnym kultem otaczano Maryję, świętych i Mękę Pańską. Tolerancja osłabła, stopniowo odbierano innowiercom ich przywileje, choć walki religijne nie przybrały nigdy większych rozmiarów.

Zwyczaje

Dla sarmatów niezwykle ważne były więzy rodzinne i towarzyskie. Odnoszono się z galanterią do kobiet. Ulubionym zajęciem była rozmowa. Bardzo chętnie przyjmowano gości: krewnych, przyjaciół, a także nieznajomych, zwłaszcza cudzoziemców. Dość swobodnie posługiwano się łaciną. Urządzano wystawne uczty, często zakrapiane alkoholem. Nieraz dochodziło do bójek. Na przyjęciach tańczono poloneza, mazura, oberka. Dbano o swój honor. Mężczyźni żyli dłużej niż kobiety i później brali ślub. Małżeństwo określano jako głęboką przyjaźń. Mężczyźni często podróżowali (na sejmy, sejmiki, odpusty, procesy sądowe, pospolite ruszenie), kobiety spełniały się w domu jako gospodynie i matki. Rodziło się bardzo wiele dzieci, wiele umierało nie osiągnąwszy pełnoletności. Dziewczynki i chłopców wychowywano oddzielnie – bądź w towarzystwie kobiet, bądź mężczyzn. Procesowano się o każdą błahostkę, ale sprawy najczęściej kończyły się ugodą (kompromisem).

Pogrzeby

Niezwykle bogatą formę przybierał obrządek pogrzebowy. Były to ceremonie, do których przygotowania trwały czasem długie miesiące. W kościołach budowano specjalne rusztowania, na których ustawiano trumnę. Religijne uroczystości poprzedzał zwykle pochód, na którego czele jechał ktoś w zbroi nieboszczyka, odgrywający role zmarłego. Wędrówka kończyła się w kościele, do którego ów aktor wjeżdżał konno, po to by zwalić się z ogłuszaujmnmadsfgjkhlj;k';kjvgjy bjącym hukiem i chrzęstem na posadzkę, przedstawiając w ten sposób triumf śmierci nad ziemską potęgą i rycerskim męstwem. Ceremonie pogrzebowe trwały nawet do czterech dni i kończyły się stypą, która niewiele miała wspólnego z powagą chwili i przeradzała się z łatwością w zwykłą hulankę. W pochówku uczestniczyły czasem całe armie duchowieństwa (w XVIII w. pewnego magnata wyprawiało na tamten świat 10 biskupów, 60 kanoników i 1705 księży).

Strój

Wyróżniał się on na tle Europy. Swymi korzeniami sięgał Wschodu. Był długi, dostojny, bogaty i barwny. Jego podstawową częścią był żupan, który przepasywano ozdobnym pasem. Na żupan noszona delię (XVII wiek) lub kontusz (XVIII w.) oraz czasami różne odmiany Węgierskich narzut. Najmożniejsze rody używały karmazynu i szkarłatu. Na nogach noszono szarawary. Na głowę wkładano kołpak z czaplimi piórami lub konfederatkę (XVIII w., szczególnie okres konfederacji barskiej).

Architektura

Budowano wiele bogato zdobionych pałaców i kościołów, uczelni i szkół wyższych. Trzymano się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień. W kościołach wznoszono dla zasłużonych osób nagrobki leżące oraz półpostaciowe. Budowano dziesiątki tysięcy dworów, prawie zawsze drewnianych, z sosny, jodły i modrzewia. Przy wejściu znajdował się ganek. Centralnym pomieszczeniem, w którym przyjmowano gości, była duża sień. Istniała bardziej intymna część żeńska i bardziej otwarta część męska. Dwór posiadał często alkierze. Ściany pomieszczeń były ozdobione portretami przodków, pamiątkami po nich, łupami wojennymi. Do dziś zachowało się bardzo niewiele dworów z epoki staropolskiej, ale ich tradycje kontynuowano w XIX i XX wieku.

Malarstwo

Sztukę traktowano dość użytkowo. Miała ona utrwalać sławę rodu, głosić chwałę przodków i ich wielkie czyny. Dlatego w najwyższej cenie był portret – osobisty lub rodzinny. Cechował go bardzo silny realizm, barwność, ekspresja i bogata symbolika (inskrypcje, herby, elementy uzbrojenia). Postacie przedstawiano z reguły na spokojnym, ciemnym tle, w pozycji en trois quarts. Inny charakter miał tzw. portret trumienny, związany ściśle z sarmacką ceremonią pogrzebową, spotykany wyłącznie na terenie Rzeczypospolitej. Portrety trumienne miały zwykle kształt trapezoidalny, dostosowany do kształtu ściany trumny znajdującej się tuż za nogami zmarłego. Dzięki temu był on widoczny po umieszczeniu trumny w krypcie rodzinnej. Zadaniem malarza było przedstawienie zmarłego tak, by wyglądał jak żywy i sprawiał wrażenie, że patrzy na żałobników.

Zobacz też

Sarmaci

Linki zewnętrzne

Bibliografia

Jan Stanisław Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce
Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska
Czesław Hernas, Barok
Janusz Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce