Odpust

Odpust na wsi, Franciszek Kostrzewski 1866.

Odpust (łac. indulgentia) – w teologii katolickiej pojęcie oznaczające darowanie przez Boga kary doczesnej za grzechy, które zostały odpuszczone co do winy. Przebaczenie grzechów nie uwalnia od kary doczesnej na ziemi lub w czyśćcu. Przynosi je dopiero odpust, którego udziela Kościół. Odpust można uzyskać dla siebie lub dla osoby zmarłej po spełnieniu określonych warunków. Odpust może być zupełny, jeśli jest darowaniem całej, przewidzianej przez Boga kary lub cząstkowy – jeśli jest tej kary zmniejszeniem. Odpust może być udzielony żywym lub zmarłym i dotyczy wyłącznie chrześcijan.

Pojęcie odpustu ściśle związane jest z pojęciami dotyczącymi prawa rządzenia w Kościele i związanym z tym „prawem kluczy” oraz z wiarą w wymianę darów pomiędzy żyjącymi i umarłymi, tzn. obcowanie świętych. W przeciwieństwie do sakramentów, które są łaską i wprowadzają w stan łaski uświęcającej, a także są niezależne od zasług, odpusty są skutkiem zadośćuczynienia.

Z powodu nadużyć, które miały miejsce w historii Kościoła, odpusty stały się jedną z przyczyn wystąpienia Marcina Lutra i reformacji.

Historia doktryny

Dokument ustanawiający odpust dla wiernych, którzy odwiedzą kaplicę św. Jakuba w kłodzkim kościele parafialnym.

Pierwsze znane odpusty pochodzą z XI w. W 1019 biskup Poncjusz z Arles udzielił odpustu wiernym przybywającym do opactwa w Montmajour. Odpustu dla uczestników wypraw krzyżowych udzielili papież Aleksander II ok. 1063 i Urban II w 1095. Jako pierwszy słowem odpust (z łac. indulgentia) posłużył się w pismach św. Bernard z Clairvaux. Wcześniej pojęcie odpustu znane było pod innymi nazwami, jak absolutio, relaxatio, condonatio, remissio oraz venia.

W 1216 papież Honoriusz III zatwierdził odpust Porcjunkuli.

Pierwszego odpustu jubileuszowego udzielił papież Bonifacy VIII. Ogłosił on w 1300 pierwszy Rok Jubileuszowy. Na mocy bulli Atiquorum habet papież udzielił odpustu wiernym, którzy pobożnie nawiedzili główne bazyliki Rzymu. Pierwszy rok jubileuszowy spełnił oczekiwania duszpasterskie i w związku z tym Klemens VI ogłosił rok 1350 kolejnym jubileuszem. Z tego powodu wydał w 1343 bullę Unigenitus Dei Filius. Bulla ta była nie tylko ogłoszeniem jubileuszu, ale również pierwszym wykładem teologicznym dotyczącym odpustów. Od tamtej pory lata jubileuszowe i odpusty z nimi związane obchodzone są w Kościele regularnie.

Kolejnymi zachowanymi dokumentami dotyczącymi odpustów są akta procesowe zwolenników Jana Wiklefa i Jana Husa z okresu Soboru w Konstancji (1414–1418). Wśród pytań, które stawiano oskarżonym o herezję były również te, które dotyczyły prawa papieża do udzielania odpustu oraz możliwości skorzystania z odpustu w ogóle.

List odpustowy wydany przez Jana Tetzla: W autorytecie wszystkich świętych i w miłosierdziu względem ciebie ja odpuszczam tobie wszystkie grzechy i cofam tobie wszystkie kary na dziesięć dni. Johannes Tietzel.

Drzwi kościoła, do których Marcin Luter przybił swoje tezy.

Na początku XVI wieku arcybiskupem Magdeburga był Albrecht Brandenburski. Biskup ten zaczął gromadzić majątek i przywłaszczać beneficja w sposób sprzeczny z zasadami. Współpracował z nim ściśle dominikanin Jan Tetzel, który upraszczając doktrynę i działając jako wędrowny kaznodzieja, opracował sposób na gromadzenie zysków przez handel „listami odpustowymi”, które nie tylko miały być dowodem odpuszczenia kar doczesnych, ale miały być również gwarancją zbawienia. Takie postępowanie wzbudziło powszechny niesmak i zgorszenie wśród duchownych. 31 października 1517 augustianin Marcin Luter wywiesił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez przeciw „handlowi odpustami”. Dzięki wynalazkowi druku tezy szybko rozpowszechniły się w Rzeszy.

W następstwie tych wydarzeń w 1518 papież Leon X wydał bullę Cum postquam, która przypominała właściwą naukę o odpustach. Pisał w niej:

Biskup Rzymu, następca Piotra klucznika i namiestnik Jezusa na ziemi, mocą władzy kluczy otwierających królestwo niebieskie, usuwa u wiernych to, co stanowi przeszkodę w dostępie do Chrystusa, mianowicie winę i karę należną za grzechy uczynkowe; winę – za pośrednictwem sakramentu pokuty, karę zaś doczesną należną za grzechy według sprawiedliwości Boskiej – za pośrednictwem odpustu Kościoła. (...) Kiedy na mocy swej władzy apostolskiej udziela odpustu tak dla żywych, jak i dla umarłych, wówczas rozdziela ze skarbca zasług Jezusa Chrystusa i Świętych. (...) Postanawiamy władzą apostolską i mocą obecnego pisma, że tak powinni wszyscy utrzymywać i głosić pod karą wyłączenia ze społeczności wiernych.

Bulla ta została szybko zakwestionowana. Miała bowiem charakter listu prywatnego do ówczesnego legata papieskiego w Niemczech, kardynała Kajetana de Vio. Zabrakło w niej wyraźnego zaprzeczenia nauczaniu Tetzla, nadto papież nie wyraził w niej jasno, że jest to nauczanie ex cathedra. Jesienią 1518, po nieudanych spotkaniach de Vio i Lutra, ten drugi wystąpił z Kościoła. Dopiero 30 czerwca 1519 w tzw. Liście do Szwajcarów Leon X wyjaśniał, iż miał zamiar podać naukę zawartą w bulli jako obowiązującą.

Pod wpływem uniwersytetów w Kolonii i Louvanium Leon X wydał w 1520 kolejną bullę – Exsurge Domine. Bulla ta uznawała za nieprawowierne 41 zdań Lutra i wzywała go do ich odwołania w ciągu 60 dni. Wśród tych zdań sześć dotyczyło odpustów.

W 1545 zwołany został Sobór Trydencki, który był reakcją Kościoła na reformację. 27 listopada 1563 papież Pius IV, który spodziewał się rychłego nadejścia swojej śmierci, w liście do kardynała Karola Boromeusza prosił o szybkie zakończenie obrad. W nocy z 3 na 4 grudnia zredagowano Dekret o odpustach, który o świcie został przyjęty przez ojców soborowych. Był to jeden z ostatnich dekretów soboru i ograniczał się do zdefiniowania podstaw nauki o odpustach, czyli prawa Kościoła do dysponowania nimi oraz do rzeczywistego pożytku dla korzystających z nich.

Papież Paweł VI wydał w 1967 r. konstytucję apostolską Indulgentiarum doctrina, w następnym roku uzupełniony przez zawierający szczegółowy wykaz odpustów Enchiridion Indulgentiarum. Zniesiono miary czasu odpustów cząstkowych: „Co do odpustu cząstkowego pominięto dawne określenie dni i lat, a wyszukano nową formę czyli miarę, wedle której bierze się pod uwagę samą czynność wiernego, spełniającego dzieło ubogacone odpustem.” Uzasadnieniem jest fakt, iż czas jest właściwością rzeczywistości ziemskiej i trudno o nim mówić w przypadku czyśćca. Konstytucja mówi natomiast o wielkości odpustu cząstkowego, „tym większej, im większa jest miłość działającego i wartość dzieła.”

Konstytucja zasugerowała także zmniejszenie liczby odpustów zupełnych, po to, by bardziej docenić ich wartość. Zniesiono także zasadę toties quoties, czyli możliwość uzyskiwania wielokrotnie w ciągu dnia łaski odpustu przy ponownym spełnieniu warunków. Paweł VI zostawił jeden wyjątek: drugi odpust zupełny można zyskać tego samego dnia w godzinie śmierci.

Pojęcie współczesne

Bazylika św. Piotra w Rzymie – miejsce, w którym można uzyskać odpust.

Podstawowe zasady dotyczące uzyskiwania odpustów zawarte są w prawie kanonicznym. Nad właściwym sprawowaniem odpustów czuwa w Kościele trybunał Penitencjarii Apostolskiej, który publikuje również Enchiridion Indulgentiarum, będący swoistym katalogiem odpustów. Pierwszy wykaz odpustów zupełnych został przygotowany przez Penitencjarię Apostolską i zatwierdzony dekretem papieża Pawła VI w dniu 29 czerwca 1968 roku. Ostatnie, czwarte wydanie Enchiridionu ukazało się 16 lipca 1999 i związane było z Wielkim Jubileuszem Roku 2000.

Jedynym dysponentem odpustów w Kościele jest papież. Tylko on może określać warunki jego uzyskania, lub delegować swą władzę w tej materii innym. Delegacja ta nie może być przekazywana dalej, chyba że ze zgodą papieża.

Każdy wierny może zyskiwać odpusty czy to cząstkowe, czy zupełne albo dla siebie, albo ofiarowywać za zmarłych na sposób wstawiennictwa. Nie można uzyskać odpustu dla innego żyjącego. Odpust zupełny można uzyskać tylko jeden raz w ciągu dnia (wyjątek stanowi chwila śmierci, w której to można uzyskać odpust zupełny, chociażby tego dnia wierny uzyskał już wcześniej inny), natomiast odpust cząstkowy można uzyskać kilka razy dziennie.

Warunki uzyskania odpustów

Warunkami koniecznymi i wspólnymi dla wszystkich odpustów są:

1. bycie ochrzczonym oraz w stanie łaski uświęcającej
2. posiadanie przynajmniej ogólnej intencji zyskania odpustu oraz wypełnienie w określonym czasie i we właściwy sposób nakazane czynności, zgodnie z brzmieniem udzielenia danego odpustu.

Do uzyskania odpustu zupełnego wymaga się:

1. wykluczenie wszelkiego przywiązania do jakiegokolwiek grzechu, nawet powszedniego
2. wykonanie czynności związanej z odpustem
3. przyjęcie komunii eucharystycznej, a co za tym idzie, bycie w stanie łaski uświęcającej
4. modlitwa w intencjach papieskich (np. Ojcze nasz i Zdrowaś Maryjo).

Po jednej spowiedzi można uzyskać kilka odpustów zupełnych, natomiast po jednej komunii i jednej modlitwie zyskuje się tylko jeden odpust zupełny.

Trzy ostatnie warunki (spowiedź, komunia, modlitwa) można wypełnić na wiele dni przed lub po wykonaniu przepisanej czynności. Wypada jednak, by Komunia św. i modlitwa w intencjach papieskich miały miejsce w tym dniu, w którym wykonuje się wspomnianą czynność związaną z odpustem.

W przypadku odpustu cząstkowego wymagane jest jedynie wykonanie czynności i przynajmniej skrucha serca.

Lista czynności związanych z odpustem

Odpusty zupełne, które można uzyskać każdego dnia

• odprawienie adoracji Najświętszego Sakramentu przez pół godziny. Natomiast za nawiedzenie Najświętszego Sakramentu – odpust cząstkowy
• pobożne czytanie Pisma Świętego przez pół godziny z należytym szacunkiem dla Słowa Bożego i traktowanie tej czynności jako czytanie duchowe. Za czytanie pod tymi samymi warunkami, ale krótszy czas – odpust cząstkowy
• odprawienie Drogi Krzyżowej pod następującymi warunkami:
  • trzeba ją odprawiać w miejscu, gdzie jest prawnie założona Droga Krzyżowa (zatwierdzona przez władzę kościelną)
  • rozmyślać Mękę Pana Jezusa (nie jest konieczne, by treścią rozmyślania były poszczególne stacje)
  • trzeba przechodzić z jednej stacji do drugiej. Jeśli Drogę Krzyżową odprawia się publicznie i trudno jest wszystkim przechodzić ze stacji do stacji – wystarczy jak czyni to przewodniczący tego nabożeństwa, a inni wierni pozostają na swoich miejscach
  • jeżeli ktoś z ważnej przeszkody (np. podróży, choroby, zamknięcia kościoła) nie może odprawić Drogi Krzyżowej wg podanych wyżej warunków – uzyskuje odpust zupełny jeśli przynajmniej przez piętnaście minut odda się pobożnemu czytaniu oraz rozważaniu Męki i Śmierci Pana Jezusa.

• odmówienie jednej części różańca (czyli 5 dziesiątków) w kościele, w publicznej kaplicy, w rodzinie, w społeczności zakonnej, w stowarzyszeniu publicznym pod następującymi warunkami:
  • trzeba odmówić 5 dziesiątków bez przerwy
  • do modlitwy ustnej dodać trzeba rozmyślania tajemnic różańcowych
  • przy publicznym rozważaniu Różańca trzeba zapowiadać odmawiane tajemnice, według przyjętego zwyczaju. W przypadku prywatnego odmawiania wystarczy modlitwa ustna wraz z rozważaniem tajemnic pod warunkiem, że odbywa się ono w kościele lub kaplicy publicznej.
• odmówienie Koronki do Miłosierdzia Bożego przed Najświętszym Sakramentem wystawionym do adoracji lub przechowywanym w tabernakulum (odpust ten obowiązuje na terenie Polski).

Odpusty zupełne, które można uzyskać w wyznaczone dni

• za pobożne, publiczne odmówienie hymnu „Veni Creator” w dniu 1 stycznia i w uroczystość Zesłania Ducha Świętego (odpust cząstkowy za odmówienie tego hymnu w inny dzień)
• za pobożne odmówienie po przyjęciu komunii świętej modlitwy „Oto ja” przed obrazem Pana Jezusa Ukrzyżowanego w każdy piątek Wielkiego Postu (za odmówienie tej modlitwy w inne dni roku na podobnych warunkach – odpust cząstkowy)
• za pobożne uroczyste odmówienie „Przed tak Wielkim Sakramentem” z wezwaniem i modlitwą w Wielki Czwartek i w uroczystość Bożego Ciała (to samo w innych okolicznościach – odpust cząstkowy)
• za pobożny udział i ucałowanie krzyża w czasie Adoracji Krzyża w Wielki Piątek
• za odmówienie w jakiejkolwiek używanej formie przyrzeczeń Chrztu Świętego
  • w czasie nabożeństwa w wigilię Wielkanocy
  • w rocznice swojego chrztu (w inne dni – odpust cząstkowy)
• za pobożne, publiczne odmawianie aktu wynagrodzenia „Jezu Najsłodszy” w Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa (w inne dni – cząstkowy)
• za pobożne używanie przedmiotu kultu religijnego (krzyża, medalika, różańca, szkaplerza) poświęconego przez papieża lub biskupa, oprócz odpustów cząstkowych można uzyskać odpust zupełny w dniu Uroczystości Świętych Apostołów Piotra i Pawła, gdy ponadto odmówi wyznanie wiary w jakiejkolwiek zatwierdzonej formule
• za pobożne odmówienie aktu oddania się rodzaju ludzkiego Jezusowi Chrystusowi w Uroczystość Chrystusa Króla (w inne dni – cząstkowy)
• za pobożne nawiedzenie cmentarza i równoczesne modlenie się za zmarłych choćby tylko w myśli, w dniach 1–8 listopada, zyskać można odpust zupełny, który można ofiarować jedynie za zmarłych. W 2020 i 2021 z uwagi na epidemię COVID-19 i związane z nią obostrzenia dekretem Penitencjarii Apostolskiej okres ten został wydłużony do 30 listopada (odpust zupełny za zmarłych można uzyskać przez dowolnie wybrane przez wiernego 8 dni listopada). Za nawiedzenie cmentarza w inne dni – odpust cząstkowy, który można ofiarować jedynie za zmarłych
• za pobożne odwiedzenie kościoła lub kaplicy w Dniu Zadusznym można uzyskać odpust zupełny, który można ofiarować jedynie za zmarłych. Przy nawiedzeniu kościoła lub kaplicy trzeba odmówić „Ojcze nasz” i „Wierzę w Boga”. W 2020 i 2021 z uwagi na sytuację epidemiczną dekretem Penitencjarii Apostolskiej odpust ten „może zostać przeniesiony nie tylko na niedzielę poprzedzającą lub następującą oraz w uroczystość Wszystkich Świętych, ale także na inny dzień listopada wybrany przez poszczególnych wiernych”
• odpusty zupełne za zmarłych związane z Dniem Wszystkich Świętych oraz Dniem Zadusznym w 2020 i 2021 z uwagi na sytuację epidemiczną mogli uzyskać także „osoby starsze, chore i ci wszyscy, którzy z poważnych powodów nie mogą opuścić domu (...), jeśli tylko będą się łączyć duchowo z wiernymi, którzy pobożnie nawiedzają miejsca święte oraz jeśli wykluczą wszelkie przywiązanie do jakiegokolwiek grzechu i mają intencję – kiedy to tylko będzie możliwe – spełnić trzy zwyczajne warunki (spowiedź sakramentalna, Komunia eucharystyczna i modlitwa w intencjach Ojca Świętego). Te osoby, aby uzyskać odpust zupełny powinny były odmówić pobożnie modlitwy za zmarłych przed obrazem Pana Jezusa lub Najświętszej Maryi Panny (na przykład jutrznię i nieszpory z oficjum Liturgii godzin za zmarłych, Różaniec, Koronkę do Bożego Miłosierdzia i inne modlitwy za zmarłych bliskich ich sercu); podjąć medytacyjną lekturę jednego z fragmentów Ewangelii z liturgii za zmarłych lub też wypełnić uczynki miłosierdzia poprzez ofiarowanie Bogu swoich cierpień”
• za publiczne odmówienie hymnu „Ciebie Boga wysławiamy” i za podziękowanie Panu Bogu za łaski w ostatni dzień roku (na podziękowanie w inne dni roku – cząstkowy); w warunkach Górnego Śląska, z uwagi na niepamiętny zwyczaj, odpust zupełny przysługuje za odśpiewanie hymnu „Ciebie, Boże wielbimy”, pod warunkiem odśpiewania wszystkich 9 zwrotek
• za przyjęcie pierwszej Komunii Świętej, albo za udział w pobożnych ceremoniach pierwszej Komunii Świętej
• odpustu zupełnego może dostąpić kapłan, który odprawia pierwszą mszę oraz wierni którzy w niej uczestniczą
• w dniu jubileuszu 25-, 50-, 60-lecia święceń kapłańskich może dostąpić opustu zupełnego kapłan, gdy odnowi wobec Boga Coram Deo i wierni, gdy uczestniczą we mszy celebrowanej przez jubilata
• za udział z pobudek religijnych w uroczystym nabożeństwie eucharystyczny, odbywanym na zakończenie Kongresu Eucharystycznego.
• za odprawienie rekolekcji przynajmniej przez 3 pełne dni
• za udział w uroczystościach zakończenia misji ludowych, o ile wierny wysłuchał w czasie misji kilku nauk
• jeśli przyjmie się z pobożnym usposobieniem błogosławieństwo papieskie, którego udziela papież „Urbi et Orbi” – nawet przez radio
• za pobożne nawiedzenie jednej z czterech bazylik większych w Rzymie:
  • w uroczystość patrona bazyliki
  • w każde święto de preacepto, zgodnie z kanonem 1248 § l
  • raz w roku w jakiś inny dzień wybrany przez wiernego
• za udział w nabożeństwie porannym lub wieczornym w kościele stacyjnym w Rzymie, w dni oznaczone w Mszale Rzymskim
• za udział w nabożeństwie w czasie pasterskiej wizytacji
• za nawiedzenie kościoła lub ołtarza w dniu jego konsekracji oraz odmówienie w nim modlitw „Ojcze nasz” i „Wierzę w Boga”
• za nawiedzenie kościoła w którym odbywa się synod diecezjalny oraz odmówienie tam modlitw „Ojcze nasz” i „Wierzę w Boga” (odpust można uzyskać jednorazowo)
• za nawiedzenie kościoła parafialnego w dniu święta tytularnego i w dniu 2 sierpnia (Matki Bożej Anielskiej) – odpust Porcjunkuli oraz odmówienie w nim modlitw „Ojcze nasz” i „Wierzę w Boga”
• za pobożne nawiedzenie kościoła lub kaplicy zakonnej w dniu święta Założyciela zakonu oraz odmówienie w nim modlitw „Ojcze nasz” i „Wierzę w Boga”
• jeżeli nie ma kapłana, który udzieliłby umierającemu sakramentów i odpustu zupełnego w kan. 468 § 2., Kościół udzieli mu w momencie śmierci byleby za życia miał zwyczaj odmawiania jakichkolwiek modlitw. Do uzyskania tego odpustu chwalebną jest rzeczą posługiwanie się krzyżykiem lub krzyżem
• za pobożne uczestnictwo w nabożeństwie Gorzkich Żali jeden raz w tygodniu Wielkiego Postu (odpust ten obowiązuje na terenie Polski).

Odpusty cząstkowe

Przykładowe czynności związane z odpustem cząstkowym:

• nauczanie bądź uczenie się prawd wiary katolickiej
• nawiedzenie Najświętszego Sakramentu w celu adoracji
• pobożne odmówienie kantyku Magnificat
• pobożne wezwanie swego Anioła Stróża, posługując się zatwierdzoną modlitwą (np. Aniele Boży)
• odnowienie przyrzeczenia chrzcielnego, posługując się jakąkolwiek formułą
• pobożne odwiedzenie starożytnego cmentarza chrześcijańskiego (katakumby).

Zobacz też

• czyściec
• usprawiedliwienie
• sakrament pokuty i pojednania
• odpust parafialny

Bibliografia

• Bolesław A. Dùllek, Uzyskanie odpustu zupełnego za publiczne odmówienie hymnu „Te Deum laudamus” w warunkach Górnego Śląska, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 50(1), 2017, s. 175–182.
• Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Stanisław Głowa, Ignacy Bieda. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1998. ISBN 83-7015-360-7.
• Codex Iuris canonici auctoritate Joannis Pauli PP. II promulgatus, Kodeks prawa kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu. tekst dwujęzyczny, Edward Sztafrowski (tłumaczenie) i komisja naukowa pod redakcją Kazimierza Dynarskiego. Poznań: Pallottinum, 1984.
• Henryk M. Jagodziński, Historia i kompetencje Penitencjarii Apostolskiej, „Kieleckie Studia Teologiczne”, 12, 2013, s. 129–153.
• Katechizm Kościoła Katolickiego. Poznań: Pallottinum, 1994. ISBN 83-7014-221-4.
• Marian Pastuszko, Odpusty (kanony 992-997), „Prawo Kanoniczne”, 42(3-4), 1999, s. 63–197.
• o. Bonifacy H. Knapik OFM: Odpust zupełny i odpusty cząstkowe. Niepokalanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, 2014. ISBN 978-83-60479-82-7 – opracowanie uwzględniające odpusty opisane w Enchiridion Indulgentiarum z 1999 r.
• Jan Słowiński, Spowiedź sakramentalna warunkiem uzyskania odpustu zupełnego. Analiza kanonicznoprawna, „Teologia Praktyczna”, 16, 2015, s. 223–242.
• Wykaz odpustów. Wyd. wzorcowe według łacińskiego wydania 4 bis z 2004 r. ISBN 978-83-7030-260-3.
• Zbigniew Teinert, Odpusty i kary doczesne w świetle dokumentów Soboru Trydenckiego, „Teologia i Moralność”, 9, 2011, s. 175–191.

Linki zewnętrzne

• Dekret Penitencjarii Apostolskiej dotyczący czwartego wydania «Enchiridion indulgentiarum». opoka.org.pl. [dostęp 2009-10-31]. (pol.).
• Papież Paweł VI: Konstytucja Apostolska «Indulgentiarum Doctrina». [dostęp 2011-08-30]. (pol.).
• Odpusty w Kościele. www.spowiedz.katolik.pl. [dostęp 2013-11-04]. (pol.).