Przejdź do zawartości

Żubr europejski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Dexbot (dyskusja | edycje)
34 373 edycje
m Bot: Removing Link FA template
m →‎Taksonomia: sprecyzowanie
Linia 33: Linia 33:


== Taksonomia ==
== Taksonomia ==
Żubr został opisany naukowo przez [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] jako ''Bos bonasus''. Obecnie{{kiedy}} klasyfikowany jest w rodzaju ''Bison'' razem z północnoamerykańskim [[bizon]]em (''Bison bison''). Wyróżnia się podgatunki:
Żubr został opisany naukowo przez [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] jako ''Bos bonasus''. Od XIX wieku<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.departments.bucknell.edu/biology/resources/msw3/browse.asp?id=14200668 | tytuł = Mammal species of the world - data wyróżnienia rodzaju Bison określona na 1827 rok | data dostępu = 2014-09-28}}</ref> klasyfikowany jest w rodzaju ''Bison'' razem z północnoamerykańskim [[bizon]]em (''Bison bison''). Wyróżnia się podgatunki:


* '''żubr nizinny''' (''Bison bonasus bonasus'') – przed [[I wojna światowa|I wojną światową]] zamieszkiwał w stanie dzikim jedynie Puszczę Białowieską. W wyniku działań wojennych i kłusownictwa do 1920 nie dotrwał żaden osobnik tej populacji. Odtworzono ją dzięki osobnikom trzymanym w niewoli.
* '''żubr nizinny''' (''Bison bonasus bonasus'') – przed [[I wojna światowa|I wojną światową]] zamieszkiwał w stanie dzikim jedynie Puszczę Białowieską. W wyniku działań wojennych i kłusownictwa do 1920 nie dotrwał żaden osobnik tej populacji. Odtworzono ją dzięki osobnikom trzymanym w niewoli.

Wersja z 14:10, 28 wrz 2014

Ten artykuł dotyczy dużego ssaka. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.
Żubr
Bison bonasus[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

ssaki żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

parzystokopytne

Rodzina

krętorogie

Podrodzina

Bovinae

Rodzaj

Bison

Gatunek

żubr

Podgatunki
  • B. bonasus bonasus
  • B. bonasus caucasicus
  • B. bonasus hungarorum
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Żubr (Bison bonasus) – gatunek łożyskowca z rodziny krętorogich, rzędu parzystokopytnych. W 2012 roku światowe zasoby gatunku wynosiły około 4663 osobników, z czego 1552 z nich przebywa w hodowlach zamkniętych, a 3111 żyje w wolnych i w półwolnych stadach[3]. Według danych z 2012 roku w Polsce żyło 1299 żubrów, z czego większość z nich w stadach wolnościowych (pięć populacji)[3]. Prawie połowa polskiej wolnej populacji skupiona jest w Puszczy Białowieskiej[4], ponadto dzikie żubry w Polsce spotkać można w Bieszczadach, Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Boreckiej oraz w rejonie Mirosławca i Drawska Pomorskiego w województwie zachodniopomorskim[5] oraz w Zwierzyńcu Bałtowskim w woj. świętokrzyskim[6].

Taksonomia

Żubr został opisany naukowo przez Karola Linneusza jako Bos bonasus. Od XIX wieku[7] klasyfikowany jest w rodzaju Bison razem z północnoamerykańskim bizonem (Bison bison). Wyróżnia się podgatunki:

  • żubr nizinny (Bison bonasus bonasus) – przed I wojną światową zamieszkiwał w stanie dzikim jedynie Puszczę Białowieską. W wyniku działań wojennych i kłusownictwa do 1920 nie dotrwał żaden osobnik tej populacji. Odtworzono ją dzięki osobnikom trzymanym w niewoli.
  • żubr kaukaski (górski) (Bison bonasus caucasicus) – mniejszy od żubra nizinnego. Zamieszkiwał niegdyś Kaukaz. Na górze Alous zostały zabite ostatnie trzy sztuki w 1927 roku. Obecnie[kiedy?] trwają prace nad odtworzeniem podgatunku na podstawie żyjących mieszańców z żubrem nizinnym. Do podgatunku zalicza się osobniki fenotypowo odpowiadające cechom żubra górskiego.
  • żubr węgierski (karpacki) (Bison bonasus hungarorum) – żył na terenie południowych Karpat i Siedmiogrodu. Wymarł około 1790 lub w 1762 roku. Istnienie tego podgatunku nie jest jednak pewne, ponieważ został on opisany na podstawie fragmentu mózgoczaszki jednego dorosłego samca.

Żubr Bison bonasus jest jedynym gatunkiem ze swojego rodzaju zasiedlającym Europę w okresie Holocenu. We wcześniejszych okresach, począwszy od wczesnego plejstocenu, na tym terenie pojawiały się wymarłe obecnie formy, uznawane za odrębne gatunki, m.in. Bison priscus, B. schoetensacki B. voigtstedtensis i B. tamanensis. Przynajmniej część z nich należała do linii rozwojowej, z której wyłonił się dzisiejszy B. bonasus. Według większości badaczy jego bezpośrednim poprzednikiem był niewielki leśny gatunek B. schoetensacki, możliwe jednak, że gatunek powstał na skutek karłowacenia zasiedlającego zimne stepy żubra pierwotnego B. priscus[8].

Wygląd

Samiec

Głowa żubra jest stosunkowo duża i ciężka o szerokim i wypukłym czole, oczy małe, krótkie rogi skierowane do góry i zagięte do środka. Szyja żubra jest gruba, krótka z wyraźnym podgardlem. Przód tułowia wygląda na bardzo potężny na skutek silnie rozwiniętego kłębu i porastającej go kasztanowo-brunatnej sierści, która w zimie jest ciemniejsza niż latem. Sierść w dolnej części głowy, przodu i szyi jest długa, na głowie, karku i kłębie występuje grzywa złożona z włosów ościstych.

Obserwuje się dymorfizm płciowy wyrażony rozmiarami ciała[9][4]:

Samce
masa ciała średnio 700 kg, minimalnie 440, maksymalnie 920, wysokość w kłębie średnio 172 cm, maksymalnie 188;
Samice
masa ciała średnio 420-460 kg, minimalnie 320, maksymalnie 640, wysokość w kłębie średnio 152 cm.

Ponadto cechą charakterystyczną byków jest znaczna dysproporcja między przednią a tylną częścią ciała[4]. Przód mają szeroki, masywny, z wyraźnym garbem, porośnięty długą, kudłatą grzywą, tył zaś stosunkowo mały i pokryty krótką sierścią

Pożywienie

Żubr zimą

Żubry zjadają wiele gatunków roślin. Podstawę diety stanowią rośliny zielne i trawy (70-90% całości pokarmu), znajdowane na dnie lasu i na zrębach oraz na łąkach i polach uprawnych w jego pobliżu. Niechętnie zjadane są turzyce o ostrych liściach. Uzupełnienie diety, zwłaszcza w okresie późnej zimy i wczesną wiosną, stanowi kora oraz pędy niektórych drzew i krzewów. Szczególnie chętnie spałowany jest dąb, jesion i grab[4][9]. Ponadto zimą zjadane są żołędzie[4] i kasztanypotrzebne źródło. W Bieszczadach poza okresem wegetacyjnym ważnym pokarmem są zimozielone liście jeżyn[9].

Dorosły żubr zjada od 40 do 60 kg paszy na dobę. Żerowanie zajmuje mu 50-80% czasu od wschodu do zachodu Słońca.

Na stanowiskach niektórych wolnych populacji żubrów praktykuje się dokarmianie zimowe. W Puszczy Białowieskiej zwyczaj ten sięga co najmniej XVIII wieku. Wszędzie podstawą karmy zimowej jest siano łąkowe, a w Puszczy Białowieskiej dodatkowo ścina się całe drzewa topoli osiki, ułatwiając zwierzętom dostęp do kory oraz pędów[9][4][10]. Udostępnianie żubrom dodatkowego pokarmu pozwala ograniczyć śmiertelność, ale stanowi też pewne zagrożenie. Wokół miejsc dokarmiania formują się duże stada, co może sprzyjać przenoszeniu się chorób. Ponadto zaburzone zostają naturalne zachowania, w tym tendencja do migracji i zasiedlania nowych terenów.

Rozród

Byki walczące w Puszczy Białowieskiej

Samice dojrzewają płciowo w drugim lub trzecim roku życia, zazwyczaj rok później rodzą pierwsze młode. Samce osiągają dojrzałość w trzecim roku, ale uczestniczą w rozrodzie przeważnie pomiędzy siódmym a dwunastym rokiem życia[9].

Krowa ze ssącym mleko cielakiem

Ruja u samic występuje najczęściej od sierpnia do października. W czasie jej trwania przez dwa do trzech dni towarzyszy jej jeden samiec, odpędzający rywali[9]. Słabsze osobniki zazwyczaj ustępują, ale w wypadku konfrontacji samców o podobnej kondycji może dochodzić do walk, czasem poprzedzonych pokazem siły (łamanie młodych drzewek, tarzanie się, rozgrzebywanie ziemi kończynami)[4]. Urazy ponoszone przez samce w walkach mogą być śmiertelne. Ciąża trwa około dziewięciu miesięcy, średnio 264 dni. Przed porodem samica opuszcza stado i wraca do niego dopiero z kilkudniowym cielakiem. Rodzi zazwyczaj jedno cielę raz na dwa lata[9], a okres karmienia trwa co najmniej rok[4]. Młode po przyjściu na świat ważą od 16 do 35 kg[4].

Zarówno samice z nowo narodzonymi młodymi, jak i samce w okresie rozrodczym mogą być agresywne w stosunku do człowieka[9][4].

Występowanie i liczebność

Żubry w rezerwacie pokazowym w Puszczy Białowieskiej

Żubry zasiedlają lasy mieszane z podmokłymi polanami. W stanie dzikim obecnie[kiedy?] występuje w Polsce, Litwie, Ukrainie, Rosji i Białorusi. W 1997 roku na świecie żyło 2925 żubrów (z czego w Polsce ok. 600-700 szt.)[11]. Obecnie liczba zwierząt w Polsce wynosi 1299 sztuk[3], z czego ponad 300[12] mieszkających w Bieszczadach to żubry białowiesko-kaukaskie (nieudana ich introdukcja miała też miejsce w Gorcach), reszta to żubry białowiesko-nizinne. Prawie połowa polskich żubrów zamieszkuje w Puszczy Białowieskiej – 451 sztuk[13]. Poza tym żubry można spotkać w Puszczy Boreckiej – 70 sztuk, w Puszczy Knyszyńskiej – 54 sztuk, nadleśnictwie Wałcz (stado zachodniopomorskie) – 43 sztuki, Puszczy Niepołomickiej (małopolskie) – 26 sztuk, po 8 sztuk żyje od 2008 w okolicach Łobza i Dobrzan. W zamkniętych hodowlach w Polsce żyje 109 żubrów, w zagrodach pokazowych – 14 sztuk, w ogrodach zoologicznych – 41 sztuk.

W 2008 w Pszczynie powstała Pokazowa Zagroda Żubrów, w której na blisko 10 hektarach są obecne poza żubrami: muflony, jelenie, daniele i sarny.

17 maja 2012 Pokazową Zagrodę Żubrów otwarto w Bieszczadach w miejscowości Muczne w gminie Lutowiska. Na 9 hektarach powierzchni przebywa 18 żubrów (3 ze Szwajcarii, 7 z Niemiec, 3 z Belgii, 3 ze Szwecji i 2 sprowadzone z Francji)[14][15].

Historia

Żubr kaukaski zastrzelony w 1896 roku

Żubry żyjące w stanie dzikim wyginęły w Anglii już w XII wieku, we Francji w końcu XIV wieku, w Niemczech w XVI wieku, a w Siedmiogrodzie w XVIII wieku[16]. W Małopolsce wyginęły już w XVIII wieku. Pod koniec XVIII wieku żubry występowały już tylko na Kaukazie i w Puszczy Białowieskiej.

W miarę rozwoju rolnictwa i wycinki lasów zwierzęta te traciły naturalne siedliska, a ponadto były nieustannie trzebione przez kłusowników. W XVI stuleciu Zygmunt II August zezwalał na polowania na żubry tylko imiennie konkretnemu myśliwemu na konkretną liczbę sztuk[17]. Dekrety i surowe kary na nic się jednak zdały.

Sytuacja zmieniła się na krótko w XIX wieku. Puszcza Białowieska należała do imperium rosyjskiego i car Aleksander I Romanow objął żubry ochroną. Populacja stale się zwiększała i w roku 1857 w puszczy żyło już 1900 osobników. Jednak później liczba zwierząt zaczęła spadać i do czasu wybuchu I wojny światowej ich liczba spadła o połowę. Według danych ze stycznia 1914 roku główną ostoją żubra było wówczas nadleśnictwo Browsk. Znajdowało się tam 727 sztuk tych zwierząt, w tym 231 byków, 347 żubrzyc i 149 żubrząt[18]. Ostatecznym ciosem była sama wojna. Żubry zostały wybite przez wycofujące się wojska niemieckie, partyzantów rosyjskich i kłusowników. Ostatni wolno żyjący żubr nizinny został zabity w kwietniu 1919 roku[19].

W celu ratowania gatunku w roku 1923 z inicjatywy Jana Sztolcmana założono Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. Pierwszym krokiem było ustalenie liczby żubrów czystej krwi[20], żyjących w niewoli. Naliczono ich zaledwie 54 na całym świecie, jednak nie wszystkie nadawały się do hodowli i ostatecznie do reprodukcji wybrano tylko 12 zwierząt. Dwa pierwsze żubry na wolności znalazły się jesienią 1929 roku w Puszczy Białowieskiej. W roku 1939 w puszczy było już 16 zwierząt, które szczęśliwie przetrwały II wojnę światową.

Szacuje się, że obecnie[kiedy?] na świecie żyje około 3 tysięcy żubrów, z czego 1200 należy do linii białowiesko-nizinnej.

Ze względu na efekt wąskiego gardła średnia heterozygotyczność (H), oznaczona dla 69 loci białkowych, wyniosła w 1994 roku 1,2%[21]

Żubr w kulturze

Heraldyka

Herb szlachecki Pomian
Herb szlachecki Wieniawa

Żubr wraz z innymi przedstawicielami podrodziny Bovinae, określanej w literaturze zoologicznej nazwą bydło umieszczany był i jest na licznych herbach: miast, rodzin, instytucji. Z uwagi na swoją siłę, męstwo i odwagę, częściej przedstawiany jest byk, rzadziej krowa. Żubr w herbie symbolizuje też: potęgę, siłę przyrody, którą trudno ujarzmić, oznacza dzielność, wspaniałomyślność i pracowitość.

Z herbem rodziny Wieniawa związana jest legenda o rycerzu imieniem Lastek, sławiąca nie cechy żubra ale bohaterstwo rycerza. W herbie Rumunii jest żubr symbolizujący tradycje Mołdawii (żubry wyginęły tu w XVII wieku). Podobnie wiele miast położonych na Podlasiu i Białorusi posiada w herbie żubra z racji jego historycznego lub obecnego występowania na danym obszarze geograficznym.

Numizmatyka, filatelistyka

  • 100 tałonów Litwa (1991)
    100 tałonów Litwa (1991)
  • 100 rubli, Białoruś (1992)
    100 rubli, Białoruś (1992)
  • Znaczek radziecki z 1969
    Znaczek radziecki z 1969
  • Znaczek rosyjski z 2007
    Znaczek rosyjski z 2007
  • Znaczek białoruski z 2008
    Znaczek białoruski z 2008
  • Białoruska moneta
    Białoruska moneta
  • Białoruska moneta
    Białoruska moneta

Zobacz też

  1. ↑ Bison bonasus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ Bison bonasus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  3. ↑ a b c Żubry w Polsce i na Świecie
  4. ↑ a b c d e f g h i j Informacje o gatunku na stronie Białowieskiego Parku Narodowego (www.bpn.com.pl)
  5. ↑ Zbigniew A. Krasiński: Żubr Bison bonasus (Linnaeus, 1758) w: Małgorzata Makomaska-Juchiewicz (red.) - Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część pierwsza. Warszawa: Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010. ISBN 978- 83-61227-44-1.
  6. ↑ Strona Zwierzyńca
  7. ↑ Mammal species of the world - data wyróżnienia rodzaju Bison określona na 1827 rok. [dostęp 2014-09-28].
  8. ↑ Jan Gienc, Paweł Król. Mózgowioczaszka Bison priscus ze zbiorów przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach na tle podobnych znalezisk w Polsce. „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”. s. 137-153. 
  9. ↑ a b c d e f g h Wanda Olech: Bison bonasus (L., 1758), Żubr : Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 463-468. ISBN 83-86564-43-1.
  10. ↑ Tomasz Samojlik (red.): Ochrona i Łowy. Puszcza Białowieska w czasach królewskich. Białowieża: Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, 2005. ISBN 83-907521-5-8.
  11. ↑ Białowieski Park Narodowy: Żubr w Polsce i na świecie. [dostęp 1 lutego 2009].
  12. ↑ Na początku 2011 roku w Bieszczadach stwierdzono ponad 300 żubrów
  13. ↑ Białowieski Park Narodowy – Żubry w Puszczy policzone
  14. ↑ Otwarto zagrodę żubrów w Bieszczadach. (video HD, Foto) - portal esanok.pl
  15. ↑ O zagrodzie żubrów w Bieszczadach - nowiny24.pl
  16. ↑ Jan Jerzy Karpiński: Białowieski Park Narodowy. Warszawa: Wydawnictwo "Sport Turystyka", 1961, s. 22.
  17. ↑ Dr Zbigniew Krasiński z Białowieskiego Parku Narodowego wyjaśnił, że chodziło o to, "aby zachować je jako łowieckie trofeum dla panującego władcy i ich świty".
  18. ↑ Marek Żukow-Karczewski, Polowania w dawnej Polsce, "AURA", nr 12/1990 r.
  19. ↑ Białowieski Park Narodowy – Zagłada żubrów w Puszczy Białowieskiej
  20. ↑ W obrębie tego gatunku żyły wówczas dwa podgatunki: żubr nizinny i żubr kaukaski (ostatni wybity w 1927 roku).
  21. ↑ Mirosław Ratkiewicz. Od genetyki do genomiki populacji: nowe perspektywy badań w ekologii i biologii ewolucyjnej. „Kosmos”. 55 (Numer 1 2006 (270), s. 129, 2006-. ISSN 0023-4249.  za Hartl G. B., Pucek Z. Genetic depletion in the European bison (Bison bonasus) and the significance of electrophoretic heterozygosity for conservation.. „Cons. Biol.”. 8, s. 167–174, 1994. 
{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Bibliografia

  • Kazimierz Kowalski (red. nauk.): Mały Słownik Zoologiczny, Ssaki. Warszawa 1991, Wiedza Powszechna ISBN 83-214-0637-8

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Żubr_europejski&oldid=40539995”