Vaitkuškis

Vaitkuškis

Wojtkuszki

(2017)
Państwo	Litwa
Okręg	wileński
Rejon	wiłkomierski
Gmina	Pobojsk
Wysokość	134 m n.p.m.
Populacja (2011) • liczba ludności	134
Położenie na mapie Litwy Vaitkuškis
55°12′28,75″N 24°47′56,51″E

Vaitkuškis (hist., pol. Wojtkuszki) – wieś na Litwie położona w rejonie wiłkomierskim okręgu wileńskiego, 4 km na południe od Wiłkomierza, nad rzeką Świętą.

Historia

W pobliży wsi znajduje się kopiec. Badania archeologiczne przeprowadzone w 1970 roku doprowadziły do odkrycia artefaktów i śladów po osadzie z drugiej połowy I tysiąclecia p.n.e. i początków naszej ery.

Własność

Według legend wielki książę litewski Świdrygiełło miał tu jeden ze swoich zamków. Odbyła się tu wielka bitwa między wojskami Zygmunta Kiejstutowicza a Świdrygałły, wspomaganymi przez Krzyżaków. W 1796 roku przy wznoszeniu jednego z budynków znaleziono srebrne monety ponoć z tego okresu.

Około 1550 roku rodzina Skorulskich herbu Kościesza (odm.) skomasowała tutejsze drobniejsze mniejsze majątki w jedną całość drogą małżeństw i zakupów. Władali tą ziemią do 1760 roku. Pierwszym jej znanym właścicielem był Michał Skorulski. Jego syn Bartłomiej żonaty z Dorotą Jodkówną był kolejnym dziedzicem na tych dobrach. Jednymi z kolejnych właścicieli byli: Melchior Skorulski (zm. w 1639 roku), Antoni (który władał Wojtkuszkami co najmniej w okresie 1720–1730). Michał Skorulski, syn Antoniego, oboźny wileński sprzedał w 1764 roku majątek Wojtkuszki za 160 tysięcy złotych polskich swojemu krewnemu Michałowi Kossakowskiemu żonatemu z Barbarą Zyberk zu Wischling (~1730–1811) herbu własnego. Kolejnymi właścicielami klucza byli:

• ich syn Józef Dominik Kossakowski (1771–1840), łowczy wielki litewski i pułkownik wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, żonaty z Ludwiką Zofią Potocką (1779–1850) herbu Pilawa
• ich syn Stanisław Szczęsny (1795–1872), dyplomata w służbie rosyjskiej, literat, żonaty z Aleksandrą de Laval de la Loubrerie (1811–1886)
• ich syn Stanisław Kazimierz (1837–1905), heraldyk, ordynat na Lachowiczach, trzykrotnie żonaty
• syn Stanisława Kazimierza i jego trzeciej żony Zofii Bower-St. Clair de Saint Clair (1869–1911) Jan Kossakowski (1900–1979), żonaty ze Stanisławą Rynkowską (1897–1981) – ostatni właściciele Wojtkuszek do 1940 roku.

Około 1890 roku tutejsze dobra Kossakowskich liczyły 1963 dziesięcin ziemi. W wyniku litewskiej reformy rolnej zdewastowany majątek został okrojony.

Przynależność administracyjna

Demografia Wojtkuszek

rok	liczba ludności
1902	286
1923	292
1959	159
1970	109
1979	158
1987	191
1989	166
2001	148
2011	134

Pałac Kossakowskich na akwareli Napoleona Ordy, około 1870

Sypialnia w pałacu, przełom XIX i XX wieku

Park w Wojtkuszkach zimą, przełom XIX i XX wieku

Resztki wieży i ruin pałacu, 2007

• W I Rzeczypospolitej – w powiecie wiłkomierskim województwa wileńskiego Rzeczypospolitej;
• po III rozbiorze Polski (od 1795 roku) miasteczko i majątek należały do parafii Pobojsk i były siedzibą gminy Wojtkuszki w powiecie wiłkomierskim (ujeździe) guberni wileńskiej (w latach 1797–1801 guberni litewskiej), a od 1843 roku – guberni kowieńskiej Imperium Rosyjskiego;
• po I wojnie światowej wieś należała do Litwy, która w okresie 1940–1990, jako Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka, wchodziła w skład ZSRR;
• od 1990 roku wieś leży na terenie niepodległej Litwy.

XVIII–XXI wiek

We wsi w 1789 roku został wybudowany murowany kościół filialny pw. Zbawiciela fundacji Michała Kossakowskiego. Stanisław Szczęsny pokrył kościół blachą. Przy pałacu również zbudowano kaplicę.

W 1799 roku Józef Dominik ufundował (za zezwoleniem cara Pawła I) w Wojtkuszkach komandorię maltańską z prawem starszeństwa w męskiej linii.

Od 1820 roku Stanisław Kossakowski zakładał tu szkółki, ochronki, szpitale, kasy pożyczkowe, zaprowadził samorząd gminny, zniósł daremszczyznę i ograniczył pańszczyznę (do 104 dni w roku). W 1858 roku uzyskał on pozwolenie na utworzenie ordynacji na Wojtkuszkach.

W latach radzieckich była tu siedziba kołchozu.

Znane osoby

W Wojtkuszkach:

• w 1715 roku urodził się Antoni Skorulski, rektor Akademii Wileńskiej
• w 1771 roku urodził się Józef Dominik Kossakowski
• w 1798 roku zmarł Michał Kossakowski (1733–1798)
• w latach 1857–1859 przebywał tu Stanisław Saint Clair.

Pałac

W drugiej połowie XVIII wieku Michał Kossakowski urządził tu swą rezydencję. Rozbudował stary pałac Skorulskich. W latach 1857–1862 Stanisław Szczęsny dokonał całkowitej przebudowy pałacu, nadając mu formę angielskiego neogotyku, na szczytach i rogach wieżyczki, po prawej stronie parterowe skrzydło zakończone dwupiętrową wieżą zwieńczoną blankami.

Pałac był otoczony dużą liczbą oficyn i wielu budynków gospodarczych. Wokół był wielki i malowniczy park z jeziorem, na zboczach wzgórza, porośnięty starodrzewiem, przeprojektowany pod koniec XIX wieku.

Pałac został ograbiony i zdewastowany w czasie I wojny światowej. W czasie II wojny światowej początkowo umieszczono w nim internowanych żołnierzy polskich. W czasie okupacji hitlerowskiej budynek służył jako getto żydowskie. Był to punkt dystrybucyjny, do którego przywożono Żydów z Wiłkomierza i okolicznych miejscowości, po czym wysyłano ich grupami na egzekucje: 8 i 19 sierpnia 1941 roku około 1325 Żydów rozstrzelano w lesie Piwonia w pobliżu dworu, a 5 września 1941 roku – około 4709.

Po wojnie pałac popadł w ostateczną ruinę i większość jego murów rozebrano. Pozostała jedynie samotna wieża i fragment stajni.

Od 1992 roku ruiny pałacu są chronione jako zabytek (pozycja 811 w rejestrze zabytków). W 2017 roku z rąk prywatnych odkupił je potomek rodu Paweł Szanajca-Kossakowski. W 2019 roku ruiny zostały ponownie wystawione na sprzedaż.

Majątek Wojtkuszki został opisany w 4. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego.

Zobacz też

• wojtkuszki.eu – strona poświęcona historii rodu Kossakowskich na Wojtkuszkach