Pilawa (herb szlachecki)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Pilawa
Ilustracja
Typ herbu herb szlachecki
Alternatywne nazwy Piława, Piliava,
Strzała, „Z”
Pierwsza wzmianka 1385 (zapiski sądowe)
1419 (pieczęć)
Multimedia w Wikimedia Commons
Ten artykuł dotyczy herbu Pilawa. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Pilawa (Piława[1], Piliava[2], Strzała, litera „Z”[3]) – polski herb szlachecki[3].

Opis herbu[edytuj | edytuj kod]

Herb Pilawa w herbarzu Jana Długosza z lat 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae.

Opis historyczny[edytuj | edytuj kod]

Jan Długosz blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[4]:

Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert. Genus Polonicum ad impietatem pronum.

Co w przekładzie daje:

Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi. Rasa polska, podatna na bezprawie.

Według Zbigniewa Leszczyca[5]:

W polu niebieskiem krzyż prostopadle stojący potrójny, po prawej stronie belki utłuczony.

Opis współczesny[edytuj | edytuj kod]

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:

Na tarczy o polu błękitnym półtrzeciakrzyż srebrny.

W klejnocie pięć piór strusich.

Labry herbowe błękitne, podbite srebrem.

Półtrzeciakrzyż[edytuj | edytuj kod]

Częsta figura heraldyczna występująca głównie w herbach nadawanych rodzinom na Kresach. Półtrzecia to dawne określenie liczby 2,5. Symbolicznie odnosi się do przejścia z pogaństwa na chrześcijaństwo i walki w obronie wiary. Używany w formie półtorakrzyż lub półtrzeciakrzyż[6].

Geneza[edytuj | edytuj kod]

Przedstawienia herbu Pilawa na przestrzeni wieków
Herb Pilawa w herbarzu Ambrosiusa M. de Nissa z 1572 r.
Herb Pilawa w herbarzu Bartosza Paprockiego z 1584 r.

Według legend, rycerz Żyrosław z Potoka w 1166 r. miał brać udział w wyprawie księcia Bolesława Kędzierzawego przeciwko Prusom. W decydującej bitwie Prusacy przypuścili trzy ataki na skrzydło, którym dowodził Żyrosław. Odważny rycerz obronił się przed ich dwoma atakami, a podczas trzeciego przebił się przez środek wojska nieprzyjacielskiego, następnie zwalił z konia i zabił ich wodza w pojedynku pod Piławą. Kazimierz Sprawiedliwy, następca Bolesława, jak tylko na tronie polskim osiadł, obdarował Żyrosława herbem nawiązującym nazwą do wydarzenia bitwy: dwie całe poprzeczki – symbolizujące dwa odparte ataki, i jedną złamaną – wspomnienie triumfalnego zakończenia bitwy[7][8]. Żyrosław był pierwszym posiadaczem herbu Pilawa[9].

Według Hipolita Stupnickiego, Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny Żyrosława przemienił półtora krzyża z jego ówczesnego herbu (Prus) na półtrzeciakrzyż. Tym samym dając narodziny herbowi Pilawa[10].

(...) Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny owego Żyrosława, zamienił półtora krzyża jego (herb Prus) na półtrzecia.

Około 1200 roku, Żyrosław przekazał swojemu synowi Aleksandrowi, liczne włości[11]. Ośmiu wnuków Żyrosława podzieliło się na osiem kolejnych rodów, którzy mieli przybrać nazwisko od dziedziczonych dóbr, stając się protoplastami nowych rodzin; Moskorzewskich z Moskrzewa[12], Potockich z Potoka, Tworowskich z Tworowa, Stanisławskich ze Stanisławic, Borowskich z Borowy i Słostowskich ze Słostowy[9].

Najstarsze zapiski sądowe herbu pochodzą z 1385 roku, natomiast najstarszy znak pieczętny z 1419 roku[13]. Najwcześniejsze źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, historyka Jana Długosza, który uznaje go za rdzennie polski. Zapisuje on jego informacje wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich[14].

Herbowni[edytuj | edytuj kod]

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (159 nazwisk). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Pilawa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Pilawa:

Antypowicz, Balcer, Baszmanowski, Batulewicz, Błędowski, Bogdaszewski, Boleścic, Borowski, Borszcożowski, Bortkiewicz, Bóbr, Buczacki, Buterlewicz, Butulewicz, Bystrzykowski, Bzowski, Charewicz, Charkowski, Chechelski, Chrzczonowski, Cieszkowski, Czeszkowski, Denewski, Denow, Dmitrowski, Dobromirski, Drozdowski, Dulowski, Dymitrowski, Felsztyn, Gąsiorowski, Grabowski, Groffik, Ilkusz, Janowski, Jerzewski, Jurkowicki, Jurkowicz, Jurkowiecki, Kamieniec, Kamieniecki, Kamieński, Kaminiec, Karliński, Kliczkowski, Klikowicz, Knot, Knoth, Kostecki, Kot, Kubiatowicz, Lachowicz, Lachowski, Lalowski, Lechiński, Lechowski, Lewicki, Lichiński, Lichnowski, Lutostański, Łabuszewski, Łachowski, Małyszewicz, Manasterski, Manastyrski, Marcinkowski, Mars, Masłowski, Miłkowski, Misiowski, Modzelewski, Monasterski, Moskarzowski, Moskorzewski, Murca, Mysiowski, Mysłowski, Mystkowski, Myszkowski, Myślkowski, Nagorski, Nagorzyński, Nagórski, Nagurski, Namieniecki, Niewiadowski, Niewodowski, Obertyński, Okieński, Okiński, Petrowicki, Pęczalski, Pęczelski, Piec, Piecewski, Piecowski, Pieczyski, Pierzyński, Pilawski, Piotrkowczyk, Piotrkowski, Piotrowicki, Piruski, Płatuść, Podfilipski, Podgajewski, Podgórski, Podhajecki, Pokutyński, Potocki, Przełubski, Przyłubski, Rawa, Rawski, Roskowski, Roszkowski, Rucki, Rudzki, Rutski, Rynkowski, Skaczkowski, Skałowski, Słostowski, Smalawski, Smalski, Solecki, Stanisławski, Stokowski, Stroiński, Sychowski, Szewiga, Szychowski, Światły, Święcicki, Twardowski, Twarowski, Tworowski, Warkulewicz, Warzyński, Waźliński, Ważyński, Wierzbicki, Wierzychowski, Wiesiołowski, Wietrychowski, Wietrzychowski, Wojsz, Wojsza, Zagorski, Zagórski, Zakliczewski, Zakliczowski, Zelisławski, Żak, Żakiewicz, Żarski, Żelisławski, Żelsławski, Żokiewicz, Żyrosław[16].

Znaczący przedstawiciele rodu[edytuj | edytuj kod]

Pilawici wywodzący się z magnaterii, dochodzili w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej do godności dygnitarskich (sprawowali funkcję wojewodów, kanclerzy, hetmanów, kasztelanów, podczaszych i innych) - w szczególności Potoccy i Kamienieccy[17][18].

Znani Pilawici[edytuj | edytuj kod]

Odmiany Pilawy[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Potoccy herbu Pilawa.
Pilawa II, należąca do Potockich.

Pilawa II[edytuj | edytuj kod]

Trzech synów Mikołaja Potockiego; Andrzej, Jakub i Stefan stali się protoplastami trzech linii rodu. Jakub Potocki przemianował miasteczko Czesybiesy w Jezupol i założył tzw. linię jezupolską. Syn Andrzeja Potockiego założył hetmańską linię rodu. Stefan Potocki osiadł w Buczaczu i dał początek linii prymasowskiej – na jej herbach rodowy krzyż malowano na żółty kolor, dając początek odmianie Pilawy, Pilawę Złotą[7][19]. Linia ta była nazywana prymasowską od Teodora, biskupa chełmińskiego, warmińskiego, a po czasie także arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa polskiego[20].

Opis współczesny herbu[edytuj | edytuj kod]

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[b]:

Na tarczy o polu błękitnym półtrzecia krzyża złotego[6].

W klejnocie pięć piór strusich.

Labry herbowe błękitne, podbite złotem.

Hrabiowskie odmiany Pilawy[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Potocki (herb szlachecki).
 Osobny artykuł: Potocki II.
 Osobny artykuł: Potocki III.


Występowanie w heraldyce terytorialnej[edytuj | edytuj kod]

Herby będące powtórzeniem rysunku Pilawy[edytuj | edytuj kod]

Niemal niezmienionego herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:

Herb Nazwa Status Powiat Województwo Kraj
POL Brody COA.svg Brody miasto brodzki tarnopolskie Ukraina
POL Brody COA.svg Buczacz miasto buczacki tarnopolskie Ukraina
POL Horodenka COA.svg Horodenka miasto horodeński stanisławowskie Ukraina
POL Jabłonów COA.png Jabłonów osiedle typu

miejskiego

kosowski iwanofrankiwskie Ukraina
UKR Leszniów COA.png Leszniów wieś brodzki lwowskie Ukraina
POL Probużna COA.png Probużna wieś czortkowski tarnopolskie Ukraina
POL Złoty Potok COA.png Potok Złoty osiedle typu

miejskiego

buczacki tarnopolskie Ukraina
UKR Sokołówka COA.png Sokołówka wieś buski lwowskie Ukraina
POL Tłuste COA.svg Tłuste osiedle typu

miejskiego

zaleszczycki tarnopolskie Ukraina
POL Brody COA.svg Tyśmienica miasto tłumacki stanisławowskie Ukraina

Herby terytorialne nawiązujące do Pilawy[edytuj | edytuj kod]

Akcenty herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:

Herb Nazwa Status Powiat Województwo Kraj
Coat of Arms Buchach.PNG Buczacz miasto buczacki tarnopolski Ukraina
Coat of Arms Buchach 1920-1939.png Buczacz miasto buczacki tarnopolski Ukraina
Герб БУЧАЧ.gif Buczacz miasto buczacki tarnopolski Ukraina
POL Budzanów COA.svg Budzanów wieś trembowelski tarnopolski Ukraina
POL Kozowa COA.svg Kozowa osiedle typu

miejskiego

brzeżański tarnopolski Ukraina
POL Krzeszowice COA.svg Krzeszowice miasto chrzanowski krakowski Polska
POL Krzeszowice COA.svg Krzeszowice gmina chrzanowski krakowski Polska
POL Krzeszowice flag.PNG Krzeszowice gmina chrzanowski krakowski Polska
Monasterzyska tarnopol coa XVI.png Monasterzyska miasto buczacki tarnopolski Ukraina
POL Nałęczów COA.svg Nałęczów miasto lubelskie puławski Polska
POL Nałęczów COA.svg Nałęczów gmina lubelskie puławski Polska
UKR Pechenizhyn COA.svg Peczeniżyn osiedle typu

miejskiego

kołomyjski iwanofrankiwski Ukraina
POL Stanisławów COA.svg Stanisławów miasto – iwanofrankiwski Ukraina
Verhivka tr gerb.png Wierzchówka wieś trostianecki winnicki Ukraina
POL Zabłotów COA.svg Zabłotów osiedle typu

miejskiego

śniatyński stanisławowski Ukraina

Pilawa w architekturze[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie
  2. ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl [dostęp 2021-05-09] (pol.).
  2. ↑ Arma Regni Poloniae - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl [dostęp 2021-05-09] (pol.).
  3. ↑ a b Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Gł. skł.: Bolcewicz, 1906 [dostęp 2021-05-09].
  4. ↑ Celichowski 1885 ↓, s. 15-27.
  5. ↑ Herby szlachty polskiej T.2 - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl [dostęp 2021-03-10] (pol.).
  6. ↑ a b Pilawa (Polska Encyklopedia Historyczno-Genealogiczna), genealogia.okiem.pl [dostęp 2021-03-12].
  7. ↑ a b Rodzina Potockich – kim byli, web.archive.org, 14 sierpnia 2018 [dostęp 2021-02-18] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-14].
  8. ↑ Herbarz Niesieckiego, wielcy.pl [dostęp 2021-02-17].
  9. ↑ a b herb Pilawa (t. 7 s. 302-305), wielcy.pl [dostęp 2021-03-13].
  10. ↑ Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów T.2 - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl, s. 234-235 [dostęp 2021-03-10] (pol.).
  11. ↑ Herbarz pilicki - Jura-Pilica.com, www.jura-pilica.com [dostęp 2021-03-13].
  12. ↑ Katarzyna Niemczyk, Kamienieccy herbu Pilawa, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016.
  13. ↑ Pilawa, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-03-13].
  14. ↑ Zygmunt Celichowski, „Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego”., wyd. Jan Długosz, Poznań 1855, s. 15-27.
  15. ↑ AGAD historia: Zarys dziejów kształtowania się zasobu (pol.). [dostęp 13.08.2013].
  16. ↑ a b Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, s. 406-539. ISBN 978-83-60597-10-1.
  17. ↑ Rodzina Potockich – kim byli, web.archive.org, 14 sierpnia 2018 [dostęp 2021-02-18] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-14].
  18. ↑ Stanisław Gawęda, Rozwój Latyfundium Kamienieckich... Krosno – studia z dziejów miasta i regionu, T. III, Stanisław Cynarski (red.), Kraków 1995, s. 69-70.
  19. ↑ Stefan Ciara, Potoccy - zarys dziejów rodu, 20 stycznia 2011.
  20. ↑ Potoccy - zarys dziejów rodu, www.wilanow-palac.pl [dostęp 2021-03-12].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, „Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.”. Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.
  • Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego. Kraków: Biblioteka Polska, 1584, s. 964.
  • Ambrosius de Nissa: Arma Regni Poloniae. 1572?, s. 155?.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

p • d • e
Herby szlacheckie w Polsce
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pilawa_(herb_szlachecki)&oldid=63337717”