Wiry (województwo dolnośląskie)
50°50′09″N 16°38′47″E/50,835833 16,646389| wieś | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (III 2011) |
419[2] |
| Strefa numeracyjna |
74 |
| Kod pocztowy |
58-111[3] |
| SIMC |
0853560 |
Położenie na mapie gminy Marcinowice  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu świdnickiego  | |
| 50°50′09″N 16°38′47″E/50,835833 16,646389[1]
| |
Wiry (niem. Groß Wierau, 1945–1946 Wiry Duże) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Marcinowice.
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Wieś położona na wschodnim skraju Równiny Świdnickiej, na południowy zachód od u Masywu Ślęży oraz na północ od Wzgórz Kiełczyńskich, nad początkowym odcinkiem Czarnej Wody.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1193 – 9 kwietnia papież Celestyn III potwierdził kanonikom regularnym z wrocławskiego Piasku ich własności, jedną z osad były Viuri. W roku 1205 zgodnie prawem niemieckim, wprowadzonym przez Henryka Brodatego, we wsi utworzono urząd wójta. Wieś jest też wzmiankowana w łacińskim dokumencie z 1223 roku wydanym przez biskupa wrocławskiego Lorenza pod zlatynizowaną formą Viri[4]. Wzmiankowana w łacińskim dokumencie z 1250 roku wydanym przez papieża Innocentego IV w Lyonie gdzie zanotowana została w zlatynizowanej formie Wiri[5].
W wyniku trzech wojen śląskich toczonych w latach 1740–1763 pomiędzy Austrią oraz Prusami, miejscowość wraz z całym Śląskiem znalazła się ostatecznie w granicach Prus.
Duże zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej – m.in. zniszczenie klasztoru kanoników (byli właścicielami wsi aż do sekularyzacji w 1810 r.); odbudowa trwała do roku 1648. W roku 1825 we wsi były: 72 domy, sołectwo, kościół, szkoła, cegielnia i browar. Mieszkańcy hodowali owce i bydło oraz trudnili się tkactwem. W roku 1922 wieś należała do H. Rossdeutschera.
W roku 1959 odkryto złoża magnezytu. Magnezytom towarzyszą rzadkie minerały szlachetne. W celu udostępnienia złoża w latach 60. XX wieku uruchomiono kopalnię głębinową Wiry, która należała do Strzeblowskich Kopalń Surowców Mineralnych w Sobótce. Kopalnia znajduje się u podnóża góry Szczytnej (466 m n.p.m.), która wchodzi w skład Wzgórz Kiełczyńskich. Złoża mają długość około 4,5 km i ciągną się w kierunku zachodnim pod polami wsi Wiry, natomiast jedyna upadowa prowadząca do podziemi, której wejście znajduje się na wysokości 247 m n.p.m. oraz zabudowania techniczne położone są już na terenie wsi Wirki[6]. Magnezyt był przerabiany w zakładach w Świdnicy[7].
Kopalnia działała do lipca 1996 roku, a jej likwidację rozpoczęto w 2004 roku[8]. Później, w latach 2007–2013, z podziemi pobierano wodę, następnie butelkowaną i sprzedawaną jako woda mineralna „Ślężanka”[6]. Poza budynkami zaadaptowanymi na rozlewnię pozostałe obiekty rozebrano. Na hałdach, gdzie gromadzony był materiał płonny, można znaleźć liczne chryzoprazy i chryzotyle.
W 2017 roku część nieczynnych wyrobisk kopalni Wiry została udostępniona jako podziemna trasa turystyczna[9][10]. Trasa została wytyczona upadową oraz wyrobiskami trzeciego i czwartego poziomu wydobywczego dawnej kopalni. Najgłębiej położone miejsce na trasie zwiedzania znajduje się na poziomie 144 m n.p.m., a więc ponad 100 m poniżej wejścia. W pierwszym roku (2017) podziemia Kopalni Wiry zwiedziło kilkaset osób[6].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[11]:
- rzymskokatolicki kościół par. pw. św. Michała Archanioła, z początku XVI w., powstał na miejscu pierwotnego z XIII w., przebudowany w wieku XVII, rozbudowany w 1906 r., odnowiony w roku 2000; jednonawowy z prostokątną zakrystią, kwadratową wieżą z krenelażem i iglicowym hełmem i ośmioboczną sygnaturką z prześwitem. Wnętrze w stylu późnobarokowo-rokokowym, ołtarze z XVIII w. Kościół otoczony jest kamiennym murem z XVII w. W otoczeniu, lapidarium pozostałe po dawnym cmentarzu.
- zespół pałacowy:
Inne zabytki:
- murowany XIX-wieczny wiatrak, który przebudowano na cele mieszkalne; położony przy drodze gminnej do wsi Tąpadła
- dwie kapliczki domkowe z początków XIX wieku[12]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 148483
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1472 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Grünhagen 1866 ↓, s. 117.
- ↑ Grünhagen 1866 ↓, s. 280.
- ↑ a b c Tomasz Rzeczycki: Kopalnia "Wiry" u podnóża Masywu Ślęży udostępniona turystom [w:] „Wierchy” R. 83 (2017), Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2020 ISSN 0137-6829, s. 262-263
- ↑ Strona parafii w Wirach.
- ↑ Marek Czerski i inni: Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski. 1:50 000. Arkusz Sobótka (799). Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny, 2004, s. 20.
- ↑ Kopalnia magnezytu w Wirkach (1953–1996), Podziemna Trasa Turystyczna „Kopalnia Wiry” (od 2017 r.). Świdnica – Moje Miasto / Świdnickie Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2017-10-24].
- ↑ Podziemna trasa turystyczna kopalni Wiry otwarta dla zwiedzających. doba.pl, 2017-08-20. [dostęp 2017-10-24].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 162. [dostęp 2012-10-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-27)].
- ↑ Okolice Wrocławia, część południowo-wschodnia. Studio Wydawnicze Plan, 2006. ISBN 83-60180-02-4.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Colmar Grünhagen, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Breslau: Josef Max & KOMP., 1866 (niem.).
- Rezydencje ziemi świdnickiej, zespół redakcyjny: W. Rośkowicz, S. Nowotny, R. Skowron, Świdnica 1997, s. 84.
