Zamek w Rabsztynie
50°18′03″N 19°35′39″E/50,300833 19,594167 nr rej. I-3-18/46 z 17.05.1947 oraz 1292/82 z 2.11.1982[1]
| |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Rozpoczęcie budowy |
1 połowa XIV wieku |
| Zniszczono |
1789-1911 |
| Właściciel |
Urząd Miasta i Gminy w Olkuszu |
Położenie na mapie gminy Olkusz  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu olkuskiego  | |
| 50°18′03″N 19°35′39″E/50,300833 19,594167
| |
| Strona internetowa | |
drzeworyt Józefy Kleczeńskiej na podstawie rysunku Feliksa Brzozowskiego, 1879
Zamek w Rabsztynie – ruiny zamku wybudowanego na Wzgórzu Rabsztyńskim (427,5 m) na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, we wsi Rabsztyn w województwie małopolskim, w powiecie olkuskim[2]. Wchodził w skład tzw. Orlich Gniazd.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Etymologia nazwy pochodzi z niem. „Rabenstein”, co w tłumaczeniu na język polski oznacza kruczą skałę. Wiąże się to zapewne ze znaczną obecnością kruków w tymże miejscu, w początkach zakładania warowni. Natomiast niemiecko brzmiącą nazwę można utożsamiać z prawdopodobnym założycielem zamku. Są trzy hipotezy co do tego – pierwsza mówi o biskupie krakowskim Janie Muskacie, druga o królu czeskim i polskim Wacławie II, a trzecia (najbardziej „polska”) o rodzie Toporczyków z Morawicy[3].
Zamek Rabsztyn leży na Szlaku Orlich Gniazd. Nazwa szlaku, a tym samym zamków, grodów i strażnic na nim leżących, pochodzi od skojarzenia z gniazdami orłów, które to budują swoje „domy” na wysokich, niedostępnych skałach. Zamki Jurajskie, tak jak wspomniane gniazda orłów, budowane były również na trudno dostępnych, wapiennych ostańcach skalnych.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Trudno określić początku zamku, gdyż pierwsze, pisemne potwierdzenia jego bytności pochodzą z 1396 roku i dotyczą kapelana zamkowej kaplicy Grzegorza i Iwa – burgrabiego rabsztyńskiego[3][4]. Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że pierwsze, drewniane budynki warowni, znajdowały się na wapiennej skale już w 2 poł. XIII w. Zamek pełnił funkcję strażnicy granicznej z Czechami, chronił szlak handlowy z Krakowa do Wrocławia oraz był siedzibą starostów. Murowany obiekt w postaci tzw. „kamienicy” i wieży wybudowany został przypuszczalnie za panowania Kazimierza Wielkiego[3], jednak istnieją hipotezy, że zamek mógł powstać wcześniej[5]. Pierwsze informacje o zamku pochodzą z lat 90. XIV wieku, gdy Władysław Jagiełło oddał królewski zamek w zastaw Spytkowi II z Melsztyna herbu Leliwa. Po jego śmierci w roku 1399 zamek w bitwie nad Worsklą, zamek wraz z przyległymi wsiami, objęła wdowa po nim, Elżbieta Melsztyńska[4]. W rękach Leliwitów zwanych też Melsztyńskimi zamek pozostał do poł. XV wieku. W wyniku podziału majątku po Elżbiecie, zamek objął jej syn Jan Melsztyński. W tym czasie, w 1412 roku na prośbę wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa przebudowano zamkową wieżę i studnię za kwotę 52,5 grzywny[5]. Jan Melsztyński zmarł w 1431 roku i na mocy wyroku królewskiego zamek objął kolejny syn Elżbiety Spytek III Melsztyński, a nie córka Jana Melsztyńskiego Jadwiga z Książa. Spytek zawiązał konfederację polskich husytów przeciw biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Po napadzie na obradującą w Nowym Korczynie radę królewską, został pokonany w bitwie pod Grotnikami, gdzie sam w 1439 roku poległ. Jego majątek wraz z zamkiem został skonfiskowany na rzecz władcy i zajęty przez wojska królewskie. Dzięki wstawiennictwu rycerstwa król Władysław Warneńczyk zwrócił zamek wdowie po Spytku – Beatrycze z Szamotuł, lecz już w formie starostwa (tenuty). W wyniku ugody sądowej z 1441 roku zamek przeszedł w ręce jej wnuczki Jadwigi (córki Jana Melsztyńskiego), zwanej Jadwigą z Książa (Jadwiga Księska[5][4]. Jadwiga w 1441 roku poślubiła Andrzeja Tęczyńskiego i w ten sposób zamek przeszedł w ręce rodu Tęczyńskich (noszących później nazwisko Rabsztyńscy), którzy w 1443 r. na polecenie króla go wzmocnili, m.in. przypuszczalnie Andrzej Tęczyński nadbudował kamienną wieżę o część ceglaną[3][5]. Andrzej Tęczyński miał wejść w konflikt z mieszczanami krakowskimi, za pobicie płatnerza, który miał źle wykonać zamówioną przez Tęczyńskiego zbroję. Za udział w zabójstwie Andrzeja Tęczyńskiego sześciu rajców krakowskich zostało straconych, a trzech przebywało w lochu zamku rabsztyńskiego do czasu, aż Kraków wypłaci zadośćuczynienie za Andrzeja[3]. W rękach Tęczyńskich zamek wraz z przyległymi dobrami pozostawał do roku 1509, kiedy zmarł Andrzej Rabsztyński z Tęczyna, kanonik krakowski i starosta płocki i wraz z nim wymarła cała linia Rabsztyńskich[4].
W 1511 za sumę 4 tys. florenów zamek przejął podskarbi wielki koronny Andrzej z Kościelca[5]. Po jego śmierci w 1515 roku, zamek otrzymał w dzierżawę pochodzący z Alzacji krakowski bankier Jan Boner i w ten sposób majątek znalazł się w rękach Bonerów, którzy przez cztery pokolenia sprawowali urząd starostów rabsztyńskich. Około 1523 roku zamek objął jego bratanek Seweryn Boner, posiadający już Ojców, a wkrótce także Ogrodzieniec. Po jego śmierci w 1549 roku zamek objął jeden z jego synów, także Seweryn. W 1573 r. Seweryn Boner młodszy gościł na zamku króla Henryka Walezego[3]. W 1587–88 podczas kampanii antyhabsburskiej dowódcą załogi był Gabriel (Hawryło) Hołubek, rotmistrz kozacki w służbie polskiej. Obronił on zamek przed atakiem rodziny Zborowskich (sprzymierzonych z Habsburgami), a następnie, z pomocą olkuskich górników, rozbił oddział wojskowy, idący w pomoc Maksymilianowi III Habsburgowi, oblegającemu Kraków.
Po bezpotomnej śmierci Seweryna Bonera młodszego w 1592 roku, zamek stał przeszedł w ręce rodu Firlejów i ich spadkobierców. Dużą inwestycję budowlaną rozpoczął po 1599 roku dyplomata i starosta rabsztyński Mikołaj Wolski, który na miejscu zamku dolnego rozpoczął budowę późnorenesansowego pałacu. Przypuszcza się, że po jego śmierci w 1630 roku budowę mógł kontynuować Zygmunt Gonzaga Myszkowski[3][5]. Powstał wówczas dwuskrzydłowy budynek o trzech kondygnacjach, w którym było około 40 pomieszczeń. W czasie potopu wycofujące się w 1657 roku wojska szwedzkie spaliły zamek, co poświadcza lustracja z 1660 roku[4]. Zamek próbowano odbudować, ale zamierzenia tego nie przeprowadzono do końca[4]. Częściowo był jeszcze używany do początków XVIII w., potem został opuszczony, a właściciele Rabsztyna przenieśli się do wybudowanego w XVIII w. dworku i folwarku, zlokalizowanego przy południowej stronie wzgórza zamkowego. Do początku XX wieku istniała jeszcze wieża główna, będąca najstarszą częścią zamku[4].
Na zamku odbywają się coroczne turnieje rycerskie i Juromania[6]. Turystów i odwiedzających przyciąga również częściowa rekonstrukcja założenia, która staraniem Stowarzyszenia Zamek Rabsztyn[7] i Urzędu Miasta i Gminy Olkusz[8] (właściciela obiektu) została zrealizowana do roku 2021. Obecnie trwają prace adaptacyjne części pomieszczeń zamkowych.
Ruiny zamku w Rabsztynie pojawiły się w filmie w reż. Giacomo Battiato Karol. Człowiek, który został papieżem.
Architektura[3][edytuj | edytuj kod]
Zamek Rabsztyn składa się z trzech części – zamku górnego, średniego i dolnego. Całość założenia utrzymana była początkowo w stylu gotyckim, a następnie renesansowym.
Zamek górny tworzy budynek mieszkalny (tzw. „kamienica”) oraz prostokątna w dolnej części i półkolista w górnej części wieża główna, która w połowie XV w. została nadbudowana cegłą w formie ośmiobocznej.
Zamek średni to dwa budynki mieszkalno-gospodarcze, narożna wieża strażnicza oraz mur z bramą wjazdową i dziedziniec. To w tej części warowni mieściła się głęboka studnia, sięgająca dawniej aż po poziom wsi Rabsztyn.
Zamek dolny początkowo obejmował wieżę bramną z mostem (dawniej zwodzonym), mur kurtynowy i kasztel. Na przełomie XVI i XVII w. wybudowano okazały pałac, burząc część murów. Przed zamkiem, od strony północnej, znajduje się sucha fosa i most. Dawniej nad fosą górowały również wały artyleryjskie.
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Widok z płd.-zach. strony -
Brama wjazdowa -
Mury -
Wieża -
Widok z wieży -
Widok u podnóża murów -
Ruiny zamku w zimowej szacie. -
Dziedziniec po rekonstrukcji -
Dziedziniec po rekonstrukcji
.jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2012-12-26].
- ↑ Geoportal. Mapa topograficzna i lotnicza [online] [dostęp 2019-07-01].
- ↑ a b c d e f g h *** RUINA ZAMKU KRÓLEWSKIEGO RABSZTYN *** [online], zamkipolskie.com [dostęp 2022-07-17].
- ↑ a b c d e f g Sławomir Dryja, Waldemar Niewalda, Zamek w Rabsztynie w świetle badań w latach 2001-2014. Podstawowe uwagi [w:] Ilcusiana, Nr 11, Olkusz, listopad 2014
- ↑ a b c d e f PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH OBWODOWEGO MURU ZACHODNIEGO I POŁUDNIOWEGO ZAMKU ŚREDNIEGO W RABSZTYNIE - PDF Darmowe pobieranie [online], docplayer.pl [dostęp 2022-11-04].
- ↑ Juromania | Święto Jury Krakowsko-Częstochowskiej [online], juromania.pl [dostęp 2022-07-17] (pol.).
- ↑ Zamek Rabsztyn [online], rabsztyn.ilkus.pl [dostęp 2022-07-17].
- ↑ Home [online], Urząd Miasta i Gminy w Olkuszu - Serwis Samorządowy [dostęp 2022-07-17] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Zamek Rabsztyn. [dostęp 2008-10-21].
- Zamek w Rabsztynie. [dostęp 2008-10-21].
- Zamek w Rabsztynie. [dostęp 2008-10-21].
- Pierzak Jacek, Zamek w Rabsztynie, gm. Olkusz, Człowiek i środowisko naturalne Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej, Dąbrowa Górnicza 1995
- Sławomir Dryja, Waldemar Niewalda, Zamek w Rabsztynie w świetle badań w latach 2001–2014. Podstawowe uwagi, [w:] Ilcusiana, nr 11 (2014), s. 8–21
- Buras B., Historia zamku Rabsztyn w ikonografii, [w:] Rabsztyn wczoraj i dziś, Olkusz, 2010
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona
