Związek frazeologiczny

Związek frazeologiczny, frazeologizm, frazem – utrwalone w danym języku połączenie dwóch lub więcej wyrazów, którego znaczenie jest odmienne od sensu dyktowanego przez poszczególne wyrazy składające się na związek.

Czasem frazeologizmy utożsamia się z idiomami. W językoznawstwie mowa również o frazemach, czyli skostniałych (utartych w języku) połączeniach wyrazowych (do których należą m.in. idiomy). Czasem odróżnia się frazemy od klasycznych frazeologizmów (które są pojęciem węższym). Frazemy to również całostki typu „dzień dobry”, „mówi się trudno”, czyli różne połączenia wyrazowe, które są odtwarzane przez użytkownika języka z pamięci (nie zaś składane w czasie mówienia). Niekiedy terminy „frazeologizm” i „frazem” są ze sobą utożsamiane.

Szeroko rozumiany frazeologizm to kategoria nadrzędna wobec idiomu.

Niekiedy w zakres frazeologii (w szerokim rozumieniu) włącza się również paremie (w tym przysłowia). Przysłowia czy powiedzenia odróżniają się jednak swoim historycznym rozwojem i zakresem funkcjonowania od klasycznych frazeologizmów.

Proces powstania frazeologizmów to frazeologizacja.

Klasyfikacje

Na gruncie językoznawstwa powstały różne propozycje dot. klasyfikacji frazeologizmów i relacji tego pojęcia wobec idiomów, kolokacji czy frazemów. Popularnie na określenie frazeologizmów używa się również takich wyrazów, jak „powiedzenie”, „zwrot” czy „wyrażenie”, bez ścisłego rozróżnienia terminologicznego.

Na gruncie polskim

Klasyfikacja klasyczna Stanisława Skorupki

Frazeologizmy można klasyfikować według różnych kryteriów. W polskich opracowaniach najbardziej popularna jest teoria, którą wprowadził Stanisław Skorupka. Koncepcja ta każe kategoryzować frazeologizmy ze względu na charakter gramatyczny (klasyfikacja gramatyczna, inaczej formalna) i ze względu na rodzaj zespolenia (klasyfikacja semantyczna, inaczej funkcjonalna).

Ze względów gramatycznych teoria ta wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych:

• wyrażenie – ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, przysłówek – przykład: dużo opadów, czerwone i czarne
• fraza – są to zdania, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane i są silnie zespolone znaczeniowo. Są to związki mające postać zdania lub równoważnika zdania. Do fraz zalicza się przysłowia, maksymy, sentencje.
• zwrot – ośrodkiem jest tutaj czasownik lub imiesłów przysłówkowy – przykłady: kochać kogoś na zabój, biorąc pod uwagę.

Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego związki frazeologiczne dzieli się na:

• luźne – każdy człon zachowuje swoje znaczenie. Są to połączenia wyrazowe, których znaczenie jest wypadkową wyrażeń składników i których składniki możemy zmieniać zależnie od treści tego, co chcemy za ich pomocą wyrazić, np. drewniany dom.
• stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, bo zmieni się ich treść, np. drzeć z kimś koty, patrzeć przez różowe okulary.
• łączliwe – połączenia wyrazowe, których składniki są w silnym stopniu powiązane znaczeniowo. Są to połączenia bardziej utarte, niż połączenia luźne, ale jeszcze nie zawierające składników o zatartym znaczeniu; o łączliwości decyduje częstość jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników, niż w związkach luźnych, np. dobić targu.

Klasyfikacja typologiczna Andrzeja Marii Lewickiego

Wg Andrzeja Marii Lewickiego z podziałem na pięć składniowych typów frazeologizmów i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń:

1. Frazy, które mogą być używane jako kompletne zdania i do takiej funkcji nie wymagają uzupełnień. Mogą także wchodzić w skład dłuższego tekstu albo stanowić replikę w dialogu. Na przykład: Wyszło szydło z worka. Ręce opadają. Na dwoje babka wróżyła. Jak sądzisz, zdążymy na pociąg?
2. Zwroty, które pełnią funkcję czasowników. Aby utworzyć zdanie, trzeba je uzupełnić składnikiem typu rzeczownikowego, który określi, do kogo lub czego frazeologizm się odnosi. Na przykład: trząść się jak galareta – ktoś trzęsie się jak galareta. Akcje idą w górę – czyjeś, czegoś akcje idą w górę. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, ale pełnią funkcję czasownikową. Na przykład: ktoś, coś w krzyk; ktoś w płacz.
3. Wyrażenia rzeczownikowe, które pełnią funkcję rzeczowników. Na przykład: biały kruk, twardy orzech do zgryzienia, ni to ni sio, kula u nogi, kukułcze jajo, pies ogrodnika.
4. Wyrażenia określające, które określają rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki. Na przykład: jaki taki, pierwszy lepszy, z krwi i kości, z duszą na ramieniu, krótko i węzłowato, na chybcika, (cicho) jak makiem zasiał, jak z krzyża zdjęty.
5. Wskaźniki frazeologiczne, które pełnią funkcje pomocnicze (1) przyimków, (2) spójników i (3) partykuł. Na przykład: (1) w związku z czymś; w ramach czegoś; (2) albo... albo...; o tyle... o ile...; (3) że też; też mi coś; rzecz jasna; otóż to.

Ze względu na sposób funkcjonowania znaczenia frazeologizmy dzielą się na:

1. idiomy, związki idiomatyczne – frazeologizmy o nienaruszalnym składzie, których znaczenie jest zupełnie inne, niż wynika ze znaczeń każdego ze składników i z sumy tych znaczeń. Na przykład: parszywa owca, łacina kuchenna, trącić myszką.
2. frazemy, połączenia frazeologiczne (związki łączliwe) – utrwalone połączenia, których sens mieści się w zakresie znaczenia wyrazu nadrzędnego. Na przykład: gniew ogarnia, dokonywać włamania.

Przysłowia według tej klasyfikacji nie należą do frazeologizmów; są to odrębne, gotowe teksty. Zestawienia (terminy, np. kwas siarkowy, spółgłoska wargowa, rzeczowniki wielowyrazowe typu samochód ciężarowy, płatki owsiane i publicystyczne połączenia typu polityka fiskalna, władza państwowa) znajdują się na pograniczu frazeologii.

Klasyfikacja funkcjonalna Piotra Müldnera-Nieckowskiego

Wg Piotra Müldnera-Nieckowskiego z podziałem na trzy typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych:

1. otwarte – autonomiczne znaczeniowo zespoły wyrazów, które przyjmują ostateczną postać na podstawie wzorców słownikowych, a wśród nich:

• odtworzone, powstające przez podstawienie składników wskaźnikowych wzorca (tłumy walą do kina; na ulicy woda wali do kanału; zamknij okno, bo mróz wali do środka).
• przekształcone, powstające przez zastąpienie składnika wymiennego innym wyrazem. Np. akcja (powieści, utworu, filmu itp.) rozwija się.
• złożone, łączą cechy odtworzonych i przekształconych. Np. («czyjeś», «czegoś») akcje (idą w górę, rosną, spadają)

2. zamknięte – autonomiczne znaczeniowo zespoły wyrazów, pozbawione elementów otwartych i nie są produktami języka, lecz jednostkami słownikowymi, zwykle idiomy lub wyrażenia i zwroty przyimkowe. Zawierają co najmniej dwa wyrazy. Na przykład frazemy: uśmiech radości, wzięty lekarz, film schodzi z ekranów; idiomy: biały kruk, czarny koń, gorąca linia, wyszło szydło z worka, ręce opadają, na dwoje babka wróżyła; formy pośrednie (frazemy/idiomy): jeden z drugim, jak już to już. Mają zawsze tę samą budowę, ale ich składniki mogą być przestawiane lub niekiedy rozdzielane innymi słowami. Mogą być składnikiem stałym frazeologizmów otwartych. Na przykład w zwrocie (robić «coś») na chybcika występuje składnik stały na chybcika, będący frazeologizmem zamkniętym.

Do szczególnych postaci frazeologizmów należą związki wyrazowe, czasowo zaliczane do pogranicza otwartych i zamkniętych:

• frazeologizmy środowiskowe, np. sportowe: gol do własnej bramki.
• slogany, np. cukier krzepi, Lotem bliżej.

3. formalne – krótkie, wielowyrazowe wypowiedzenia, mające tylko jedno znaczenie i tylko jedną, stałą postać ze względu na szczególną funkcję:

• komendy (wojskowe na prawo patrz, okrętowe maszyny stop) i komunikaty dyrektywne (motoryzacyjne droga wolna),
• terminy, połączenia wyrazowe o ustalonym znaczeniu, używane w określonych dziedzinach działalności zawodowej albo społecznej i umożliwiające dokładne porozumiewanie się bez konieczności szczegółowego opisywania, o co chodzi. Należą do nich miana jednoznacznie określające rzeczy i pojęcia, oraz nazwy czynności. Np. głowa przyśrodkowa mięśnia czworogłowego uda, moment pędu, ruch jednostajnie przyspieszony, związek frazeologiczny, zaimek przymiotny, wnioskowanie przez analogię.

Dopełnienie

W pracach powstałych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku rozróżniano trzy rodzaje związków wyrazowych:

• frazeologizmy (rozumiane jako idiomy)
• kolokacje (inaczej frazemy)
• wolne związki wyrazowe (czyli doraźne połączenia słów).

Przykłady idiomów: nabić kogoś w butelkę, pójść po rozum do głowy, wychodzić przed orkiestrę, wywiesić białą flagę.
Przykłady kolokacji: wierutne kłamstwo, kardynalny błąd, wykonać unik, popełnić wykroczenie.

Podział frazeologizmów na idiomy i kolokacje jest nieostry, gdyż niekiedy trudno jest ustalić, czy znaczenie wynikowe danego wyrażenia, zwrotu lub frazy jest sumą znaczeń poszczególnych słów. Równie kłopotliwe bywa określenie, czy dany związek wyrazowy ma charakter utarty (wówczas stanowi on kolokację), czy doraźny (wtedy jest to zwykły tzw. produkt języka). Jeszcze innym problemem jest brak jednolitej terminologii w tym zakresie.

Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, porównania i aforyzmy (inaczej maksymy lub sentencje).

Na gruncie czeskim

František Čermák uznaje, że w kontekście analizy formalnej danego połączenia używa się z zasady terminu „frazem”, natomiast w kontekście analizy semantycznej preferowana jest nazwa „idiom”. Pod obydwoma pojęciami rozumie on zestawienie przynajmniej dwóch elementów językowych, którego części składowe nie funkcjonują w ten sam sposób w innych połączeniach językowych lub następuje to bardzo rzadko .

Wyróżnia się frazemy leksykalne (należące do płaszczyzny morfemicznej, będące jednowyrazowymi leksemami) oraz kolokacyjne (tradycyjne, pełniące funkcje kolokacji).

Na gruncie słowackim

W Encyklopédii jazykovedy pod redakcją Jozefa Mistríka zawarto podział frazeologizmów według kilku kryteriów.

Ze względów semantycznych:

• zrosty frazeologiczne (idiomy), których znaczenie nie wynika ze znaczeń poszczególnych jednostek składowych;
• całostki frazeologiczne, których związek znaczeniowy z sensem poszczególnych elementów jest w pewnej mierze widoczny, np. trzymać język za zębami (słow. držať jazyk za zubami).

Za oddzielny rodzaj frazemów uznaje się połączenia frazeologiczne, które zawierają zarówno element o charakterze frazeologicznym, jak i element rozumiany bezpośrednio (np. ślepa ulica, słow. slepá ulica). Wyróżnia się również wyrażenia frazeologiczne, których poszczególne elementy stosowane są w znaczeniu niemetaforycznym, ale w zespoleniu charakteryzują się takimi właściwościami jak łączliwość i ekspresywność (np. nie wszystko złoto, co się świeci; słow. nie je všetko zlato, čo sa blyští), a także takie związki frazeologiczne, które mają dosłowne i metaforyczne znaczenie, będące językowymi wyrażeniami gestów (np. machnąć ręką, słow. mávnuť rukou).

Ze względów konstrukcyjnych:

• frazy, czyli jednostki cechujące się strukturą zdaniową, w tym przysłowia i porzekadła;
• zwroty, których ośrodkiem jest czasownik;
• wyrażenia, które mają charakter nominalny;
• frazemy minimalne, które składają się z jednego słowa synsemantycznego i jednego wyrazu autosemantycznego.

Ze względu na poziom utrwalenia:

• petryfikowane, czyli jednostki ściśle utrwalone w pewnej postaci, nietolerujące zmian (np. z roku na rok);
• jednostki z różnymi formami paradygmatycznymi;
• frazemy wariantywne.

Frazemy dzieli się również pod względem stylistycznym i etymologicznym.

Na gruncie niemieckojęzycznym

W językoznawstwie niemieckim badania nad frazeologizmami rozpoczęły się dosyć późno, gdyż dopiero w latach 70. XX wieku. Do znanych autorów należą m.in.: Wolfgang Fleischer, Peter Kühn, Barbara Wotjak, Christine Palm. Wczesne propozycje klasyfikacji związków frazeologiznych opierały się na trzech kryteriach: 1) kryterium morfosyntaktyczne: frazeologizmy czasownikowe (np. den Mund halten), rzeczownikowe (np. bessere Hälfte), przymiotnikowe (frisch gebacken), przysłówkowe (np. im Handumdrehen) itd. 2) kryterium semantyczne: frazeologizmy idiomatyczne, częściowo idiomatyczne, nieidiomatyczne – do tych ostatnich zostały zaliczone kolokacje), 3) frazeologizmy pragmatyczne (komunikacyjne) używane w określonych sytuacjach komunikacyjnych (Guten Tag!). Szwajcarski lingwista Harald Burger (2010, jego pierwsze prace ukazały się w roku 1973) wyróżnia trzy główne grupy związków frazeologicznych: 1) frazeologizmy referencyjne (referentielle Phraseologismen) – odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, do faktów, procesów itp. Są to frazeologizmy nominacyjne – mające funkcję elementu składowego zdania (np. schwarzes Brett, jdn. übers Ohr hauen) i frazeologizmy propozycjonalne (propositionale Phraseologismen) mające funkcję całego zdania lub tekstu (np. jmdm. reißt der Geduldsfaden); 2) frazeologizmy strukturalne (np. in Bezug auf). Odpowiada to „wskaźnikom frazeologicznym” A.M. Lewickiego (por. bibliografia poniżej). Wyróżnienie tej klasy jest dosyć kontrowersyjne, gdyż np. sowohl als auch to złożony spójnik (pojedynczy wyraz, a nie grupa wyrazowa) – nie spełnia więc warunku polileksykalności. 3) frazeologizmy komunikacyjne (pragmatyczne). Do frazeologizmów zalicza Burger również przysłowia, tymczasem te ostatnie jako mikroteksty traktowane są zwykle oddzielnie. Ponadto w literaturze germanistycznej wyróżniane są specjalne klasy frazeologizmów, jak formy bliźniacze (Zwillingsformeln), np. Schulter an Schulter, nach und nach, porównania frazeologiczne (komparative Phraseologismen): dumm wie ein Bohnenstroh, skrzydlate słowa, frazeologizmy autorskie.

Polski germanista Ryszard Lipczuk, mówiąc o wąskim (związki idiomatyczne) i szerokim ujęciu związków frazeologicznych, opowiada się za umiarkowanie szerokim ujęciem, jednak z wyłączeniem tzw. frazeologizmów strukturalnych i tzw. frazeologizmów jednowyrazowych (Einwortidiome, jak Achillesferse). Te ostatnie nie spełniają bowiem kryterium polileksykalności. Jednak niektórzy polscy germaniści uznają  jednowyrazowe konstrukcje idiomatyczne (np. bärenstark – silny jak niedźwiedź, Augiasstall – stajnia Augiasza) za przedmiot badań frazeologicznych.

Obszerne omówienie badań nad frazeologizmami i klasyfikację związków frazeologicznych znajdujemy w monografiach Elżbiety Dziurewicz, Barbary Komendy-Earle, Anny Sulikowskiej.

Etymologia

Niektóre stałe związki frazeologiczne mają swoje korzenie w:

• Biblii (np. alfa i omega – pierwotnie „początek i koniec”, czyli określenie Boga; obecnie: „człowiek wszystkowiedzący” lub „człowiek wszechwładny”)
• mitologii (np. janusowe oblicze, czyli dwulicowość)
• literaturze (np. dantejskie sceny – odniesienie do obrazu piekła w Boskiej komedii Dantego Alighieriego; obecnie: „straszne wydarzenia”, „przerażające zajścia”)
• historii (np. pójść do Kanossy – nawiązanie do wydarzeń z roku 1077; obecnie: „pójść z przeprosinami”, „pokajać się”)
• dawnych obyczajach (np. podać czarną polewkę = odrzucić oświadczyny, rzucić rękawicę = wyzwać na pojedynek)
• życiu codziennym (np. stanąć kością w gardle, siedzieć z założonymi rękami, z niejednego pieca chleb jeść)
• wyrażeniach gwarowych i slangowych (np. poczta pantoflowa z gwary warszawskiej).

Współcześnie nowe frazeologizmy powstają głównie w grupach zawodowych i subkulturach oraz kształtują się pod wpływem kultury popularnej.

Zobacz też

• defrazeologizacja
• frazeologia
• frazeologizmy biblijne
• frazeologia lotnicza

Bibliografia

• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5 .
• StanisławS. Skorupka StanisławS., Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1985 . Brak numerów stron w książce, tom 1, tom 2
• StanisławS. Skorupka StanisławS., Typy połączeń frazeologicznych, „Poradnik Językowy”, zeszyt 5–6 . Brak numerów stron w czasopiśmie
• E.E. Kozarzewska E.E., Nowsze próby klasyfikacji związków frazeologicznych, „Prace Filologiczne” (XXVIII), 1979 . Brak numerów stron w czasopiśmie
• A.M.A.M. Lewicki A.M.A.M., Aparat pojęciowy frazeologii, [w:] Z badań nad literaturą i językiem, 1974 . Brak numerów stron w książce
• FrantišekF. Čermák FrantišekF., Frazém a idiom, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).
• Elżbieta Dziurewicz: Korpusbasierte Analyse der Phraseologismen im Deutschen am Beispiel des phraseologischen Optimums für DaF. Hamburg: Dr. Kovač, 2015.
• Harald Burger: Phraseologie. Eine Einführung am Beispiel des Deutschen. Berlin: Erich Schmidt, 2010. ISBN 3-503-12204-4.
• Barbara Komenda-Earle: Sprachhistorische Entwicklungsprozese der Idiomatik. An Beispielen von realhistorisch motivierten verbalen Idiomen des Deutschen. Baltmannsweiler: Schneider Verlag Hohengehren, 2015. ISBN 978-3-8340-1457-3.
• Ryszard Lipczuk/Magdalena Lisiecka-Czop/Dorota Misiek (red.): Phraseologismen in deutsch–polnischen Wörterbüchern. Theoretische und praktische Aspekte der Phraseologie und Lexikographie = Stettiner Beiträge zur Sprachwissenschaft. Bd. 4. Hamburg: Dr Kovač, 2011. ISSN 1865-8482. ISBN 978-3-8300-5718-5.
• Ryszard Lipczuk/ Magdalena Lisiecka-Czop/Anna Sulikowska (red.): Frazeologizmy w słownikach niemiecko–polskich i polsko–niemieckich – na przykładzie Pons Duży Słownik i Langenscheidt Słownik Partner. Szczecin: Zapol, 2012. ISBN 978-837518-410-5.
• Ryszard Lipczuk: Ein Überblick über die Forschungen zum Thema Phraseologismen in der polnischen Germanistik, [w:] R. Lipczuk/M. Lisiecka– Czop/D. Misiek (red.): Phraseologismen in deutsch–polnischen Wörterbüchern …, 2011, s. 43-52.
• Ryszard Lipczuk: Eine Bibliographie zur Phraseologie und Phraseographie, [w:] R. Lipczuk/M. Lisiecka–Czop/D. Misiek (red.): Phraseologismen in deutsch–polnischen Wörterbüchern …, 2011, s. 13–41.
• Anna Sulikowska/Dorota Misiek/Piotr Sulikowski: Frazeologizm w badaniach germanistycznych. Geneza myśli frazeologicznej, propozycje ustaleń terminologicznych i klasyfikacja, [w:] R. Lipczuk/ M. Lisiecka–Czop/A. Sulikowska (red.), Frazeologizmy w słownikach niemiecko-polskich i polsko– niemieckich …, 2012, s. 9–42.
• Anna Sulikowska: Kognitive Aspekte der Phraseologie. Konstituierung der Bedeutung von Phraseologismen aus der Perspektive der Kognitiven Linguistik. Berlin: Peter Lang, 2019. ISBN 978-3-631-77189-1.
• Joanna Szczęk: Auf der Suche nach der phraseologischen Motiviertheit im Deutschen (am lexikographischen Material). Dresden – Wrocław: Neisse Verlag, 2010. ISSN 1899-9328, ISBN 978-83-7432-619-3.

Linki zewnętrzne

• PaulinaP. Lubowiecka PaulinaP., Idiom a frazeologizm, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 31 maja 2017 .
• Trzy klasyfikacje związków frazeologicznych. forum.frazeologia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-10)].