Przejdź do zawartości

Aforyzm

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Aforyzm (łac. aphorismus, gr. aphorismós) – złota myśl, sentencja, maksyma, gnoma, apoftegmat; zwięzła, lapidarna, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

Aforystyka na świecie

[edytuj | edytuj kod]

Aforyzm jako gatunek zaistniał już w starożytności. Za pierwszego aforystę w dziejach uchodzi Ptahhotep[1].

Dalszy rozwój aforystyki nastąpił w Grecji i Rzymie, gdzie aforyzmy tworzyli m.in. Heraklit z Efezu, Epikur, Eurypides, Menander, Seneka, Marek Aureliusz (Rozmyślania). W nowożytnej literaturze europejskiej formę tę wykorzystywali m.in.: Erazm z Rotterdamu, Baltasar Gracián, José Bergamin, Blaise Pascal (Myśli, 1670[2]), François de La Rochefoucauld (Maksymy i rozważania moralne, 1664[3]), Jean de La Bruyère, Luc de Clapiers de Vauvenargues, Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (Charaktery i anegdoty. Maksymy i myśli, 1795[4]), Antoine de Rivarol, Joseph Joubert, Octave Pirmez, Georg Lichtenberg, Johann Wolfang von Goethe, Friedrich Schlegel, Novalis, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Friedrich Hebbel, Marie von Ebner-Eschenbach, Karl Krauss, Franz Kafka, Robert Musil, Ralph Emerson, William Blake, Samuel Johnson, William Hazlitt, Ambrose Bierce, Oskar Wilde, Dag Hammarskjöld, Emil Cioran, Jovan Dučić, Gabriel Laub, Valeriu Butulescu, Aleksandar Čotrić, Fabrizio Caramagna, Ljupka Cvetanova[5][6].

Aforystyka w Polsce

[edytuj | edytuj kod]

Rozwój aforystyki w Polsce przypadł głównie na okres baroku, jednakże już w starożytności były znane i popularne w całej Europie, szczególnie wywodzące się ze schyłku starożytności, Dystychy moralne Marcusa Catona, wydane jako „Katonowe wiersze” – „Catonis disticha” w przekładzie polskim w XVI w. przez Franciszka Mymerusa i Sebastyana Klonowicza; wyd. Jan Bystroń, Kraków, rok 1894.

Szczególny rodzaj schematycznego aforyzmu, zwany w Polsce „trynką” (lub „trzeciakiem”), a będący retoryczną elipsą o klamrze spajającej trzy równoległe człony, dzięki temu, że wielokrotnie pojawia się w starotestamentowych Księgach Mądrościowych oraz epigramatach Marcjalisa, cieszył się wzięciem w średniowieczu, kiedy to zaczęły krążyć liczne łacińskie trynki-przysłowia. Zachowało się na przykład 180 trynek Szlachcica-Anonima, z czego 67 „końskich”, które zapisał na marginesach rękopiśmiennego kodeksu zawierającego wyciąg z Hippiki K. Pieniążka.

Inny rodzaj schematycznego aforyzmu, zwany w Polsce „czworakiem” (lub „czwartakiem”), polegał na wyliczaniu czterech jakości cechujących jakąś osobę lub rzecz.

Dużo aforyzmów można odnaleźć w zbiorach Andrzeja Maksymiliana Fredry Przysłowia mów potocznych oraz Monita politico moralia. Przysłowia są jedynym utworem napisanym przez Fredrę po polsku. Oprócz aforyzmów oryginalnych znalazło się w nim wiele spolszczonych sentencji i maksym autorów rzymskich (np. Seneki czy Tacyta).

Do znaczących polskich aforystów należą: Jan Żabczyc, Aleksander Fredro, Stefan Witwicki, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Feliks Chwalibóg, Karol Irzykowski, Stanisław Brzozowski, Adolf Nowaczyński, Ludwik Hirszfeld, Henryk Elzenberg, Hugo Steinhaus, Horacy Safrin, Stanisław Czosnowski, Julian Tuwim, Stefan Napierski, Magdalena Samozwaniec, Witold Zechenter, Maria Dąbrowska, Witold Gombrowicz, Antoni Kępiński, Stanisław Jerzy Lec[7], Michał Hofman, Stefan Kisielewski, Jan Czarny, Wiesław Brudziński, Aleksander Kumor, Tadeusz Gicgier, Sławomir Wróblewski, Jacek Wejroch, Sławomir Mrożek, Włodzimierz Scisłowski, Czesław Banach, Lech Konopiński, Mieczysław Michał Szargan, Krystyna Sylwestrzak, Elżbieta Grabosz, Jan Gross, Józef Bułatowicz, Wiesław Malicki, Antoni Regulski, Edward Lipiński, Tadeusz Szyfer, Jerzy Michał Wąsik, Jan Stanisław Lipiński, Michał Lech Sinico, Krzysztof Bilica, Mieczysław Kozłowski, Ewa Radomska, Kazimierz Słomiński, Sławian Trocki, Urszula Zybura, Wojciech Bartoszewski, Stanisław Chyczyński, Wojciech Wiercioch, Andrzej Majewski, Dariusz Rodzoń, Henryk Rej[8][9][10].

W Polsce zbiory aforyzmów wydawały m.in. Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” w serii „Myśli Srebrne i Złote” (od 1957), Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” w serii „Symposion” (od 1958), Państwowy Instytut Wydawniczy w serii „Biblioteczka Aforystów” (od 1970) oraz Wydawnictwo Miniatura.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Wojciech Wiercioch, Jolanta Szymska-Wiercioch (red.), Dowcip i mądrość: cytaty, paradoksy i aforyzmy od starożytności do XIX wieku, Warszawa: MG, 2022, ISBN 978-83-7779-867-6 [dostęp 2024-10-31].
  2. ↑ Myśli oraz Rozprawa o kondycji możnych ; Modlitwa o dobry użytek chorób ; Rozprawa o namiętnościach miłości, Blaise Pascal. Kraków, wyd. „Zielona Sowa”, 2004.
  3. ↑ François de La Rochefoucauld, Marian Kozielski, Leopold Staff, Rozważania i uwagi moralne, Kraków: "Mediewal", 1992, ISBN 978-83-900363-0-4 [dostęp 2024-10-31].
  4. ↑ Sebastien-Roch-Nicolas Chamfort i inni, Maksymy i myśli: Charaktery i anegdoty, Wyd. 2 powojenne, Rara Avis, Warszawa: "Alfa-Wero", 1995, ISBN 978-83-7001-866-5 [dostęp 2024-10-31].
  5. ↑ Henryk Markiewicz i inni, Skrzydlate słowa, Warszawa: Państ. inst. wydawniczy, 1990, ISBN 978-83-06-01141-8 [dostęp 2024-10-31].
  6. ↑ Nowa encyklopedia powszechna PWN, tom 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995.
  7. ↑ Lidia Kośka, Lec: autobiografia słowa, Wydanie pierwsze, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2015, ISBN 978-83-61850-79-3, OCLC 930846245 [dostęp 2024-10-31].
  8. ↑ Jan Miodek, Słowo wstępne albo pochwała aforyzmu, [w:] Aforyzmy polskie. Antologia, Danuta i Włodzimierz Masłowscy (red.), Kęty: Wydawnictwo Antyk, 2001, s. 3–4.
  9. ↑ Kazimierz Orzechowski (red.), Żądło i miód mądrości: antologia aforyzmu polskiego, Wyd. 3 rozsz., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 165–180, ISBN 978-83-04-03648-2 [dostęp 2024-10-31] (pol.).
  10. ↑ Joachim Glensk (red.), Współczesna aforystyka polska: antologia, 1945-1984, Wyd. 1, Łódź: Wydawn. Łódzkie, 1986, ISBN 978-83-218-0463-7 [dostęp 2024-10-31].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Leszek Kukulski: Aforyzm. W: Słownik literatury staropolskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 15–18. ISBN 83-04-02219-2.
  • Robert Zimmer, Piotr Graczyk, Moraliści europejscy: przewodnik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2008, ISBN 978-83-7469-656-2 [dostęp 2024-10-31] (pol.).
  • Adnan Abbas, Grzegorz Gazda, Słowinia Tynecka-Makowska (red.), Słownik rodzajów i gatunków literackich, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2006, s. 7-10, ISBN 978-83-242-0474-8 [dostęp 2024-10-31] (pol.).
  • Michał Głowiński, Janusz Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 15, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-10-31] (pol.).
  • Danuta Masłowska, Włodzimierz Masłowski (red.), Księga aforystyki polskiej XXI wieku: potęga myśli, Katowice: "Videograf II", 2002, ISBN 978-83-7183-241-3 [dostęp 2024-10-31].
  • Wojciech Wiercioch, Szkice o aforystyce 1,, [w:] „Konspekt” nr 3/2005 (23).
  • Wojciech Wiercioch, Szkice o aforystyce 2. Pochwała aforyzmu, [w:] „Konspekt” nr 4/2005 (24), s. 75–83.
  • Jan Trzynadlowski, Małe formy literackie, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 1977.
  • Wojciech (1950-) Chlebda, Szkice o skrzydlatych słowach : interpretacje lingwistyczne [online], 2005 [dostęp 2024-10-31].
  • Grzegorz Godlewski, Agnieszka Karpowicz (red.), Od aforyzmu do zinu: gatunki twórczości słownej, Wiedza o Kulturze, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014, ISBN 978-83-235-1181-6 [dostęp 2024-10-31].
  • Anita Jarzyna i inni red., Aforyzm europejski: studia i szkice, Kraków: Wydawnictwo Pasaże, 2015, ISBN 978-83-64511-11-0 [dostęp 2024-10-31].

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Aforyzm&oldid=75103926”