Drożdże: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
drobne merytoryczne |
org. modelowe |
||
| Linia 41: | Linia 41: | ||
Drożdże zawierają witaminy z grupy B (oprócz witaminy B<sub>12</sub>), dzięki czemu są atrakcyjnym suplementem diety dla [[weganizm|wegan]]. Te same witaminy znajdują się również w produktach fermentowanych na drożdżach. Drożdże odżywcze mają naturalnie niską zawartość tłuszczu i sodu oraz są źródłem białka i witamin, a także innych minerałów niezbędnych do wzrostu<ref name="lid" />. |
Drożdże zawierają witaminy z grupy B (oprócz witaminy B<sub>12</sub>), dzięki czemu są atrakcyjnym suplementem diety dla [[weganizm|wegan]]. Te same witaminy znajdują się również w produktach fermentowanych na drożdżach. Drożdże odżywcze mają naturalnie niską zawartość tłuszczu i sodu oraz są źródłem białka i witamin, a także innych minerałów niezbędnych do wzrostu<ref name="lid" />. |
||
; Organizmy modelowe |
|||
Kilka gatunków drożdży, w szczególności ''Saccharomyces cerevisiae'' i ''[[Saccharomyces pombe]]'', są wykorzystywane w genetyce i biologii komórki jako [[organizm modelowy|organizmy modelowe]]. Jako proste komórki eukariotyczne służą jako model dla wszystkich [[eukarionty|eukariontów]], w tym ludzi, do badania podstawowych procesów komórkowych, takich jak cykl komórkowy, replikacja DNA, rekombinacja, podział komórek i metabolizm. Ponadto drożdżami można łatwo manipulować i hodować je w laboratorium, co pozwoliło na opracowanie skutecznych technik standardowych, takich jak metoda dwuhybrydowa drożdży, analiza syntetycznego układu genetycznego i analiza tetradowa. Wiele białek ważnych w biologii człowieka odkryto po raz pierwszy poprzez badanie ich homologów w drożdżach; białka te obejmują białka cyklu komórkowego, białka sygnalizacyjne i enzymy przetwarzające białka<ref name="ishi" />. |
|||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
| Linia 48: | Linia 50: | ||
== Przypisy == |
== Przypisy == |
||
<references> |
<references> |
||
<ref name="aoui">{{Cytuj |autor = Aouizerat, Tzemach; Gutman, Itai; Paz, Yitzhak; Maeir, Aren M.; Gadot, Yuval; Gelman, Daniel; Szitenberg, Amir; Drori, Elyashiv; Pinkus, Ania; Schoemann, Miriam; Kaplan, Rachel; Ben-Gedalya, Tziona; Coppenhagen-Glazer, Shunit; Reich, Eli; Saragovi, Amijai; Lipschits, Oded; Klutstein, Michael; Hazan, Ronen |tytuł = Isolation and Characterization of Live Yeast Cells from Ancient Vessels as a Tool in Bio-Archaeology |czasopismo = mBio |data = 2019 |wolumin = 10 |numer = 2 |doi = 10.1128/mBio.00388-19 |pmc = 6495373 |pmid = 31040238}}</ref> |
<ref name="aoui">{{Cytuj |autor = Aouizerat, Tzemach; Gutman, Itai; Paz, Yitzhak; Maeir, Aren M.; Gadot, Yuval; Gelman, Daniel; Szitenberg, Amir; Drori, Elyashiv; Pinkus, Ania; Schoemann, Miriam; Kaplan, Rachel; Ben-Gedalya, Tziona; Coppenhagen-Glazer, Shunit; Reich, Eli; Saragovi, Amijai; Lipschits, Oded; Klutstein, Michael; Hazan, Ronen |tytuł = Isolation and Characterization of Live Yeast Cells from Ancient Vessels as a Tool in Bio-Archaeology |czasopismo = mBio |data = 2019 |wolumin = 10 |numer = 2 |doi = 10.1128/mBio.00388-19 |pmc = 6495373 |pmid = 31040238}}</ref><!-- SPRAWDŹ TO MIEJSCE! (TAG ZAMYKAJĄCY BEZ OTWIERAJĄCEGO?) --> |
||
<ref name="bar">{{Cytuj |autor = J.A. Barnett |tytuł = A history of research on yeasts 8: taxonomy |czasopismo = Yeast |data = 2004 |wolumin = 21 |numer = 14 |s = 1141–1193 |doi = 10.1002/yea.1154 |pmid = 15515119}}</ref > |
<ref name="bar">{{Cytuj |autor = J.A. Barnett |tytuł = A history of research on yeasts 8: taxonomy |czasopismo = Yeast |data = 2004 |wolumin = 21 |numer = 14 |s = 1141–1193 |doi = 10.1002/yea.1154 |pmid = 15515119}}</ref > |
||
<ref name="cap">{{Cytuj |autor = F. Cappitelli; C. Sorlini |tytuł = Microorganisms attack synthetic polymers in items representing our cultural heritage |czasopismo = Applied and Environmental Microbiology |data = 2008 |wolumin = 74 |numer = 3 |s = 564–569 |doi = 10.1128/AEM.01768-07 |pmc = 2227722 |pmid = 18065627}}</ref> |
<ref name="cap">{{Cytuj |autor = F. Cappitelli; C. Sorlini |tytuł = Microorganisms attack synthetic polymers in items representing our cultural heritage |czasopismo = Applied and Environmental Microbiology |data = 2008 |wolumin = 74 |numer = 3 |s = 564–569 |doi = 10.1128/AEM.01768-07 |pmc = 2227722 |pmid = 18065627}}</ref> |
||
| Linia 56: | Linia 58: | ||
<ref name="fuel">{{Cytuj |tytuł = Fuel Ethanol Production: GSP Systems Biology Research |czasopismo = Genomic Science Program |wydawca = U.S. Department of Energy Office of Science |data = 2009}}</ref> |
<ref name="fuel">{{Cytuj |tytuł = Fuel Ethanol Production: GSP Systems Biology Research |czasopismo = Genomic Science Program |wydawca = U.S. Department of Energy Office of Science |data = 2009}}</ref> |
||
<ref name="gon">{{Cytuj |autor = Techera A. González; S. Jubany; F.M. Carrau; C. Gaggero |tytuł = Differentiation of industrial wine yeast strains using microsatellite markers |czasopismo = Letters in Applied Microbiology |wolumin = 33 |numer = 1 |data = 2001 |s = 71–75 |doi = 10.1046/j.1472-765X.2001.00946.x |pmid = 11442819}}</ref> |
<ref name="gon">{{Cytuj |autor = Techera A. González; S. Jubany; F.M. Carrau; C. Gaggero |tytuł = Differentiation of industrial wine yeast strains using microsatellite markers |czasopismo = Letters in Applied Microbiology |wolumin = 33 |numer = 1 |data = 2001 |s = 71–75 |doi = 10.1046/j.1472-765X.2001.00946.x |pmid = 11442819}}</ref> |
||
<ref name="ishi">{{Cytuj |autor = S. Ishiwata; T. Kuno; H. Takada; A. Koike; R. Sugiura |rozdział = Molecular genetic approach to identify inhibitors of signal transduction pathways |tytuł = Sourcebook of Models for Biomedical Research |wydawca = Springer Science & Business Media |data = 39–444 |isbn = 978-1-58829-933-8 |język = en}}</ref> |
|||
<ref name="kurt">{{Cytuj |autor = C.P. Kurtzman; J.W. Fell |tytuł = Yeast Systematics and Phylogeny – Implications of Molecular Identification Methods for Studies in Ecology |czasopismo = Biodiversity and Ecophysiology of Yeasts, The Yeast Handbook |wydawca = Springer |data = 2006}}</ref> |
<ref name="kurt">{{Cytuj |autor = C.P. Kurtzman; J.W. Fell |tytuł = Yeast Systematics and Phylogeny – Implications of Molecular Identification Methods for Studies in Ecology |czasopismo = Biodiversity and Ecophysiology of Yeasts, The Yeast Handbook |wydawca = Springer |data = 2006}}</ref> |
||
<ref name="leg">{{Cytuj |autor = J.L. Legras; D. Merdinoglu; J.M. Cornuet; F. Karst |tytuł = Bread, beer and wine: Saccharomyces cerevisiae diversity reflects human history |czasopismo = Molecular Ecology |wolumin = 16 |numer = 10 |data = 2007 |s = 2091–2102 |doi = 10.1111/j.1365-294X.2007.03266.x |pmid = 17498234}}</ref> |
<ref name="leg">{{Cytuj |autor = J.L. Legras; D. Merdinoglu; J.M. Cornuet; F. Karst |tytuł = Bread, beer and wine: Saccharomyces cerevisiae diversity reflects human history |czasopismo = Molecular Ecology |wolumin = 16 |numer = 10 |data = 2007 |s = 2091–2102 |doi = 10.1111/j.1365-294X.2007.03266.x |pmid = 17498234}}</ref> |
||
Wersja z 18:35, 16 sty 2024
Drożdże – termin mający dwa znaczenia:
- liczne odmiany i szczepy hodowlane grzybów należące głównie do rzędu Saccharomycetales. Są to organizmy jednokomórkowe, które odżywiają się węglowodanami, przekształcając je w alkohole i dwutlenek węgla w procesie zwanym fermentacją alkoholową. Drożdże od tysięcy lat wykorzystywane są do wypieku chleba i ciast oraz do wytwarzania alkoholu, obecnie także do innych celów[1].
- drożdżopodobna, jednokomórkowa forma niektórych gatunków grzybów – inaczej grzyby drożdżopodobne[2]. Znanych jest około 1500 gatunków zaliczanych do Mucoromycota, workowców i podstawczaków (drożdże podstawkowe)[3].
Historia
Drożdże są prawdopodobnie jednymi z najwcześniej udomowionych organizmów. Archeolodzy w egipskich ruinach odkryli kamienie mielące i komory do wypieku chleba drożdżowego, a także rysunki przedstawiające piekarnie i browary, podchodzące sprzed 7000 lat. Na kilku stanowiskach w Izraelu znaleziono naczynia datowane na około 5000, 3000 i 2500 lat temu, zawierające kolonie drożdży, które przetrwały przez tysiąclecia. Jest to pierwszy bezpośredni biologiczny dowód stosowania drożdży we wczesnych kulturach[4]. W 1680 r. holenderski przyrodnik Anton van Leeuwenhoek po raz pierwszy zaobserwował drożdże pod mikroskopem, ale wówczas nie uważał ich za żywe organizmy. Theodor Schwann rozpoznał je jako grzyby w 1837 roku. W 1857 roku francuski mikrobiolog Ludwik Pasteur wykazał, że wtłaczając tlen do bulionu drożdżowego, można zwiększyć wzrost komórek, ale fermentacja zostaje zahamowana – obserwację tę nazwano później „efektem Pasteura”. Pasteur wykazał, że fermentację alkoholową prowadzą żywe drożdże, a nie katalizator chemiczny[5]. Naukowo proces fermentacji cukrów z udziałem drożdży został naukowo udowodniono w 1860 r.[6]
Pod koniec XVIII wieku zidentyfikowano dwa szczepy drożdży stosowane w browarnictwie: Saccharomyces cerevisiae (tzw. drożdże górnej fermentacji) i Saccharomyces pastorianus (drożdże dolnej fermentacji). Od 1780 r. Holendrzy rozpoczęli sprzedaż drożdży do wypieku chleba, a około 1800 roku Niemcy rozpoczęli je wytwarzać w postaci kremu. W 1825 r. opracowano metodę usuwania z nich cieczy, dzięki czemu można je było przygotować w postaci stałych bloków. W 1867 r. zastosowano do tego prasę, co umożliwiło przemysłową produkcję bloków drożdżowych. W 1872 r. baron Max de Springer opracował proces produkcyjny polegający na wytwarzaniu drożdży granulowanych i technikę tę stosowano do pierwszej wojny światowej[7].
Po raz pierwszy winiarskie szczepy drożdży zastosowano do produkcji wina w latach 5400 a 5000 r. p.n.e., na obszarze między Morzem Czarnym a Iranem. Kolebką uprawy winorośli i produkcji wina były tereny w górach Zagros, na Taurusie i na Kaukazie, później uprawy rozszerzały się na sąsiednie regiony w kierunku Mezopotamii, doliny Jordanu i dalej do Egiptu, Fenicji, na Kretę i do Grecji. We Włoszech wino produkowano około 500 lat p.n.e.[6]
Zastosowanie drożdży do fermentacji alkoholowej
Alkohol etanol jest prawie zawsze wytwarzany w drodze fermentacji przez niektóre gatunki drożdży w warunkach beztlenowych lub przy niskiej zawartości tlenu. Napoje takie jak miód pitny, wino, piwo czy alkohole destylowane – wszystkie na pewnym etapie produkcji wykorzystują drożdże. Napój destylowany to napój otrzymany w wyniku fermentacji przy udziale drożdży, następnie poprzez destylację oczyszczony, a poprzez oddzielenie wody następuje wzrost jego stężenia[8].
Większość opisanych szczepów S. cerevisiae wyizolowano z napojów lub żywności, tylko nieliczne z ziemi lub drzew. Występujące w środowisku naturalnym szczepy charakteryzują się większą różnorodnością genomową w porównaniu ze szczepami hodowanymi przez ludzi. Wśród tych ostatnich wyróżnia się drożdże piwowarskie lager (drożdże dolnej fermentacji), drożdże piwowarskie ale (drożdże górnej fermentacji), drożdże do produkcji cydru i drożdże winiarskie[6].
Nazwa drożdże górnej fermentacji pochodzi od tego, że podczas fermentacji tworzą pianę na szczycie brzeczki. Należą do gatunku S. cerevisiae i są zwykle używane do produkcji piw typu lager, choć mogą również produkować piwa typu ale. Drożdże te dobrze fermentują w niskich temperaturach. Drożdże dolnej fermentacji należą do gatunku Saccharomyces pastorianus[8]. Do produkcji specjalnego gatunku piw kwaśnych wykorzystuje się drożdże z rodzaju Dekkera[9].
Większość drożdży winiarskich należy do S. cerevisiae. Drożdże te zwykle naturalnie występują na skórkach winogron. Za pomocą tych „dzikich drożdży” można przeprowadzić fermentację, ale jej wyniki są nieprzewidywalne ze względu na dużą różnorodność ich szczepów i gatunków. Z tego powodu do moszczu zwykle dodaje się czystą kulturę drożdży, która szybko dominuje w fermentacji i tłumi dzikie drożdże, co zapewnia niezawodną i przewidywalną fermentację[10].
Drożdże piekarskie
Drożdże używane do wypieku chleba i ciast to również szczepy S. cerevisiae, czasami używa się gatunku Kazachstania exigua. Jak wszystkie drożdże wykorzystują one zawarte w cieście cukry wytwarzając przy tym alkohol i dwutlenek węgla. Początkowo oddychają tlenowo, wytwarzając dwutlenek węgla i wodę, kiedy kończy się tlen, rozpoczyna się fermentacja, w wyniku której powstaje etanol jako produkt odpadowy. Podczas wypieku drożdże w wyższej temperaturze zamierają, alkohol wyparowuje, natomiast dwutlenek węgla tworzy w cieście pęcherzyki, dzięki czemu ciasto „rośnie” i zostaje spulchnione[11].
Drożdże piekarskie i piwowarskie to ten sam gatunek, ale należą do różnych szczepów, hodowanych tak, aby sprzyjały różnym procesom. Szczepy drożdży piekarskich są bardziej agresywne; mają szybszy metabolizm i szybciej rozmnażają się, dzięki czemu ciasto rośnie szybciej, drożdże piwowarskie rozmnażają się wolniej, ale mają tendencję do wytwarzania mniejszej liczby nieprzyjemnych posmaków i tolerują wyższe stężenia alkoholu[4].
Inne zastosowania
- Bioremediacja
Niektóre drożdże mogą znaleźć potencjalne zastosowanie do bioremediacji. Yarrowia lipolytica rozkłada ścieki z tłoczni oleju palmowego, trotyl, alkany, kwasy tłuszczowe, tłuszcze i oleje mineralne[12]. Może również tolerować wysokie stężenia soli i metali ciężkich[5]. S. cerevisiae ma zdolność do bioremediacji ze ścieków przemysłowych tak toksycznych substancji zanieczyszczających jak arsen[13]. Niektóre gatunki drożdży powodują degradację posągów z brązu[14].
- Paliwo do samochodów
Zdolność drożdży do przekształcania cukru w etanol została wykorzystana do produkcji paliwa etanolowego. Proces rozpoczyna się od zmielenia surowca, takiego jak trzcina cukrowa, kukurydza polna lub inne ziarna zbóż, a następnie dodania rozcieńczonego kwasu siarkowego lub enzymów alfa-amylazy, która rozkłada skrobię na cukry złożone. Następnie dodaje się glukoamylazę, która je rozkłada na cukry proste. Do nich dodaje się drożdże, które przekształcają je na etanol,. Następnie podlega on destylacji w celu uzyskania etanolu o stężeniu do 96%[15]. Udało się genetycznie zmodyfikować drożdże Saccharomyces w celu fermentacji ksylozy, jednego z głównych cukrów będących produktem fermentacji biomasy celulozowej znajdującej się w wielu pozostałościach produkcji rolniczej, odpadach papierowych i zrębkach drzewnych. Dzięki temu etanol można wydajnie wytwarzać z tańszych surowców i staje się bardziej konkurencyjną cenowo alternatywą dla paliwa benzynowego[16].
- Napoje bezalkoholowe
Wiele słodkich napojów gazowanych można wytwarzać tymi samymi metodami, co piwo, z tą różnicą, że fermentacja zostaje zatrzymana wcześniej, w wyniku czego powstaje dwutlenek węgla, ale tylko śladowe ilości alkoholu, w napoju natomiast pozostaje duża ilość cukru, którego drożdże nie zdążyły zużyć. Rdzenni mieszkańcy Ameryki w ten sposób produkowali piwo korzenne, później proces ten wykorzystano w USA i napoje te szczególnie popularne były w okresie prohibicji. W Europie Wschodniej popularny jest kwas chlebowy wytwarzany z mąki żytniej. Ma rozpoznawalną, ale niską zawartość alkoholu[17]. Do produkcji sfermentowanej herbaty „kombucha” wykorzystuje się drożdże i inne gatunki grzybów drożdżopodobnych będące w symbiozie z bakteriami kwasu octowego: Dekkera bruxellensis, Starmerella stellata, Schizosaccharomyces pombe, Debaryomyces delbrueckii i Zygosaccharomyces bailii. Popularny w Europie Wschodniej i niektórych byłych republikach radzieckich napój kumys powstaje w wyniku fermentacji mleka z udziałem drożdży i bakterii[18].
- Drożdże jako dodatki do żywności
Drożdże S. cerevisiae w postaci ekstraktu drożdżowego są stosowane jako smakowy dodatek do żywności, zastępując przy tym glutaminian sodu. Podobnie jak on często zawierają wolny kwas glutaminowy Ekstrakt ten wytwarza się przez dodanie soli do zawiesiny drożdży, w wyniku czego roztwór staje się hipertoniczny, co prowadzi do kurczenia się komórek. Wywołuje to autolizę, podczas której enzymy trawienne drożdży rozkładają własne białka na prostsze związki, co jest procesem samozniszczenia. Umierające komórki drożdży są następnie podgrzewane w celu całkowitego rozkładu[19].
Drożdże zawierają witaminy z grupy B (oprócz witaminy B12), dzięki czemu są atrakcyjnym suplementem diety dla wegan. Te same witaminy znajdują się również w produktach fermentowanych na drożdżach. Drożdże odżywcze mają naturalnie niską zawartość tłuszczu i sodu oraz są źródłem białka i witamin, a także innych minerałów niezbędnych do wzrostu[20].
- Organizmy modelowe
Kilka gatunków drożdży, w szczególności Saccharomyces cerevisiae i Saccharomyces pombe, są wykorzystywane w genetyce i biologii komórki jako organizmy modelowe. Jako proste komórki eukariotyczne służą jako model dla wszystkich eukariontów, w tym ludzi, do badania podstawowych procesów komórkowych, takich jak cykl komórkowy, replikacja DNA, rekombinacja, podział komórek i metabolizm. Ponadto drożdżami można łatwo manipulować i hodować je w laboratorium, co pozwoliło na opracowanie skutecznych technik standardowych, takich jak metoda dwuhybrydowa drożdży, analiza syntetycznego układu genetycznego i analiza tetradowa. Wiele białek ważnych w biologii człowieka odkryto po raz pierwszy poprzez badanie ich homologów w drożdżach; białka te obejmują białka cyklu komórkowego, białka sygnalizacyjne i enzymy przetwarzające białka[21].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ J.L. Legras i inni, Bread, beer and wine: Saccharomyces cerevisiae diversity reflects human history, „Molecular Ecology”, 16 (10), 2007, s. 2091–2102, DOI: 10.1111/j.1365-294X.2007.03266.x, PMID: 17498234.
- ↑ J.P. Sampaio, A. Fonseca, Dimorphic basidiomycetes, an overview [online], 2002 (ang.).
- ↑ C.P. Kurtzman, J.W. Fell, Yeast Systematics and Phylogeny – Implications of Molecular Identification Methods for Studies in Ecology, „Biodiversity and Ecophysiology of Yeasts, The Yeast Handbook”, Springer, 2006.
- ↑ a b Tzemach Aouizerat i inni, Isolation and Characterization of Live Yeast Cells from Ancient Vessels as a Tool in Bio-Archaeology, „mBio”, 10 (2), 2019, DOI: 10.1128/mBio.00388-19, PMID: 31040238, PMCID: PMC6495373.
- ↑ a b J.A. Barnett, A history of research on yeasts 8: taxonomy, „Yeast”, 21 (14), 2004, s. 1141–1193, DOI: 10.1002/yea.1154, PMID: 15515119.
- ↑ a b c Anna Misiewicz, Sylwia Wróblewska-Kabba, Ewolucja adaptatywna genomów drożdży z grupy Saccharomyces cerewisiae sensu stricto, „Post. Mikrobiol.”, 53 (3), 2014, s. 211–222.
- ↑ M.E. Snodgrass, Encyclopedia of Kitchen History, Nowy Jork: Fitzroy Dearborn, 2004, s. 1066, ISBN 978-1-57958-380-4.
- ↑ a b T.M. Dowhanick, Yeast – Strains and Handling Techniques, [w:] J.T.McCabe JT (red.), The Practical Brewer. Master Brewers Association of the Americas, 1999.
- ↑ C.M. Yakobson, Pure culture fermentation characteristics of Brettanomyces yeast species and their use in the brewing industry (MSc.), Heriot-Watt University: International Centre for Brewing and Distilling, 2010.
- ↑ Techera A. González i inni, Differentiation of industrial wine yeast strains using microsatellite markers, „Letters in Applied Microbiology”, 33 (1), 2001, s. 71–75, DOI: 10.1046/j.1472-765X.2001.00946.x, PMID: 11442819.
- ↑ E. Moore-Landecker E (1996)., Fundamentals of the Fungi, Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1996, s. 533–534, ISBN 978-0-13-376864-0.
- ↑ M. Apte S. Zinjarde, P. Mohite, A.R.Kumar, Yarrowia lipolytica and pollutants: Interactions and applications, „Biotechnology Advances”, 32 (5), 2014, s. 920–933, DOI: 10.1016/j.biotechadv.2014.04.008, PMID: 24780156.
- ↑ E.V. Soares EV, H.M.V.M. SoaresSoares HMVM, Bioremediation of industrial effluents containing heavy metals using brewing cells of Saccharomyces cerevisiae as a green technology: A review, „Environmental Science and Pollution Research”, 19 (4), 2012, s. 1066–1083, DOI: 10.1007/s11356-011-0671-5, PMID: 22139299.
- ↑ F. Cappitelli, C. Sorlini, Microorganisms attack synthetic polymers in items representing our cultural heritage, „Applied and Environmental Microbiology”, 74 (3), 2008, s. 564–569, DOI: 10.1128/AEM.01768-07, PMID: 18065627, PMCID: PMC2227722.
- ↑ Fuel Ethanol Production: GSP Systems Biology Research, „Genomic Science Program”, U.S. Department of Energy Office of Science, 2009.
- ↑ A. Madhavan i inni, Bioconversion of lignocellulose-derived sugars to ethanol by engineered Saccharomyces cerevisiae, „Critical Reviews in Biotechnology”, 32 numer=1, 2012, s. 22–48, DOI: 10.3109/07388551.2010.539551, PMID: 21204601.
- ↑ A. Smith, B. Kraig, The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America, Oxford University Press, 2013, s. 440, ISBN 978-0-19-973496-2.
- ↑ A.M. de Oliveira Leite i inni, Microbiological, technological and therapeutic properties of kefir: A natural probiotic beverage, „Brazilian Journal of Microbiology.”, 44 (2), s. 341–349, DOI: 10.1590/S1517-83822013000200001, PMID: 2429422.
- ↑ Graham G. Stewart, Fergus G. Priest, Handbook of Brewing, Second Edition, CRC Press, 2006, s. 691, ISBN 978-1-4200-1517-1.
- ↑ Ivo Līdums i inni, Nutritional value, vitamins, sugars and aroma volatiles in naturally fermented and dry kvass, „Faculty of Food Technology”, Latvia University of Life Sciences and Technologies data = 2017, s. 61–65, DOI: 10.22616/foodbalt.2017.027.
- ↑ Molecular genetic approach to identify inhibitors of signal transduction pathways, [w:] S. Ishiwata i inni, Sourcebook of Models for Biomedical Research, Springer Science & Business Media, ISBN 978-1-58829-933-8 (ang.).