Sejm walny I Rzeczypospolitej

Sejm koronny za panowania Zygmunta II Augusta, grafika z dzieła Jana Herburta Statuta y Przywileie Koronne z 1570 roku

Polski sejm za panowania Zygmunta III Wazy

Połączony Senat i Izba Poselska podczas sejmu koronacyjnego w 1698 roku

Sala Senatorska, miejsce obrad połączonych stanów na Zamku Królewskim w Warszawie

Sejm walny (łac. comitia generalia) – nazwa parlamentu Korony Królestwa Polskiego, a od 1569 roku Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Było to zgromadzenie decydujące o ważnych sprawach w państwie. Sejm walny składa się z dwóch izb: senatu i izby poselskiej oraz z trzech stanów sejmujących: króla, posłów i senatorów.

Geneza

Sejm walny Królestwa Polskiego po raz pierwszy pojawił się w latach 1382-1386, gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła przybywać szlachta i przedstawiciele miast. Pierwszym sejmem walnym Królestwa Polskiego z udziałem posłów wybranych na sejmikach ziemskich był sejm w Piotrkowie w 1468 roku.

W skład sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) szlachta przybywająca na sejm, a niepełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane 3 stany sejmujące: król, senat, izba poselska.

Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego sejmu Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Toruniu, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu (sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie.

Od 1573 sejm zwyczajny zwoływany był przez monarchę raz na dwa lata. Wymóg ten sformułowano w punkcie 9 Artykułów Henrykowskich. Po Unii Lubelskiej, od 1570 r. sesje odbywały się w Warszawie i (jak postanowiono na sejmie pacyfikacyjnym warszawskim w 1673) co trzecia w Grodnie (tzw. sejm grodzieński), sporadycznie miejscem obrad był też Toruń (1576 i 1626), Brześć Litewski (1653) czy Lublin (1703). Alternata grodzieńska pomijała jednak sejmy nadzwyczajne, a poza tym konwokacyjne i elekcyjne (w Warszawie) oraz koronacyjne (w Krakowie).

Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z „fiskalnych” względów. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.

Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała się do końca XV wieku.

Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich – Izby Poselskiej.

Stany sejmujące

Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o dużym znaczeniu – król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, stanem sejmującym, co wyraźnie świadczyło o zmniejszającej się roli monarchy w państwie. Na początku XVI wieku ostatecznie określił się skład senatu i izby poselskiej. Większe zmiany nastąpiły po zawarciu unii lubelskiej. I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmików ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Księstwa, oraz przedstawiciele miast, posiadających prawa szlacheckie (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Toruń, Gdańsk i Kamieniec Podolski), którzy nie mieli jednak prawa głosu. Skład senatu przedstawiono w osobnym artykule.

Organizacja i funkcjonowanie

Zwoływanie sejmu walnego poprzedzone było ekspedycją tzw. listów sejmowych (litterae conventuales). Były to królewskie listy do Panów Rady (ad maiores consiliarios, senatores) i „młodszych" (iuniores), uniwersały pisane do ogółu szlachty (litterae universales) oraz mandaty do starostów i legatów królewskich na sejmiki. W uniwersałach władca wzywał rycerstwo do udziału w sejmikach i wyboru posłów z pełną mocą stanowienia (cum plena potestate).

Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na piśmie zasady działania Sejmu. Sejm musiał być zwoływany co dwa lata na, trwającą do sześciu tygodni, sesję zwyczajną (z łac. ordynaryjną). W razie potrzeby król po zasięgnięciu rady senatorów mógł zwołać sesję fakultatywną, nie czekając na upłynięcie dwóch lat od ostatniego sejmu. W 1598 roku wydano konstytucję sejmową, na mocy której król miał możliwość zwołania sejmu nadzwyczajnego – trwającego dwa tygodnie, o uproszczonych procedurach, którego przedmiotem obrad były jedynie sprawy wojskowe oraz podatki. W razie potrzeby obrady sejmu mogły być za zgodą wszystkich posłów zawieszone (limita) lub przedłużone (prolongata sejmu).

Król zwoływał sejm uniwersałami, rozsyłanymi do właściwych grodów – miejsc obrad sejmików, ogłaszanymi przez woźnych na rynkach. Zwołanie sejmu poprzedzane było przez posiedzenia sejmików na których wybierano posłów i uchwalano instrukcje, ustosunkowujące się do uniwersału (król w uniwersałach oznaczał termin sejmików oraz sejmu, określał też temat obrad). Sejmiki odbywały się na 6 tygodni przed sejmem zwyczajnym i na 3 tygodnie przed nadzwyczajnym.

Sejm miał obradować w Warszawie, choć w 1673 postanowiono, iż co trzeci będzie zbierał się w Grodnie.

Na Sejmie walnym obowiązywała zasada jednomyślności. Głosowanie większością głosów zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania ważności mandatów poselskich (tzw. rugi poselskie).

Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izbę poselską, gdzie była poddawana pod dyskusję i głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznej redakcji jej treści i zarządzał ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego początku opierało się na zasadzie jednomyślności. Jednakże w XVI wieku starano się przekonywać opornych, by przyjęli postulowane rozwiązanie, a w ostateczności ignorowano sprzeciw, jeśli nie był zbyt liczny. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto rygorystycznie przestrzegać zasady jednomyślności. Częstokroć wskutek tej zasady i przeciągających się dyskusji sejm po ustawowych sześciu tygodniach rozchodził się bez podjęcia uchwał. Brak zgody na dopuszczalne według prawa przedłużenie obrad Sejmu (prolongatę), oraz sprzeciw wobec jakiegoś projektu – liberum veto były często wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesów i prowadziły, w ich interesie zresztą, do rozkładu instytucji Sejmu. Próby zreformowania trybu obrad sejmowych podjęto na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim.

Kompetencje

W kompetencjach Sejmu leżała: obrona praw i przywilejów, przestrzeganie prawa pospolitego, uchwalanie podatków i konstytucji, decyzje o wojnie, pokoju, liczebności wojska, wydatków i dochodów państwa, o wysłaniu poselstw, a także wetowanie decyzji króla, gdy zajdzie taka potrzeba. W dobie wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w czasie każdego bezkrólewia, by wybrać nowego króla. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu, zaś szlachta zawiązywała się w konfederację dla wyboru króla i strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia), elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz koronacyjnego (na którym koronowano króla).

Niedochodzenie, zrywanie, limita sejmów

Za panowania Jana Kazimierza, od roku 1652 na zwołanych 17 sejmów, 7 zostało zerwanych. Za Michała Korybuta Wiśniowieckiego na 6 sejmów zerwano 4. Za panowania Jana III Sobieskiego na 12 sejmów zerwano 6. W czasach panowania królów z dynastii saskiej 4 przewidziane prawem sejmy nie odbyły się w ogóle. Z pozostałych 35, które zdołały się zebrać, zerwanych zostało 15, 8 rozeszło się bez uchwalenia konstytucji, 4 limitowano, odbyło się jedynie 8 sejmów, które zakończyły się uchwaleniem konstytucji.

Król	Sejmy Ogółem	Niedoszłych	Skuteczność
Stefan Batory	7	3	58%
Zygmunt III Waza	36	6	84%
Władysław IV Waza	14	3	79%
Jan Kazimierz Waza	20	7	65%
Michał Korybut Wiśniowiecki	6	4	33%
Jan III Sobieski	12	6	50%

Zobacz też

• Sejm konwokacyjny
• Sejm elekcyjny
• sejm koronacyjny
• marszałek sejmu (I Rzeczpospolita)
• Senat (I Rzeczpospolita)
• Izba Poselska (I Rzeczpospolita)
• Sejm grodzieński

Bibliografia

• Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 1-71), 2005
• Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 98-198 i 327), 2005
• Odpis diariusz sejmu ekstraordynaryjnego dwuniedzielnego dnia 19 VI 1703 zaczętego/.
• Diariusz seymu warszawskiego w styczniu roku 1672, Kraków 1880
• Dyaryusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570, Kraków 1872
• Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III.Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748, Warszawa 1937
• Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII.T.II.Dyaryusz sejmu z r.1746 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748, Warszawa 1912
• Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII.I.Dyaryusz sejmu z r.1748 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748