Złotolitka

Złotolitka
	Chrysis
	(Linnaeus, 1767)
	Okres istnienia: eocen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	; Chrysis concinna z Afryki
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	błonkoskrzydłe
Nadrodzina	złotolitki
Rodzina	złotolitkowate
Podrodzina	Chrysidinae
Plemię	Chrysidini
Rodzaj	Złotolitka
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Złotolitka^[2] (Chrysis) – rodzaj błonkówki z rodziny złotolitkowatych (Chrysididae). Przedstawiciele tego rodzaju występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem regionów polarnych (takson kosmopolityczny). Samice w poszukiwaniu żywiciela chętnie atakują inne błonkówki (Hymenoptera), z grupy samotnic np. murarki lub samice kopułkowatych (Eumeninae). Złotolitki cechują się swym metalicznym ubarwieniem ciała, zwykle koloru błękitnego i zielonego oraz różowego. Rodzaj złotolitka jest typem nomenklatorycznym swej rodziny.

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj złotolitka skupia w sobie gatunki stosunkowo małe, długości od 6 do 10 mm. Ciało jest wydłużone i krępe. Głowa odznacza się bardzo dużymi oczami złożonymi. Tułów masywny, a odwłok stanowi połowę długości ciała. Czułki dość grube i długie. Ubarwienie tych owadów odpowiada innym złotolitkowatym (Chrysididae). Skrzydła pozostają przyciemnione. Wiele taksonów jest do siebie pokrojem i kolorystyką zbliżone, ich identyfikacja może nastręczać trudności. W Polsce stwierdzono 35 gatunków, przy czym 21 zostało wpisanych na krajową „Czerwoną Listę Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce” jako owady ginące lub wysokiego ryzyka zagrożenia^[3]. Uchodzą za najpiękniejsze błonkówki występujące w Polsce.

Występowanie i siedlisko[edytuj | edytuj kod]

Takson kosmopolityczny. Złotolitki spotyka się przede wszystkim w nagrzanych, ciepłych miejscach, takich jak: murawy kserotermiczne, zbocza piaszczystych wąwozów lub ściany budynków. Tak jak inne złotolitkowate, rodzaj ten obserwowany jest często na roślinach selerowatych (Apiaceae). Okres lotu u tego rodzaju datuje się od marca do lipca, choć jest on różny u poszczególnych taksonów. Błonkówki te istnieją od eocenu. Znane gatunki wymarłe to: Chrysis amoena, Chrysis miocenica, Chrysis rohweri, Chrysis viridicyanea^[4]. Większość skamieniałości pochodzi z eocenu USA, czwartorzędu Tanzanii i oligocenu Francji^[4].

Tryb życia i cykl życiowy[edytuj | edytuj kod]

Taksony z tego rodzaju pasożytują na innych błonkówkach, zwykle są to pszoczoły samotnice np. miesierkowate (np. złotolitka murarkowa, Chrysis trimaculata (obecnie przypisywana do rodzaju Chrysura) lub złotolitka miedziana, Chrysis cuprea (syn. Chrysura cuprea)) lub osowate z podrodziny kopułkowatych (Eumeninae; pasożytuje na nich przeważnie złotolitka zielonawa, Chrysis virdidula). Po znalezieniu swojego żywiciela samice złotolitek składają jaja pod nieobecność gospodarza gniazda. Mierząca zaledwie kilka milimetrów samica tego błonkoskrzydłego może złożyć nawet 150 jaj. Gatunki pasożytujące na murarkach gniazdujących w pustych muszlach ślimaków składają jaja na wewnętrznej stronie ściany zasklepiającej gniazdo, zanim zostanie ono w pełni wyposażone w pokarm niezbędny dla pszczelej larwy. Wylęgające się złotolitki zjadają larwy lub jaja gospodarza. Niektóre gatunki dopiero uśmiercają ofiarę, gdy ta jest w stadium poczwarki, jak ma to miejsce u złotolitki zielonawej, która rozkopuje gniazdo bolicy kolconogiej (Odynerus spinipes) i składa tam jaja, gdy przychówek żywiciela jest właśnie prawie dorosły. Owady dorosłe pasożytujące na Apoidea w przeciwieństwie do swojego potomstwa są roślinożerne, zjadają pyłek i nektar kwiatowy^[5]. Zaś te pasożytujące na Vespoidea są wyłącznie entomofagiczne^[5].

Systematyka^[6][edytuj | edytuj kod]

Chrysis adipata Linsenmaier, 1997
Chrysis aestiva Dahlbom, 1854
Chrysis agilis Smith, 1874
Chrysis albanica Trautmann, 1927
Chrysis amasina Mocsáry, 1889
Chrysis ambigua Radoszkowski, 1891
Chrysis analis Spinola, 1808 – złotolitka prostozębna^[5]
Chrysis andradei Linsenmaier, 1959
Chrysis angolensis Radoszkowski, 1881
Chrysis angustifrons Abeille de Perrin, 1878
Chrysis angustula Schenck, 1856 – złotolitka pozłotka^[5]
Chrysis annulata R. du Buysson, 1887
Chrysis anoma Bohart, 1991
Chrysis aridula Bohart, 1962
Chrysis atraclypeata Linsenmaier, 1968
Chrysis atriventra Linsenmaier, 1968
Chrysis atrocomitata Linsenmaier, 1993
Chrysis auriceps Mader, 1936
Chrysis aurotecta Abeille de Perrin, 1878
Chrysis ausae Bohart, 1985
Chrysis australis Bohart, 1985
Chrysis balearica Linsenmaier, 1968
Chrysis berlandi Linsenmaier, 1959
Chrysis bicolor Lepeletier, 1806 – złotolitka dwubarwka^[5]
Chrysis bipartita Smith, 1874
Chrysis blanchardi Lucas, 1849
Chrysis brevicollis Linsenmaier, 1987
Chrysis breviradialis Linsenmaier, 1968
Chrysis brevitarsis Thomson, 1870
Chrysis bytinskii Linsenmaier, 1959
Chrysis caeruliventris Abeille de Perrin, 1878
Chrysis calimorpha Mocsáry, 1882
Chrysis calpensis R. du Buysson, 1896
Chrysis canaria Linsenmaier, 1959
Chrysis caspiensis Linsenmaier, 1959
Chrysis castiliana Linsenmaier, 1968
Chrysis castillana R. du Buysson, 1894
Chrysis cerastes Abeille de Perrin, 1877
Chrysis cessata R. du Buysson, 1891
Chrysis chalcea Móczáry, 1965
Chrysis chinensis Mocsáry, 1912
Chrysis chlorospila Klug, 1845
Chrysis chrysoprasina Förster, 1853
Chrysis chrysoscutalla Linsenmaier, 1959
Chrysis chrysostigma Mocsáry, 1889
Chrysis chrysoviolacea Linsenmaier, 1968
Chrysis cingulicornis Foerster, 1853
Chrysis clivosa Linsenmaier, 1959
Chrysis coa Invrea, 1939
Chrysis coerulans Fabricius, 1805
Chrysis cohaerea Linsenmaier, 1959
Chrysis comitata Linsenmaier, 1968
Chrysis comparata Lepeletier, 1806
Chrysis comta Förster, 1853
Chrysis concinna Mocsary, 1902
Chrysis conica Brulle 1846
Chrysis consanguinea Mocsáry, 1889
Chrysis corsica R. du Buysson, 1896
Chrysis cortii Linsenmaier, 1951
Chrysis corusca Valkeila, 1971
Chrysis curtisensis (Linsenmaier, 1982)
Chrysis cyanea (Linnaeus, 1761)
Chrysis cylindrica Eversmann, 1857
Chrysis cypruscula Linsenmaier, 1959
Chrysis cuprea Rossi, 1790 (syn. Chrysura cuprea) – złotolitka miedziana^[5]
Chrysis daphnis Mocsáry, 1889
Chrysis dentifrontis Linsenmaier, 1982
Chrysis diacantha Mocsáry, 1889
Chrysis distincta Mocsáry, 1887
Chrysis duplogermari Linsenmaier, 1987
Chrysis dusmetina Bohart, 1991
Chrysis elegans Lepeletier, 1806
Chrysis emarginatula Spinola, 1808
Chrysis equestris Dahlbom, 1845
Chrysis exsulans Dahlbom, 1854
Chrysis fasciata Olivier, 1790
Chrysis festina Smith, 1874
Chrysis frankenbergeri Balthasar, 1953
Chrysis friesei R. du Buysson, 1900
Chrysis frivaldszkyi Mocsáry, 1882
Chrysis fugax Abeille de Perrin, 1878
Chrysis fulgida Linnaeus, 1761 – złotolitka lśniącobrzucha
Chrysis fulvicornis Mocsáry, 1889
Chrysis germari Wesmael, 1839 – złotolitka złotopaska^[5]
Chrysis globuliscutella Linsenmaier, 1993
Chrysis gracillima Foerster, 1853 – złotolitka włochata^[5]
Chrysis graelsii Guérin, 1842
Chrysis gribodoi Abeille de Perrin, 1877
Chrysis grohmanni Dahlbom, 1854 – złotolitka zielonoczoła^[5]
Chrysis handlirschi Mocsáry, 1889
Chrysis heraklionica Linsenmaier, 1968
Chrysis hohmanni Linsenmaier, 1993
Chrysis hydropica Abeille de Perrin, 1878
Chrysis inaequidens Dahlbom 1854
Chrysis ignescoa Linsenmaier, 1959
Chrysis ignicollis (Trautmann, 1926)
Chrysis ignifacies Mercet, 1904
Chrysis ignita (Linnaeus, 1761) – złotolitka ognista
Chrysis illigeri Wesmael, 1839 – złotolitka medalionka^[5]
Chrysis immaculata R. du Buysson, 1898 – złotolitka szafirowa^[5]
Chrysis impostor Mocsáry, 1887
Chrysis inaequalis Dahlbom, 1845 – złotolitka urzeźbiona^[5]
Chrysis inclinata Linsenmaier, 1959
Chrysis indica Schrank, 1804
Chrysis insperata Chevrier, 1870
Chrysis integra Fabricius, 1787
Chrysis interceptor Smith, 1874
Chrysis interjecta R. du Buysson, 1895
Chrysis intrudens Smith, 1865
Chrysis iris Christ, 1791 – złotolitka malachitowa^[5]
Chrysis irreperta Linsenmaier, 1959
Chrysis iucunda Mocsáry, 1889
Chrysis jaxartis Semenov, 1910
Chrysis judaica R. du Buysson, 1898
Chrysis kolazyi Mocsáry, 1889
Chrysis lanceolata Linsenmaier, 1959
Chrysis larochei Linsenmaier, 1993
Chrysis leachii Shuckard, 1836 – złotolitka dzierżeniówka^[5]
Chrysis leptomandibularis Niehuis, 2000
Chrysis lincea Fabricius, 1775
Chrysis longula Abeille de Perrin, 1879 – złotolitka wydłużona^[5]
Chrysis lucida Linsenmaier, 1951
Chrysis maderi Linsenmaier, 1959
Chrysis magnidens Perez, 1895
Chrysis magnifacialis Linsenmaier, 1993
Chrysis manicata Dahlbom, 1854
Chrysis marginata Mocsary, 1889
Chrysis maroccana Mocsáry, 1883
Chrysis martinella R. du Buysson, 1900
Chrysis mavromoustakisi Trautmann, 1929
Chrysis mediata Linsenmaier, 1951
Chrysis merceti (Trautmann, 1926)
Chrysis millenaris Mocsáry, 1897
Chrysis mirabilis Radoszkowski, 1876
Chrysis misella R. du Buysson, 1900
Chrysis mixta Dahlbom, 1854
Chrysis mutabilis R. du Buysson, 1887
Chrysis mysticalis Linsenmaier, 1959
Chrysis nitidula Fabricius, 1775
Chrysis norsemanae Bohart, 1985
Chrysis notidana Bohart, 1985
Chrysis obtusidens Dufour & Perris, 1840
Chrysis paglianoi Strumia, 1992
Chrysis parvimediata (Linsenmaier, 1982)
Chrysis pellucidula Aaron, 1885
Chrysis peninsularis R. du Buysson, 1887
Chrysis perexigua Linsenmaier, 1959
Chrysis perplexa R. du Buysson, 1898
Chrysis perpulchra Cresson, 1865
Chrysis perrisi Radoszkowski, 1880
Chrysis perthensis (Linsenmaier, 1982)
Chrysis phryne Abeille de Perrin, 1878
Chrysis placida Mocsáry, 1879
Chrysis portugalia Linsenmaier, 1959
Chrysis provancheri Schulz, 1906
Chrysis provenceana Linsenmaier, 1959
Chrysis pseudobrevitarsis Linsenmaier, 1951
Chrysis pseudogribodoi Linsenmaier, 1959
Chrysis pseudoincisa Balthasar, 1953
Chrysis pseudoscutellaris Linsenmaier, 1959
Chrysis pulchella Spinola, 1808
Chrysis pulcherrima Lepeletier, 1806
Chrysis pyrophana Dahlbom, 1854
Chrysis pyrrhina Dahlbom, 1845
Chrysis ragusae De-Stefani, 1888
Chrysis ramburi Dahlbom, 1854
Chrysis rectianalis Linsenmaier, 1968
Chrysis rubrocoerulea Linsenmaier, 1968
Chrysis ruddii Shuckard, 1837
Chrysis rufitarsis Brullé, 1832
Chrysis rutilans Olivier, 1790
Chrysis rutiliventris Abeille de Perrin, 1879
Chrysis saginata Linsenmaier, 1982
Chrysis schiodtei Dahlbom, 1854
Chrysis scintillans Valkeila, 1971
Chrysis sculpturata Mocsáry, 1912
Chrysis scutellaris Fabricius, 1794
Chrysis sehestedti Dahlbom, 1854
Chrysis semicincta Lepeletier, 1806
Chrysis separata (Trautmann, 1926)
Chrysis sexdentata Christ, 1791
Chrysis simplonica Linsenmaier, 1951
Chrysis simulans Mocsáry, 1889
Chrysis smaragdula Lepeletier & Serville, 1825
Chrysis sollicita Mocsáry, 1913
Chrysis soror Dahlbom, 1854
Chrysis splendidula Rossi, 1790 – złotolitka krępa^[5]
Chrysis subanalis Linsenmaier, 1968
Chrysis subaurotecta Linsenmaier, 1959
Chrysis subsinuata Marquet, 1879
Chrysis succincta Linnaeus, 1767
Chrysis taczanovskii Radoszkowski, 1876
Chrysis tasmanica Mocsáry, 1889
Chrysis taurica Mocsáry, 1889
Chrysis tridens Linnaeus, 1761
Chrysis umbofacialis Linsenmaier, 1993
Chrysis valesiana Frey-Gessner, 1887
Chrysis valida Mocsáry, 1912
Chrysis varidens Abeille de Perrin, 1878
Chrysis verhoeffi Linsenmaier, 1959
Chrysis verna Dahlbom, 1854
Chrysis viridula Linnaeus, 1761 – złotolitka zielonawa^[2], Z. bolicówka^[5]
Chrysis westerlundi Linsenmaier, 1959
Chrysis xysa Bohart, 1985
Chrysis yallingupia (Linsenmaier, 1982)
Chrysis zylla Bohart, 1985

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Chrysis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Grabowski et.al. ↓, s. 197.
↑ Józef Banaszak: Chrysididae. Złotolitki. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior (red.). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (PAN), 2002, s. 54-56. ISBN 83-901236-8-1.
↑ ^a ^b Chrysis Linnaeus 1761 (cuckoo wasp), [w:] Fossilworks [online] [dostęp 2022-07-18] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Chrysididae – Złotolitkowate, [w:] Insektarium.net [online] [dostęp 2022-07-18] (pol.).
↑ R.M.R.M. Bohart R.M.R.M., L.S.L.S. Kimsey L.S.L.S., The Chrysidid Wasps of the World, Oxford University Press, 1990, s. 652 [dostęp 2022-07-18] (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Michał Grabowski, Radomir Jaskuła, Krzysztof Pabis: Ilustrowana encyklopedia owadów i pajęczaków Polski. Bełchatów: Fenix, s. 197. ISBN 978-83-7705-870-1.

[itis-1] Chrysis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[CITEREFGrabowski_et.al.197-2] Grabowski et.al. ↓, s. 197.

[clz-3] Józef Banaszak: Chrysididae. Złotolitki. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior (red.). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (PAN), 2002, s. 54-56. ISBN 83-901236-8-1.

[:0-4] Chrysis Linnaeus 1761 (cuckoo wasp), [w:] Fossilworks [online] [dostęp 2022-07-18] (ang.).

[:1-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Chrysididae – Złotolitkowate, [w:] Insektarium.net [online] [dostęp 2022-07-18] (pol.).

[6] R.M.R.M. Bohart R.M.R.M., L.S.L.S. Kimsey L.S.L.S., The Chrysidid Wasps of the World, Oxford University Press, 1990, s. 652 [dostęp 2022-07-18] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]