Zespół zabudowy szybu „Poniatowski”

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zespół zabudowy szybu „Poniatowski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek”
Ilustracja
Zespół zabudowy od strony ulicy Szopienickiej
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miejscowość

Katowice

Adres

ul. Szopienicka

Typ budynku

zespół zabudowy szybu górniczego

Styl architektoniczny

historyzujący

Architekt

Emil i Georg Zillmannowie (bud. dyrekcji)

Inwestor

Georg von Giesches Erben

Ukończenie budowy

1906–1912 (najstarsze budynki)

Położenie na mapie Katowic
Mapa konturowa Katowic, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Szyb Poniatowski”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Szyb Poniatowski”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Szyb Poniatowski”
Ziemia50°14′40,4″N 19°04′43,7″E/50,244556 19,078806
Multimedia w Wikimedia Commons

Zespół zabudowy szybu „Poniatowski” – kompleks budynków szybu „Poniatowski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek” w Katowicach, położony przy ulicy Szopienickiej na terenie dzielnicy Janów-Nikiszowiec, w sąsiedztwie zabytkowego osiedla patronackiego Nikiszowiec.

Na kompleks ten składają się takie obiekty, jak m.in.: nadszybie z wieżą wyciągową, maszynownia, łaźnia, magazyn czy siedziby straży pożarnej i dyrekcji. Najstarsze z obiektów powstały w latach 1906–1912 i prezentują przeważnie styl historyzujący. Budynek dyrekcji projektu Zillmannów wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych, a część innych budynków wraz z gmachem dyrekcji także do gminnej ewidencji zabytków miasta Katowice.

Historia[edytuj | edytuj kod]

 Zobacz więcej w artykule Kopalnia Węgla Kamiennego „Wieczorek”, w sekcji Historia.
Maszyna wyciągowa szybu „Nickisch” na zdjęciu z około 1915 roku

Początek wieku XX był bardzo korzystny dla rozwoju górnictwa węgla kamiennego na terenie Górnego Śląska. W tym też czasie władze należącej do koncernu Georg von Giesches Erben kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”) postanowiły sięgnąć po złoża z pola górniczego „Reserve”[1] nabytego w 1899 roku, na którym zaczęto drążyć nowe szyby[2].

Powstały wówczas nowe szyby kopalni „Giesche”. Pierwszym był wydrążony w latach 1903–1910 podwójny szyb „Carmer” (późniejszy „Pułaski”) o głębokości 450 m[1]. Drugim – szyb wentylacyjno-zjazdowy „Nickisch” (późniejszy „Poniatowski”), wybudowany w latach 1904–1911, o głębokości 400 m[1]. Przy nowym szybie powstało nadszybie z jednozastrzałową stalową wieżą szybową i budynek maszynowni, w którym w 1908 roku zainstalowano elektryczną maszynę wyciągową firmy AEG wyposażoną w dwa silniki elektryczne[1], która działała do czasu zamknięcia zakładu w 2017 roku[3].

Cały zespół zabudowy szybu „Nickisch” początkowo składał się także z wentylatorni, stajni, warsztatów i magazynów[4], a naprzeciwko szybu wzniesiono budynek administracyjny kopalni, w którym mieściła się też cechownia z łaźnią robotniczą i kotłownia[5]. Najstarsze budynki zespołu szybu „Nickisch” zostały wzniesione w 1906–1912[6].

Nazwa szybu pochodzi od imienia jednego z przedstawicieli spółki Georg von Giesches Erben – barona Nickischa von Rosenegka[7].

W sąsiedztwie szybu „Nickisch” w 1908 roku rozpoczęto budowę drugiego po Giszowcu osiedla patronackiego dla pracowników kopalni „Giesche”, a dzięki swojej lokalizacji osiedle to nazwano Nickischschacht (z niem. Szyb Nickisch)[7]. Z tej też nazwy wzięła się polska nazwa osiedla – Nikiszowiec[8].

W czasie I wojny światowej przy szybie „Nickisch” zainstalowano dwa skraplacze – instalacje do produkcji skroplonego powietrza, wykorzystywane do rozsadzania węgla kamiennego[9].

W 1922 roku kopalnia „Giesche”, w tym szyb „Nickicsch”, zostały włączone do Polski[9]. W 1935 roku dyrekcja kopalni „Giesche” podjęła decyzję o polonizacji nazw szybów kopalnianych – szyb „Nickisch” przemianowano wówczas na „Poniatowski”[8]. W tym samym roku rozpoczęto budowę nowych urządzeń podsadzkowych[10], które oddano do użytku 1 lipca 1940 roku[11]. W czasie tych prac w sąsiedztwie szybu powstał plac drzewny, z którego szybem przesyłano drewno do wyrobisk. Funkcję tę przejął w 1956 roku szyb „Giszowiec”[2].

W okresie międzywojennym w rejonie szybu „Poniatowski” wprowadzono zakładową straż pożarną, dla której wybudowano nowoczesną siedzibę wraz z remizą. Mieściła się w niej także placówka ratownictwa górniczego[2].

W latach 1939–1945 kopalnia „Giesche” została zajęta przez Niemców, a 31 stycznia 1945 roku przez radziecką administrację, po czym przekazana pełnomocnikowi Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego w Katowicach[12].

Po II wojnie światowej szyb „Poniatowski” był zarówno szybem wentylacyjnym, jak i podsadzkowym[2][4]. Powojenne inwestycje przy szybie miały głównie charakter modernizacyjny[4]. W 1967 roku łaźnia została przebudowana i zaadaptowana na biura. W 1973 roku zmodernizowano budynek cechowni – zarówno wnętrza, jak i jego elewację[13]. W 1976 roku powstała kruszarnia kamienia służącego do podsadzania wyrobisk[2].

Na początku XXI wieku szyb „Poniatowski” wraz z szybem „Wschodnim” były jedynymi szybami podsadzkowymi kopalni „Wieczorek”. Szybami wydobywczymi były wówczas „Roździeński” i „Pułaski”, a „Giszowiec” był szybem materiałowym[14].

W 2017 roku rozpoczęto proces likwidacji kopalni „Wieczorek”, w tym szybu „Poniatowski”[14] – 29 czerwca na most rozładunkowy przy szybie wjechał ostatni pociąg z piaskiem na rozładunek[15], a likwidację szybu zakończono 22 grudnia[16], kiedy to ostatecznie zlikwidowano jego część podziemną[6]. 31 marca 2018 roku kopalnia „Wieczorek” wraz z szybem „Poniatowski” została przekazana Spółce Restrukturyzacji Kopalń celem jej likwidacji[17].

7 sierpnia 2018 roku podpisano umowę pomiędzy miastem Katowice a Spółką Restrukturyzacji Kopalń o przekazaniu miastu w formie darowizny terenu wraz z zabudową szybu „Poniatowski”, w tym m.in: wieży szybowej, budynków nadszybia, maszynowni oraz wentylatorni[16][18][3]. W zamierzeniach władz Katowic zabudowa szybu miała być łącznikiem pomiędzy zabytkową częścią Nikiszowca a osiedlem Nowy Nikiszowiec. Przewidziano wówczas różną funkcję dla zabudowy szybu – od gastronomicznej i handlowej po kulturalną i muzealną[19].

18 maja 2019 roku zabudowa szybu „Poniatowski” po raz pierwszy była dostępna dla zwiedzających podczas Nocy Muzeów[6], a 8 lutego 2023 roku miasto Katowice ogłosiło przetarg na inwentaryzację oraz ekspertyzę obiektów szybu „Poniatowski”[19].

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Lokalizacja i układ przestrzenny[edytuj | edytuj kod]

Zespół zabudowy szybu „Poniatowski” położony jest we wschodniej części Katowic, na terenie dzielnicy Janów-Nikiszowiec[20].

Rozciąga się ona wzdłuż formy przybliżonej do prostokąta, którego wschodnią granicę stanowi ulica Szopienicka. Po przeciwległej stronie ulicy usytuowana jest zabudowa dyrekcji kopalni „Wieczorek”, a także związane z nią osiedle patronackie Nikiszowiec. Od południa zespół zabudowy szybu zamyka ulica Górniczego Dorobku[21].

Zespół budynków szybu „Poniatowski” tworzy kompleks zabudowy przemysłowej o dość jednolitym i przejrzystym rozplanowaniu przestrzennym[22]. Obiekty szybu koncentrują się w większości w rejonie środkowo-wschodnim, w pasie rozwiniętym południkowo[4]. Główny wjazd do zespołu szybu znajduje się w jego północno-wschodniej części pomiędzy wydłużonymi budynkami łaźni i magazynu wybudowanymi w układzie wschód-zachód[21], a do budynków straży pożarnej prowadzi osobny wjazd[23].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Budynek nadszybia i wieża szybowa szybu „Poniatowski”
Wieża szybowa wraz z nadszybiem widziane od strony południowej; po lewej stronie widoczny budynek warsztatu ślusarskiego
Fronton z zegarem po wschodniej stronie budynku maszynowni
Budynek dyrekcji Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek”, położony naprzeciwko pozostałej części zabudowy szybu „Poniatowski”

Zespół zabudowy szybu „Poniatowski” charakteryzuje się zróżnicowaną architekturą[22]. W archiwach zakładowych brak jest informacji na temat projektantów budynków wchodzących w skład zabudowy szybu prócz będącego częścią założenia urbanistycznego osiedla Nikiszowiec budynku dyrekcji, który został zaprojektowany przez Emila i Georga Zillmannów[2].

Bryły budynków szybu „Poniatowski” są na ogół zwarte (z wyjątkiem budynku dyrekcji i mocno rozczłonkowanego siedziby straży pożarnej) i posiadają przeważnie jedną lub dwie kondygnacje[21]. Większość obiektów zabudowy szybu posiada ściany murowane z cegły oraz dachy płaskie bądź wielospadowe konstrukcji stalowej, kryte papą i deskami. Budynki w większości są zbudowane na rzucie prostokąta, przy czym budynek nadszybia jest na planie ośmiokąta, a budynki straży pożarnej i dyrekcji na planie zbliżonym do litery „L”[21].

We wnętrzach budynków podłogi i posadzki są w większości cementowe. Zabudowa jest podłączona do instalacji elektrycznej, wodno-kanalizacyjnej i do centralnego ogrzewania[23].

Na zespół zabudowy szybu „Poniatowski” składają się następujące budynki:

  • Nadszybie szybu „Poniatowski” wraz z wieżą wyciągową – budynek usytuowany w środkowej części zespołu przy głównej drodze zakładowej. Pochodzi on z lat 1908–1909[22], a pod koniec lat 80. XX wieku nadszybie obudowano[4]. Jest on obiektem o konstrukcji żelbetowej, na planie zbliżonym do ośmiokąta, posiadającym dwie kondygnacje i krytym dachem namiotowym. Wieża wyciągowa ma zastrzał zabudowany od strony wschodniej[22].
  • Maszynownia szybu „Poniatowski” – budynek zlokalizowany w środkowo-wschodniej części zespołu. Pochodzi on z 1908 roku i posiada cechy historyzujące. Jest to budynek murowany z cegły, wybudowany na planie zbliżonym do prostokąta. Od wschodu budynku znajduje się dobudowana partia z wyeksponowanym szczytowo frontonem zegarowym. We wnętrzu maszynowni zachowała się elektryczna maszyna wyciągowa z 1908 roku produkcji AEG i Donnersmarckhütte, oprzyrządowania oraz suwnica[22].
  • Wentylatornia – budynek położony w sąsiedztwie maszynowni od strony południowej. Wzniesiony został on w 1908 roku i jest bezstylowy. Jest to obiekt murowany z cegły, jednokondygnacyjny i ze spłaszczonym dachem[22].
  • Łaźnia górnicza – budynek w północnej części zespołu szybu „Poniatowski”, położony przy głównej drodze wewnętrznej. Wzniesiony został on w 1923 roku bez wyraźnego stylu architektonicznego. Jest to budynek jednokondygnacyjny, w konstrukcji szkieletowej stalowej wypełnionej cegłą[24].
  • Magazyn główny – budynek położony w skrajnie północnej części zespołu, przy główniej drodze wewnętrznej naprzeciwko budynku łaźni. Pochodzi z 1913 roku i także jest bezstylowy. Jest to obiekt o konstrukcji żelbetowej, tynkowany, zbudowany na rzucie prostokątnym i posiada dwie kondygnacje[24].
  • Przeładownia – budynek w północno-zachodniej części zespołu, położony na zachód od budynku nadszybia. Wzniesiony w 1900 roku obiekt jest bezstylowy, w konstrukcji szkieletowej stalowej wypełnionej cegłą. Ma dwie kondygnacje i kryty jest dachem czterospadowym[24].
  • Hala impregnacji drewna – budynek w środkowo-zachodniej części zespołu. Pochodzi on z 1908 roku i został wtórnie przebudowany[24].
  • Warsztat mechaniczny – budynek w środkowej części zespołu zabudowy, położony na południe od nadszybia[24]. Został on wzniesiony w 1908 roku w stylu historyzującym. Jest to obiekt murowany z cegły, powstały na rzucie prostokątnym. Posiada dwie kondygnacje i zwieńczony jest spłaszczonym dachem[25].
  • Siedziba straży pożarnej – zespół przylegających ze sobą budynków w środkowo-wschodniej części terenu szybu „Poniatowski”. Pochodzi on z lat 30. XX wieku i są to obiekty bezstylowe, murowane z cegły, powstałe na nieregularnym planie. Bryły budynku mają jedną bądź dwie kondygnacje, a od północnego zachodu przewyższa je czterokondygnacyjna wieża z płaskim zamknięciem. W wydłużonym segmencie południowym i północnym w polach osi znajdują się szerokie otwory bramne zamknięte odcinkowo[25].
  • Laboratorium – budynek w środkowo-wschodniej części zespołu, położony pomiędzy maszynownią a łaźnią. Pochodzi on z 1908 roku i jest on obiektem bezstylowym, murowanym z cegły, wzniesionym na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjnym i zwieńczonym spłaszczonym dachem[25].
  • Warsztat ślusarski – budynek w środkowo-zachodniej części zespołu, pochodzący z 1908 roku. Jest to obiekt posiadający cechy historyzujące, murowany z cegły, jednokondygnacyjny, wzniesiony na rzucie prostokątnym i ze znacznie przebudowaną elewacją[25].
  • Budynek monitorów podsadzkowych – budynek w skrajnie środkowo-zachodniej części terenu, pochodzący z lat 1935–1940, posiadający cechy historyzujące. Jest to obiekt murowany z cegły, wzniesiony na rzucie prostokątnym[25], jednokondygnacyjny i zwieńczony dachem dwuspadowym[25].
  • Dyrekcja – budynek po wschodniej stronie ulicy Szopienickiej, w narożniku z ulicą Z. Nałkowskiej, tworzący jeden z bloków zabudowy osiedla patronackiego Nikiszowiec. Wzniesiony został on w 1908 roku według projektu Emila i Georga Zillmannów w stylu historyzującym z elementami neobaroku. Jest to obiekt murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony na rzucie litery „L”, z rozczłonkowaną bryłą. Ma on zasadniczo dwie kondygnacje, zwieńczony jest dachem dwuspadowym, a w części ryzalitowej pulpitowym. Elewacje budynku są wydłużone i wieloosiowe, rozdzielone regularnie podwojonymi boniowanymi lizenami. Od strony zachodniej znajduje się płytki dwuosiowy ryzalit głównego wejścia do budynku, a także całkowicie przebudowa strefa środkowo-południowa elewacji. Otwory okienne są prostokątne i wydłużone w pionie. W rozdzieleniu kondygnacji, w strefach podokiennych znajdują się wypukłe prostokątne pola, a w ścianach nadbudówek owalne okienka[26].

Gmach dyrekcji wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych pod nr. A-1230/78 (z dnia 19 sierpnia 1978 roku) i do gminnej ewidencji zabytków miasta Katowice, a część pozostałych obiektów szybu „Poniatowski” objętych jest ochroną w gminnej ewidencji zabytków. Są to budynki: łaźni, nadszybia, maszynowni, laboratorium, wentylatorni, warsztatu mechanicznego i budynek straży pożarnej[20].

Szyb, a właściwie tylko budynek maszynowni z maszyną wyciągową, jest udostępniany zwiedzającym podczas szczególnych okazji, takich jak Noc Muzeów czy Industriada[3].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 184.
  2. ↑ a b c d e f Konarzewski 1987 ↓, s. 5.
  3. ↑ a b c Łukasz Tudzierz: #mikrorajza – Szyb Poniatowski kopalni Wieczorek. tuudi.net, 2019-06-12. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  4. ↑ a b c d e Szewczyk i Wybraniec 1996 ↓, s. 84.
  5. ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 185.
  6. ↑ a b c Anna Gumułka: Szyb Poniatowski „zadebiutuje” jako przestrzeń kulturalna. dzieje.pl, 2019-05-11. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  7. ↑ a b Tofilska 2007 ↓, s. 7.
  8. ↑ a b Tofilska 2007 ↓, s. 58.
  9. ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 187.
  10. ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 189.
  11. ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 190.
  12. ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 191.
  13. ↑ Konarzewski 1987 ↓, s. 3.
  14. ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 194.
  15. ↑ Hubert Waguła; Sławomir Fedorowicz: Szyb Poniatowski KWK Wieczorek. [w:] Atlas Kolejowy Polski, Czech i Słowacji [on-line]. www.atlaskolejowy.net. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  16. ↑ a b Katowice przejęły Szyb Poniatowski, który może stać się atrakcją turystyczną. katoobywatel.katowice.eu, 2018-08-09. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  17. ↑ PAP: Polska Grupa Górnicza przekazała kopalnię Wieczorek do spółki restrukturyzacyjnej. forsal.pl, 2018-03-31. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  18. ↑ Justyna Przybytek-Pawlik: Szyb Poniatowski w Katowicach na Nikiszowcu zostanie otwarty dla zwiedzających. W przyszłości powstanie tu nowa strefę kultury. dziennikzachodni.pl, 2019-05-07. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  19. ↑ a b Łukasz Kądziołka: Wieża widokowa na szybie, kawiarnia i kino plenerowe. Szykuje się metamorfoza szybu „Poniatowski”. katowice24.info, 2023-02-09. [dostęp 2023-10-19]. (pol.).
  20. ↑ a b Urząd Miasta Katowice: Miejski System Zarządzania-Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. emapa.katowice.eu. [dostęp 2023-10-20]. (pol.).
  21. ↑ a b c d Konarzewski 1987 ↓, s. 2.
  22. ↑ a b c d e f Szewczyk i Wybraniec 1996 ↓, s. 85.
  23. ↑ a b Konarzewski 1987 ↓, s. 6.
  24. ↑ a b c d e Szewczyk i Wybraniec 1996 ↓, s. 86.
  25. ↑ a b c d e f Szewczyk i Wybraniec 1996 ↓, s. 87.
  26. ↑ Szewczyk i Wybraniec 1996 ↓, s. 88.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zespół_zabudowy_szybu_„Poniatowski”&oldid=72383352”