Bitwy morskie pod Narwikiem
Bitwy morskie pod Narwikiem – starcia między flotą niemiecką a aliancką (norweską i brytyjską) podczas niemieckiej inwazji na Norwegię w kwietniu 1940 roku, w czasie II wojny światowej, toczone w porcie w Narwiku i na wodach okolicznych fiordów. Zapoczątkowało je przewiezienie niemieckiego desantu do Narwiku na pokładach 10 niszczycieli grupy komodora Bontego, oraz zatopienie przez nie norweskich okrętów i wysadzenie desantu 9 kwietnia. 10 kwietnia doszło do pierwszej bitwy pod Narwikiem, z brytyjskimi niszczycielami flotylli komandora Warburtona-Lee, w której obie strony poniosły straty. Ostatecznie niemieckie okręty, zablokowane w fiordzie, zostały zniszczone w drugiej bitwie pod Narwikiem 13 kwietnia przez brytyjską flotę z pancernikiem HMS „Warspite”. Dało to aliantom panowanie na wodach wokół Narwiku, ułatwiając zdobycie tego miasta przez wojska lądowe w bitwie o Narwik, co jednak w ogólnym rozrachunku pozostało bez wpływu na losy kampanii norweskiej.
Przygotowania do inwazji
[edytuj | edytuj kod]II wojna światowa, front zachodni, kampania norweska | |||
Czas | |||
---|---|---|---|
Miejsce | |||
Terytorium | |||
Wynik |
operacyjne zwycięstwo Niemiec | ||
Strony konfliktu | |||
| |||
Dowódcy | |||
| |||
Siły | |||
| |||
Straty | |||
|
1 marca 1940 Adolf Hitler zdecydował o dokonaniu inwazji na Norwegię, o kryptonimie Weserübung. Do operacji tej skierowano większość okrętów niemieckich, które miały przetransportować na pokładach pierwszą falę desantu morskiego. Siły niemieckie podzielono na sześć grup, mających zająć główne porty Norwegii. Jednym z ważniejszych był port w Narwiku, stanowiący najbardziej dogodną drogę do transportu rudy żelaza importowanej ze szwedzkiego zagłębia w Kirunie w zimie, kiedy nie można korzystać z zamarzającego portu Luleå nad Bałtykiem[1]. Był on najbardziej wysuniętym na północ celem niemieckiego desantu w Norwegii. Z powodu jego największego oddalenia od Niemiec, dla jak najlepszego efektu zaskoczenia zdecydowano przeprowadzić desant na szybkich, a przy tym stosunkowo silnie uzbrojonych jednostkach, jakimi były niszczyciele[1]. Znaczenie miał także fakt, że Narwik leży w głębi fiordu Ofot, w odległości, łącznie z fiordem Vest, ok. 100 mil morskich od pełnego morza[1].
Do zdobycia Narwiku sformowano I grupę desantową pod dowództwem komodora Friedricha Bonte, zajmującego stanowisko Dowódcy Niszczycieli niemieckiej floty (Führer der Zerstörer). Składała się ona z 10 niszczycieli: „Georg Thiele”, „Wolfgang Zenker”, „Bernd von Arnim”, „Erich Giese” i „Erich Koellner” typu 1934/34A oraz „Diether von Roeder”, „Hans Lüdemann”, „Hermann Künne”, „Wilhelm Heidkamp” i „Anton Schmitt” typu 1936[1]. Były to duże i szybkie niszczyciele, o wyporności powyżej 2200 ton i prędkości ponad 38 węzłów, silnie uzbrojone w pięć dział kalibru 128 mm (nominalnie 12,7 cm) i osiem wyrzutni torped każdy[1][2]. Okrętem flagowym był „Wilhelm Heidkamp”. Na pokłady niszczycieli przyjęto jako desant po ok. 200 żołnierzy niemieckich ze 139 Pułku Strzelców Górskich z 3 Dywizji Górskiej, wraz z plutonem miotaczy ognia 83. batalionu saperów górskich i kompanią artylerii – łącznie 1854 żołnierzy pod dowództwem gen. bryg. Dietla[3][a]. 6 kwietnia 1940 o godz. 23 grupa ta wyszła w morze z Wilhelmshaven[1]. W ramach operacji Hartmut, niszczyciele pod Narwikiem miały ubezpieczać cztery okręty podwodne[4].
Niszczyciele początkowo płynęły z jednostkami II grupy, które miały wziąć udział w desancie na Trondheim, w tym ciężkim krążownikiem „Admiral Hipper” oraz z pancernikami „Scharnhorst” i „Gneisenau”, osłaniającymi operację[5]. W drodze jednakże część okrętów się oddzieliła. Pogoda podczas przejścia przez Morze Północne od wieczora 7 kwietnia była sztormowa, utrudniająca żeglugę, ale także wykrycie okrętów[1]. Sztorm powodował także większe zużycie paliwa niszczycieli[6].
Już 7 kwietnia o godzinie 9.50 okręty zostały wykryte przez brytyjski samolot patrolowy na wodach Zatoki Niemieckiej[5]. Brytyjczycy zareagowali na informacje z rozpoznania lotniczego o wypłynięciu niemieckich okrętów w kierunku Norwegii; nalot 12 bombowców Blenheim o godzinie 13.25 ze 107. Dywizjonu RAF nie odniósł jednak skutku[5]. Jednocześnie wysłano już 7 kwietnia wieczorem w morze znaczne siły floty w celu przechwycenia Niemców, lecz próby te nie okazały się skuteczne. Jedynie 8 kwietnia ok. godziny 9 brytyjski niszczyciel „Glowworm” wykrył samotnie w rejonie Trondheim dwa niszczyciele zmierzające do Norwegii („Hans Lüdemann”, a następnie „Bernd von Arnim”)[7]. Po bezskutecznej wymianie ognia, niemieckie niszczyciele oderwały się od przeciwnika, lecz do walki włączył się ciężki krążownik „Admiral Hipper”. Po krótkim pojedynku „Glowworm” zatonął, jednakże wcześniej zdołał uszkodzić „Hippera”, taranując go[7]. Brytyjskie niszczyciele z krążownikiem liniowym „Renown” pod dowództwem wiceadmirała Whitwortha patrolowały też przed wejściem do fiordu Vest, stawiając tam zagrodę minową, lecz w nocy z 8 na 9 kwietnia odpłynęły stamtąd, dzięki czemu Niemcy wpłynęli do fiordu niezauważeni[7][b]. Nawigację w fiordach ułatwiało to, że większość latarni morskich była włączona, mimo że władze norweskie 8 kwietnia w nocy nakazały wyłączenie latarń w południowej części kraju z uwagi na sygnały świadczące o możliwości inwazji[6].
Desant w Narwiku
[edytuj | edytuj kod]9 kwietnia 1940, wczesnym rankiem niemieckie niszczyciele I grupy przepłynęły przez fiord Vest (Vestfjord) i około godz. 4 przybyły pod fiord Ofot (Ofotfjord), prowadzący do Narwiku[6] (godziny podawane są w artykule według czasu niemieckiego i norweskiego; spotyka się w publikacjach także czas angielski, wcześniejszy o godzinę). Pogoda była zła, z opadami śniegu. U wejścia do Ofotfjordu w rejonie wyspy Barøya około 4:10 Niemcy zdobyli bez walki dozorujący tam norweski statek patrolowy ochrony rybołówstwa „Michael Sars” (uzbrojony w 2 działka 47 mm) i patrolowiec „Kelt” (armata 76 mm)[6]. „Kelt” nadał jednak sygnał radiowy o zauważonych okrętach[6]. Przed godz. 5 „Hans Lüdemann” i „Anton Schmitt” wysadziły desant w rejonie Ramnes na północnym i Hamnesholm na południowym brzegu u wejścia do Ofotfjordu, w celu ataku na znajdujące się tam według informacji wywiadowczych baterie nadbrzeżne, które jednak okazały się być nieukończone i pozbawione dział[8]. Napotkano wówczas drugi statek ochrony rybołówstwa „Senja”(działko 47 mm), któremu nakazano powrót do Narwiku[8]. Następnie „Wolfgang Zenker”, „Erich Koellner” i „Hermann Künne” udały się do Herjangsfjordu – północnej odnogi Ofotfjordu w celu opanowania Bjerkviku i magazynów wojskowych w Elvegaardsmoen, wysadzając tam desant około godz. 6[8]. Jeden niszczyciel „Diether von Roeder” pozostał w celu dozorowania u wejścia do Ofotfjordu w rejonie wyspy Barøya[6]. Niszczyciel „Erich Giese” odstał wcześniej od zespołu podczas sztormu z powodu podejrzenia nieszczelności zbiorników paliwa i dołączył dopiero później do grupy w Herjangsfjordzie[9].
Trzy pozostałe niszczyciele („Heidkamp”, „von Arnim” i „Thiele”) pod dowództwem komodora Bontego popłynęły w kierunku portu w Narwiku. Z uwagi na brak artylerii nadbrzeżnej, trzon obrony Norwegów w Narwiku tworzyły dwa stare, zbudowane na początku wieku pancerniki obrony wybrzeża typu Norge, dysponujące jednak silnym opancerzeniem i artylerią złożoną z dwóch dział kalibru 209 mm i sześciu dział kalibru 149 mm każdy[10][c]. O godzinie 5:10 trzy niszczyciele Bontego natknęły się na stojący na kotwicy przed portem pancernik obrony wybrzeża „Eidsvold” (dowódca komandor Odd Willoch), który oddał strzał ostrzegawczy z działa[8]. Norwegowie byli uprzedzeni poprzedniego dnia przez dowództwo o możliwości podjęcia przez Niemców akcji przeciw Norwegii, wobec czego na obu pancernikach podniesiono w nocy parę i „Eidsvold” zakotwiczył na redzie portu, lecz nie były całkowicie gotowe do akcji, a na pokładach brakowało po około 40 marynarzy[6]. Flagowy niszczyciel „Wilhelm Heidkamp” wówczas zastopował i zasygnalizował zamiar wysłania łodzi z oficerem w celu rozmów. Niemiecki parlamentariusz, komandor ppor. Heinrich Gerlach, wysłany na pokład „Eidsvolda”, oświadczył, że Niemcy przybyli jako przyjaciele w celu ochrony Norwegii przed Brytyjczykami i Francuzami i zażądał poddania się i rozbrojenia[8]. Pozostałe dwa niszczyciele w tym czasie wpłynęły do portu, który tworzyła zatoczka położona na południe od miasta, u wejścia do niewielkiego fiordu (Beisfjordu). Gdy norweski dowódca, po skontaktowaniu się z komendantem morskim rejonu Narwiku Perem Askimem (dowódcą „Norge”), odmówił poddania się, Gerlach po powrocie do łodzi i oddaleniu się od pancernika, wystrzelił rakietę sygnalizacyjną[8]. Niszczyciel „Wilhelm Heidkamp” wówczas ruszył i wystrzelił do norweskiego pancernika z odległości zaledwie 700 m salwę czterech torped, z których dwie trafiły[8]. Na skutek wybuchu rufowej komory amunicyjnej, „Eidsvold” natychmiast zatonął o godz. 5:37, ze 175 członkami załogi, w tym dowódcą (uratowano jedynie osiem osób, z tego cztery przez łódź „Heidkampa”, która jednak przybyła z opóźnieniem)[11].
Około godz. 5:45 niemieckie okręty zaczął ostrzeliwać drugi norweski pancernik obrony wybrzeża „Norge”, okręt bliźniaczy „Eidsvolda”, który odbił od brzegu i płynął z małą prędkością po wodach portu (dowódca komandor Per Askim)[12]. Zdążył wystrzelić do „Bernda von Arnima”, który stał już przy nabrzeżu pocztowym, wysadzając desant cztery pociski 209 mm i siedem lub osiem 149 mm[13][d]. Pierwsza salwa upadła za blisko, a druga na nabrzeżu. Niszczyciel „Bernd von Arnim” otworzył ogień z dział i wystrzelił siedem torped[13]. Dwie ostatnie trafiły i „Norge” zatonął ze 101 marynarzami; uratowano 90 osób, w tym dowódcę[13]. Po utracie „Norge” opór norweski ustał, po czym niszczyciele wysadziły wojsko, które zajęło miasto oraz pięć statków brytyjskich i cztery norweskie, stojące na redzie portu[e]. W Narwiku były ponadto cztery neutralne statki szwedzkie i jeden holenderski oraz dziesięć niemieckich, z których jeden – „Bockenheim” (4902 BRT), został wyrzucony na brzeg i spalony przez własną załogę, która wzięła niszczyciele za brytyjskie[13]. W porcie zajęto też wszystkie trzy norweskie patrolowce. Dzięki pronazistowskiej postawie dowódcy garnizonu w Narwiku, płk. Konrada Sundlo, większość żołnierzy norweskich nie stawiała oporu i została rozbrojona, jedynie część wycofała się w kierunku granicy ze Szwecją[14]. Dwa norweskie stare okręty podwodne B-1 i B-3, które 8 kwietnia przeszły z Narwiku do zatoki Bogen przy północnym brzegu Ofotfjordu, w słabej widoczności nie zauważyły niemieckich okrętów[13].
Po wysadzeniu desantu, niemieckie niszczyciele pozostały w Narwiku, gdyż po rejsie z Niemiec kończyły im się zapasy paliwa. Plan zakładał jak najszybsze uzupełnienie paliwa i powrót do Niemiec jeszcze tego samego dnia[14]. Niemcy dysponowali jednak w Narwiku tylko jednym zbiornikowcem „Jan Wellem” (dawną bazą statków wielorybniczych), który przypłynął tam w tym celu 8 kwietnia, jeszcze przed inwazją, z radzieckiego Murmańska[13]. Drugi zbiornikowiec „Kattegat” opóźnił się, po czym został przechwycony wieczorem 9 kwietnia w Glomfjordzie (60 km na południe od Bodø) przez norweski patrolowiec ochrony rybołówstwa „Nordkapp”, uzbrojony tylko w działo 47 mm, po czym, po ostrzelaniu, został samozatopiony przez załogę[14]. Uzupełnianie paliwa było przy tym czasochłonne – po 7–8 godzin na niszczyciel, których można było obsługiwać jedynie dwa naraz. Tego dnia i w nocy paliwo uzupełniły „Heidkamp”, „von Arnim”, „Thiele”, „Zenker” i „Koellner”, a nad ranem uzupełniały je „Lüdemann” i „Künne”[14].
Pierwsza bitwa morska pod Narwikiem
[edytuj | edytuj kod]II wojna światowa, front zachodni, kampania norweska | |||
Zbiornikowiec „Jan Wellem” (po lewej) i zatopione statki w porcie w Narwiku | |||
Czas |
10 kwietnia 1940 | ||
---|---|---|---|
Miejsce | |||
Terytorium | |||
Wynik |
taktyczne zwycięstwo Wielkiej Brytanii | ||
Strony konfliktu | |||
| |||
Dowódcy | |||
| |||
Siły | |||
| |||
Straty | |||
|
Jeszcze 9 kwietnia rano, nie mając żadnych wiadomości o opanowaniu Narwiku, Brytyjczycy wysłali w rejon wejścia do Vestfjordu 2. Flotyllę Niszczycieli komandora Bernarda Warburtona-Lee. Flotylla składała się z pięciu niszczycieli typu H: „Hardy”, „Hotspur”, „Havock”, „Hunter” i „Hostile”[14]. Były to niszczyciele średniej wielkości, mniejsze od okrętów niemieckich i nieco słabiej uzbrojone w 4 działa kalibru 120 mm (tylko „Hardy” – 5 dział) i 8 wyrzutni torped każdy. Admiralicja brytyjska przekazała im następnie informację, że według doniesień prasowych do Narwiku wszedł jeden niemiecki okręt i nakazała jego zniszczenie lub zdobycie[14].
Brytyjska flotylla wpłynęła tego dnia do Vestfjordu, gdzie dopiero od norweskich pilotów w stacji Tranøya uzyskano niepełną informację, że do fiordu weszło już wcześniej sześć niszczycieli wroga i okręt podwodny[15]. Brytyjskie okręty dysponowały 21 armatami 120 mm i 40 wyrzutniami torped, a Niemcy – według informacji, 30 armatami 128 mm i 48 wyrzutniami torped, a w rzeczywistości 50 armatami i 80 wyrzutniami torped[15]. Wobec przewagi wroga, Admiralicja pozostawiła komandorowi decyzję, czy atakować, po czym Warburton-Lee poinformował Admiralicję o decyzji ataku o świcie. Brytyjski zespół początkowo odpłynął w kierunku wyjścia z Vestfjordu, dzięki czemu zmylił patrolujący w fiordzie okręt podwodny U-51, który zauważył Brytyjczyków o godzinie 20:22, lecz nadał wiadomość o ich odpłynięciu[15].
Około 21 Brytyjczycy rozpoczęli z powrotem rejs w głąb fiordu i 10 kwietnia po północy wpłynęli do Ofotfjordu, dzięki śnieżycy niezauważeni przez patrolujące okręty podwodne U-25 i U-46[15]. Drugą sprzyjającą okolicznością było to, że dozorujący w Ofotfjordzie niszczyciel „Diether von Roeder” zawrócił do portu, uznając, że miał patrolować jedynie do nadejścia świtu, w sytuacji, gdy mający go zastąpić „Hans Lüdemann” dopiero pobierał paliwo. Dzięki temu, Brytyjczycy dopłynęli do Narwiku niedostrzeżeni, kilkanaście minut za „Roederem”[15]. Widzialność na skutek śnieżycy wynosiła od 100 do 1000 m[15]. Niszczyciele „Hostile” i „Hotspur” zostały skierowane na krótki rekonesans na północ, w kierunku wejścia do fiordu Herjang, w celu ubezpieczania pozostałej trójki i związania ewentualnych baterii nadbrzeżnych, których jednak nie było[15].
O 5:35 trzy niszczyciele „Hardy”, „Hunter” i „Havock” weszły w szyku torowym na redę portu i zaatakowały z zaskoczenia stojące w porcie okręty niemieckie salwą torped, po czym otworzyły ogień[15]. Wystrzeliły kolejno odpowiednio 7, 8 i 5 torped[15]. Torpedą „Hardy’ego” trafiony został flagowy niszczyciel „Wilhelm Heidkamp”. Na skutek wybuchu komory amunicyjnej, jego rufowa część wyleciała w powietrze i okręt zaczął tonąć, przy czym śmierć poniosło 81 lub 83 marynarzy i oficerów, w tym komodor Bonte[16]. Mimo próby przycumowania go do stojącego obok statku szwedzkiego, następnego dnia niszczyciel przewrócił się i zatonął. Dwie torpedy „Havocka” lub „Huntera” z kolei trafiły „Antona Schmitta”, który szybko zatonął[f]. Zginęło na nim 52 marynarzy (według innych źródeł, 63)[15]. Od wstrząsu wybuchu awarii uległy turbiny stojącego obok „Hermanna Künne”[16]. Niemcy byli całkowicie zaskoczeni i początkowo ogłosili alarm przeciwlotniczy[16]. Po pierwszym zaskoczeniu, „Diether von Roeder”, „Hans Lüdemann” i „Hermann Künne” otworzyły do okrętów brytyjskich ogień z dział, lecz nie był on celny. „Diether von Roeder” ruszył ciągnąc kotwice po dnie i wypuścił salwę ośmiu torped, lecz szczęśliwie dla Brytyjczyków, przeszły one pod okrętami brytyjskimi na zbyt dużej głębokości[16] (na skutek błędnych nastaw lub wad). Z kolei niszczyciele brytyjskie, wraz z dwoma pozostałymi, manewrując przed portem, ogniem artylerii poważnie uszkodziły „Roedera” (5 trafień, 8 lub 13 zabitych) i uszkodziły „Lüdemanna” (2 trafienia, 2 zabitych – na obu wybuchły pożary)[17]. Do trzech brytyjskich niszczycieli dołączyły następnie „Hostile” i „Hotspur”[18]. Torpedy lub brytyjski ogień zatopiły też sześć niemieckich statków stojących w porcie, trzy zdobyte alianckie i dwa szwedzkie oraz uszkodziły kilka dalszych[g]. Cztery niecelne torpedy wystrzelił pod koniec także „Hans Lüdemann” (jedna z nich przeszła pod „Hostile”)[19].
O 6:50 Brytyjczycy rozpoczęli odwrót[19]. Przeciw brytyjskiej flotylli wypłynęły wówczas z Herjangsfjordu trzy przebywające tam niszczyciele: „Wolfgang Zenker”, „Erich Koellner” i „Erich Giese”, które podjęły walkę, początkowo bez efektów po żadnej ze stron[19]. Brytyjska flotylla skierowała się wówczas z dużą prędkością na kurs powrotny, ku wyjściu z fiordu. W tym czasie jednak do walki włączyły się dwa ostatnie niszczyciele „Georg Thiele” i „Bernd von Arnim”, wypływając z południowego fiordu Ballangen i przecinając z lewej strony kurs wycofującym się Brytyjczykom. Początkowo Brytyjczycy wzięli te okręty za własne krążowniki, lecz wkrótce zorientowali się w pomyłce i zdecydowali wykonać zwrot w lewo, żeby ostrzeliwać „Thiele” i „Arnima” działami prawej burty[19]. Około 7 niemieckie niszczyciele celnie ostrzelały z małej odległości czołowy niszczyciel „Hardy”, trafiając go m.in. w mostek, na którym został śmiertelnie raniony komandor Warburton-Lee[19]. Pod dalszym ostrzałem „Hardy” zamienił się w płonący wrak i pozbawiony sterowności wyrzucił się na mieliznę na południowym brzegu fiordu, w odległości ok. 300 m od lądu[19]. Uszkodzone też zostały „Hotspur” i „Hunter”, a po niemieckiej stronie „Bernd von Arnim” i „Georg Thiele”, który jednak trafił jedną torpedą „Huntera”[12]. Brytyjskie i pozostałe niemieckie torpedy nie były celne w starciu. Co gorsza dla Brytyjczyków, „Hotspur”, który utracił sterowność, zderzył się z płynącym przed nim storpedowanym „Hunterem”. Mimo to, pod ogniem Niemców, „Hotspurowi” udało się od niego oddzielić, a następnie ujść, sterując jedynie maszynami, natomiast unieruchomiony „Hunter” po pewnym czasie zatonął ze 106 członkami załogi (uratowano 46)[20]. Niszczyciele „Havock” i „Hostile” zawróciły w celu asystowania „Hotspurowi”, po czym obie strony przerwały starcie i trzy brytyjskie niszczyciele uszły z fiordu. Marynarze z „Hardy’ego” dopłynęli do brzegu (19 zginęło w walce, lecz większość pozostałych była rannych)[19]. Wraz z częścią marynarzy, którym udało się uciec z brytyjskich statków przejętych przez Niemców w Narwiku, zostali 13 kwietnia podjęci przez niszczyciel „Ivanhoe”[21]. W bitwie zginęło 147 marynarzy brytyjskich i 176 niemieckich[h].
Mimo posiadanej przewagi, Niemcy pod nowym dowództwem komandora Beya na „Wolfgangu Zenkerze” nie zdecydowali ścigać brytyjskich niszczycieli – jedynie „Erich Koellner” podążył za nimi przez krótki czas (na „Erichu Giese” kończyło się paliwo, lecz „Zenker” i „Koellner” je wcześniej uzupełniły)[22]. Te zaś, nie niepokojone dalej, przechwyciły u wejścia do Ofotfjordu niemiecki statek „Rauenfels” (8460 BRT) idący do Narwiku z zaopatrzeniem, ciężkim sprzętem, armatami polowymi i przeciwlotniczymi oraz amunicją[20]. Statek wyrzucił się na mieliznę, po czym po ewakuacji załogi, został ostrzelany przez „Havocka” i zatonął na skutek wybuchu amunicji[20]. W rezultacie, niemieckie niszczyciele, które wyczerpały około połowy pocisków i większość torped, nie mogły uzupełnić zapasów[12][i]. Kapitan i 18 członków załogi zostało wziętych do niewoli przez niszczyciel, reszta załogi tymczasowo przez wojska norweskie[20].
Do patrolowania Vestfjordu, naprzeciw powracającym niszczycielom, Admiralicja wysłała zespół komandora Yatesa z krążownikiem „Penelope” i 8 niszczycielami[23]. Na rozkaz z Berlina, jedyne gotowe do akcji niszczyciele „Wolfgang Zenker” i „Erich Giese” wieczorem 10 kwietnia podjęły próbę opuszczenia fiordu pod dowództwem komandora Beya, lecz po zauważeniu brytyjskich okrętów z krążownikiem w Vestjordzie na wysokości latarni Tranøya, około 22:05, zawróciły niewykryte[23]. Tym samym, Niemcy nie podjęli próby przedarcia się i uratowania dwóch niszczycieli, która na pełnym morzu miała szanse powodzenia[24]. Wbrew żądaniom Churchilla (wówczas Pierwszego Lorda Admiralicji), Admiralicja pozostawiła komandorowi Yatesowi decyzję co do wpłynięcia do Ofotfjordu i ataku na Narwik[23]. Nie zdecydował się on jednak na atak, odkładając go do 12 kwietnia, mimo że istniała jeszcze szansa na wykorzystanie osłabienia Niemców. 11 kwietnia jednakże krążownik „Penelope” uszkodził dno na skałach w okolicy Bodö i został wycofany w celu naprawy[23]. Przez następne dni prowadzono prowizoryczne remonty na niemieckich niszczycielach, lecz jednocześnie w nocy 11 kwietnia „Erich Koellner” poważnie uszkodził dno na skałach, a „Zenker” uszkodził śrubę[23]. 12 kwietnia wieczorem Brytyjczycy przeprowadzili nalot na Narwik 9 samolotów Swordfish z lotniskowca „Furious”, lecz bez większych efektów (zatopiono tylko trzy zdobyte przez Niemców norweskie patrolowce, przy stracie dwóch samolotów)[25]. Ponadto, 10 kwietnia niszczyciele „Bedouin” i „Eskimo” były atakowane przez okręt podwodny U-25 w Vestjordzie, lecz torpedy wybuchły przedwcześnie[25].
Druga bitwa pod Narwikiem
[edytuj | edytuj kod]II wojna światowa, front zachodni, kampania norweska | |||
HMS „Warspite” podczas drugiego starcia pod Narwikiem | |||
Czas |
13 kwietnia 1940 | ||
---|---|---|---|
Miejsce | |||
Terytorium | |||
Wynik |
zwycięstwo Wielkiej Brytanii | ||
Strony konfliktu | |||
| |||
Dowódcy | |||
| |||
Siły | |||
| |||
Straty | |||
|
13 kwietnia 1940 rozegrało się drugie starcie pod Narvikiem. Do Ofotfjordu wpłynęła około 12:30 silna eskadra brytyjska wiceadmirała Williama Whitwortha w składzie pancernika „Warspite” w asyście 9 niszczycieli: „Bedouin”, „Cossack”, „Punjabi”, „Eskimo”, „Kimberley”, „Hero”, „Icarus”, „Forester” i „Foxhound” . Cztery pierwsze należały do silnego typu Tribal, uzbrojonego w 8 dział 120 mm, a „Kimberley” do typu J/K/N uzbrojonego w 6 dział 120 mm, natomiast pozostałe były średniej wielkości, analogiczne do typu H. Główną siłą uderzeniową był jednak pancernik „Warspite”, wywodzący się z I wojny światowej, lecz zmodernizowany, uzbrojony w 8 dział 381 mm (wprowadzenie pancernika do wąskiego fiordu było śmiałą i nietypową decyzją, wiążącą się z ryzykiem, lecz zapewniającą dużą siłę ognia)[26]. „Cossack”, „Kimberley” i „Forester” płynęły wzdłuż północnego brzegu, a „Bedouin”, „Punjabi” i „Eskimo” wzdłuż południowego brzegu fiordu[24]. Pozostałe niszczyciele osłaniały pancernik. Brytyjskie okręty były ponadto poprzedzane przez zwiadowczy wodnosamolot Fairey Swordfish pancernika „Warspite”.
U wejścia do fiordu zespół został wykryty przez okręt podwodny U-46, który szykował się do salwy torpedowej przeciw pancernikowi, lecz szczęśliwie dla Brytyjczyków, tuż przed atakiem wpadł na skałę podwodną i wynurzył się; mimo to, zdołał się wycofać niezauważony[23]. Jako pierwszy Brytyjczycy zauważyli o 13:28 i ostrzelali niszczyciel „Hermann Künne”, który jednak na razie odszedł pod zasłoną dymną[24]. Eskadrę brytyjską zaatakował natomiast „Erich Koellner”, który mógł rozwijać bardzo małą prędkość z powodu uszkodzeń i miał oczekiwać w zasadzce przy północnym brzegu fiordu. Nie dopłynął tam, gdyż na widok nieprzyjaciela, ukrył się w zatoczce przy południowym brzegu. Został jednak wykryty przez wodnosamolot i w ciągu kilku minut otrzymał trafienie torpedą i kilka trafień pociskami niszczycieli „Bedouin”, „Punjabi” i „Eskimo”, na skutek czego został opuszczony przez załogę[12]. Ponieważ jedno działo kontynuowało ogień, otrzymał jeszcze trafienie salwą pancernika „Warspite”, po czym zatonął ze stratami 31 zabitych i 39 rannych (ocalała załoga została wzięta do norweskiej niewoli)[12]. Jego salwa torpedowa była niecelna[26]. Następnie na wody Ofotfjordu wyszły z Narwiku „Wolfgang Zenker”, „Bernd von Arnim” i „Hans Lüdemann”, do których dołączył „Hermann Künne” i w najszerszym miejscu fiordu podjęły manewrową walkę z niszczycielami brytyjskimi, bez większych efektów po żadnej ze stron z powodu słabej widoczności, poza umiarkowanym uszkodzeniem „Punjabi”, który musiał wycofać się z walki[j]. Okręty niemieckie zostały również zaatakowane przez 10 bombowców Swordfish z lotniskowca „Furious”, lecz atak nie był skuteczny, przy czym stracono dwa samoloty[25]. „Wolfgang Zenker” usiłował storpedować pancernik „Warspite”, ale torpedy nie były celne. Około 14:30 z portu zdołał wyjść i dołączył do niemieckich niszczycieli „Georg Thiele”[24]. Po wyczerpaniu większości amunicji, komandor Bey nakazał około 14:50 wycofanie okrętów do wąskiego fiordu Rombaken (Rombaksfjordu), o szerokości zaledwie kilkuset metrów (przy długości niszczycieli 100-120 metrów)[24]. Jedynie dowódca „Hermanna Künne”, nie widząc sygnału, odszedł do Herjangsfjordu, gdzie zamierzał wyrzucić okręt na mieliznę i wysadzić, lecz o 15:13 zaatakował go tam torpedą niszczyciel „Eskimo”. Niemiecki niszczyciel przełamał się i zatonął na płyciźnie (nie jest jasne, czy na skutek storpedowania, czy samowysadzenia)[12].
W porcie w Narwiku stał unieruchomiony „Diether von Roeder” oraz „Erich Giese”, który miał problem z maszyną. Okręty te następnie podjęły ok. 15 pojedynek ogniowy z podchodzącymi brytyjskimi niszczycielami. „Erich Giese” zdołał w końcu z portu wyjść około 15:05, jednakże trafił pod ostrzał pancernika „Warspite” i po wystrzeleniu amunicji i niecelnym wystrzeleniu torped, wielokrotnie trafiony, został opuszczony przez załogę, po czym dobity przez brytyjskie okręty[24]. Przycumowany do brzegu „von Roeder” natomiast celnym ogniem poważnie uszkodził wchodzący do portu niszczyciel „Cossack”. „Cossack” czasowo utracił sterowność i o 15:22 wszedł na mieliznę koło Ankenes[12]. Zdjęto go z mielizny i wycofano z fiordów dopiero następnego dnia, a przez ten czas był ostrzeliwany przez działo z brzegu. „Diether von Roeder” został następnie opuszczony przez załogę i ok. 16:20 wysadzony w powietrze. Brytyjczycy początkowo zamierzali abordażować „von Roedera” przez niszczyciel „Foxhound”, lecz, szczęśliwie dla nich, „Foxhound” został ostrzelany z broni maszynowej z brzegu i zawrócił, unikając uszkodzenia w wybuchu[24].
„Eskimo” wpłynął za Niemcami do Rombaksfjordu, jednak w najwęższej części natknął się na oczekujące w zasadzce niszczyciele „Georg Thiele” i „Hans Lüdemann”, które wystrzeliły do niego salwę torped[24]. Większość torped chybiła (według innych publikacji została wymanewrowana, mimo małej szerokości fiordu[27]), jednakże o 15.45 „Eskimo” został trafiony jedną torpedą „Thiele”, która oderwała mu cały dziób (15 zabitych)[24]. Niszczyciel jednak utrzymał się na wodzie. Niemieckie niszczyciele dostały się wówczas pod ostrzał „Forestera”, „Hero” i „Bedouina”[24]. Uszkodzony „Georg Thiele” ok. 16 wyrzucił się na brzeg, po czym jego kadłub przełamał się. Pozostałe niszczyciele niemieckie zgrupowały się w głębi Rombaksfjordu, gdzie zostały samozatopione. „Wolfgang Zenker” i „Bernd von Arnim” zostały wysadzone przez załogi i zatonęły. Opuszczony „Hans Ludemann” utrzymywał się na wodzie i został opanowany przez Brytyjczyków, którzy jednak ze względu na rozmiar uszkodzeń zrezygnowali z planów zdobycia okrętu i dobili go torpedą niszczyciela „Hero”[12].
Oprócz niszczycieli niemieckich, w Herjangsfiordzie znalazł się okręt podwodny U-64, który przedarł się tam 11 kwietnia. Na początku bitwy 13 kwietnia został jednak wykryty i zatopiony bombami przez wodnosamolot Swordfish[26]. Ocalał natomiast w zanurzeniu drugi okręt podwodny U-51[25].
Podsumowanie
[edytuj | edytuj kod]W czasie drugiego starcia pod Narwikiem straty niemieckie wyniosły 128 zabitych i 67 rannych[12], brytyjskie – 28 zabitych i 55 rannych[24]. Z załóg zatopionych niszczycieli sformowano improwizowany pułk piechoty morskiej w składzie ok. 2100 ludzi pod dowództwem kmdra ppor. Hansa Erdmengera (dowódcy „Heidkampa”), który wziął udział w walkach lądowych o Narwik[12].
Samo sprawne wysadzenie desantu w Narwiku i zniszczenie norweskich okrętów, bez strat własnych, było sukcesem operacyjnym Niemców, możliwym w dużej mierze dzięki użyciu do transportu wojska uniwersalnych okrętów, jakimi były niszczyciele. Przebieg walk morskich 9 kwietnia 1940 ukazał nieadekwatność wywodzącej się jeszcze z XIX wieku koncepcji obrony wybrzeża w oparciu o ciężkie okręty artyleryjskie, w obliczu rozwoju broni torpedowej. Jednakże w następujących bitwach Niemcy stracili 10 niszczycieli, co było dotkliwym ciosem, zważywszy, że stanowiło to połowę z posiadanych wówczas jednostek tej klasy, a niszczyciele były najintensywniej używaną przez Niemców klasą dużych okrętów nawodnych podczas wojny[28]. Straty brytyjskie z kolei ograniczyły się do zatopienia tylko dwóch niszczycieli, poważnego uszkodzenia jednego i umiarkowanych uszkodzeń kilku. Obie strony utraciły ponadto kilka statków handlowych. Podstawowa, chociaż pośrednia przyczyna takiej porażki, leżała w samym planie niemieckiej operacji, który uniemożliwiał w praktyce szybkie uzupełnienie paliwa wszystkich niszczycieli i wycofanie ich już 9 kwietnia, nawet w przypadku udziału obu tankowców[28]. Uwidoczniła się tu wada niemieckich niszczycieli w postaci ich stosunkowo niewielkiego zasięgu, a podczas dalszych działań, także ich mniejszego zapasu amunicji artyleryjskiej[29]. Skutkiem tego stało się zablokowanie niemieckiej flotylli i jej nieuchronne zniszczenie wobec brytyjskiej przewagi na morzu. Szanse na zadanie istotnych strat flocie brytyjskiej stwarzały torpedy niemieckich niszczycieli i operujących w Vestjordzie i Ofotfjordzie okrętów podwodnych, lecz ich skuteczność drastycznie ograniczyły wady torped, z którymi Niemcy borykali się w tym czasie (przedwcześnie wybuchające zapalniki magnetyczne oraz zbyt głęboki bieg torped)[4].
Istotny wpływ na ostateczne zwycięstwo wywarła śmiała akcja brytyjskiej 2. Flotylli Niszczycieli 10 kwietnia, która zaatakowała dwukrotnie silniejszego przeciwnika, zadając mu spore straty, przez to dezorganizując działania Niemców i uniemożliwiając podjęcie próby przedarcia się całej grupy tego dnia. Akcja ta nie została jednak w pełni wykorzystana poprzez ponowny atak tego samego lub następnego dnia, przez co Niemcy mieli czas na naprawy okrętów[23]. Na skutek drugiej bitwy pod Narwikiem 13 kwietnia, alianci ostatecznie oczyścili wody wokół Narwiku z niemieckich okrętów, zyskując tym samym możliwość wysadzania i wspierania tam wojsk. Nie zmieniło to jednak faktu, że port i jego okolica pozostały w rękach niemieckich, a alianci nie byli przygotowani do ich szybkiego odbicia. Narwik został zdobyty dopiero po ciężkich walkach w lądowej bitwie o Narwik w maju, w których udział brały też polskie oddziały. Flota aliancka, w tym polskie okręty, patrolowały w tym okresie fiordy wokół Narwiku, zwłaszcza Rombaken i ostrzeliwały niemieckie pozycje. Ich głównym i groźnym przeciwnikiem stało się niemieckie lotnictwo, korzystające ze zdobytych baz w Norwegii. 4 maja lotnictwo zatopiło w fiordzie Rombaken polski niszczyciel ORP „Grom”, będący ostatnim niszczycielem zatopionym pod Narwikiem. Mimo zwycięstwa na morzu i na lądzie, atak Niemiec na Francję wymusił jednak ewakuację alianckich wojsk z Narwiku w czerwcu 1940 oraz przegraną w kampanii norweskiej.
Spośród uczestników bitew morskich pod Narwikiem, komandor Bernard Warburton-Lee został pośmiertnie odznaczony najwyższym brytyjskim orderem wojennym Krzyża Wiktorii (ang. Victoria Cross), ponadto kilku innych oficerów otrzymało wysokie ordery[k]. Po stronie niemieckiej, komodor Friedrich Bonte (pośmiertnie), kmdr por. Erich Bey, kmdr por. Friedrich Berger, kmdr ppor. Hans Erdmenger i kmdr ppor. Max Eckart Wolff (dowódca „Georga Thiele”) zostali 15 maja 1940 odznaczeni Krzyżami Rycerskimi Krzyża Żelaznego (komandor Bey objął po Bontem stanowisko Dowódcy Niszczycieli)[28].
Zestawienie sił
[edytuj | edytuj kod]- † – okręty zatopione
- # – okręty uszkodzone (## – ciężko)
Desant w Narwiku
[edytuj | edytuj kod]- Grupa I – komodor Friedrich Bonte
- Niszczyciel flagowy:
- „Wilhelm Heidkamp” (okręt flagowy komodora Bonte, dca kmdr ppor Hans Erdmenger)
- 1 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Friedrich Berger
- „Georg Thiele” (okręt flagowy flotylli, dca kmdr ppor. Max Eckart Wolff)
- 3 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Hans-Joachim Gadow
- „Hans Lüdemann” (okręt flagowy flotylli, dca kmdr ppor Herbert Friedrichs),
- „Hermann Künne” (kmdr ppor. Friedrich Kothe),
- „Diether von Roeder” (kmdr ppor. Erich Holtorf),
- „Anton Schmitt” (kmdr ppor. Friedrich Böhme)
- 4 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Erich Bey
- „Wolfgang Zenker” (okręt flagowy flotylli, dca kmdr por. Gottfried Pönitz),
- „Bernd von Arnim” (kmdr ppor. Curt Rechel),
- „Erich Giese” (kmdr ppor. Karl Smidt),
- „Erich Koellner” (kmdr por. Alfred Schulze-Hinrichs)
- Desant: 139. Pułk Strzelców Alpejskich 3. Dywizji Górskiej, sztab dywizji, kompania artylerii, pluton miotaczy ognia (1854 żołnierzy)[l]
- Niszczyciel flagowy:
- I grupa okrętów podwodnych
- 1. Dywizjon Pancerników (1. Pansarskipdivisjon)[30] – komandor Per Askim
- 3. Dywizjon Okrętów Podwodnych (3. Undervannsbåtdivisjon)[30]
- patrolowce ochrony rybołówstwa: „Senja”, „Michael Sars”
- okręt patrolowy: „Kelt”
I bitwa pod Narwikiem
[edytuj | edytuj kod]- Grupa I – komandor Friedrich Bonte †
- Niszczyciel flagowy:
- „Wilhelm Heidkamp”† (okręt flagowy kmdr Bonte)
- 1 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. F. Berger
- „Georg Thiele”#
- 3 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Hans-Joachim Gadow
- „Hans Lüdemann”# (okręt flagowy), „Hermann Künne”#, „Diether von Roeder”##, „Anton Schmitt”†
- 4 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Erich Bey
- „Wolfgang Zenker” (okręt flagowy), „Bernd von Arnim”#, „Erich Giese”, „Erich Koellner”
- Niszczyciel flagowy:
- I grupa okrętów podwodnych
- U-25, U-46, U-51
Brytyjczycy[14]:
- 2 Flotylla Niszczycieli – komandor Bernard Warburton-Lee † (niszczyciele typu H)
II bitwa pod Narwikiem
[edytuj | edytuj kod]- Grupa I – kmdr por. Erich Bey
- 1 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. F. Berger
- „Georg Thiele”†
- 3 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Hans-Joachim Gadow
- „Hans Lüdemann”† (okręt flagowy flotylli), „Hermann Künne”†, „Diether von Roeder”†
- 4 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. Erich Bey
- „Wolfgang Zenker”† (okręt flagowy kmdr por. Beya), „Bernd von Arnim”†, „Erich Giese”†, „Erich Koellner”†
- 1 Flotylla Niszczycieli – kmdr por. F. Berger
- I grupa okrętów podwodnych
- U-25, U-46, U-51, U-64†
- zespół uderzeniowy – wiceadmirał William Whitworth
- pancernik „Warspite” (okręt flagowy wadm. Whitwortha, dca kmdr V.A.C. Crutchley)
- niszczyciele:
- „Bedouin” (kmdr por. James McCoy), „Punjabi”#, „Eskimo”## (kmdr por. St. John Micklethwait), „Cossack”## (kmdr por. Robert St. Vincent Sherbrooke), „Hero”, „Forester”, „Foxhound”, „Kimberley”, „Icarus”
- osłona[25]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Publikacje podają na ogół zaokrągloną liczbę 2000 żołnierzy (np. Perepeczko 1996 ↓, s. 29)
- ↑ Rano 9 kwietnia doszło do pojedynku „Renowna” z niemieckimi pancernikami „Scharnhorst” i „Gneisenau”, zakończonego uszkodzeniem „Gneisenaua” i odwrotem niemieckich pancerników.
- ↑ Kaliber artylerii wynosił 209,3 mm i 149,1 mm – nominalnie 21 cm i 15 cm (Federowicz, „Okręty Wojenne” nr 60(4/2003) s.6, 10), stąd zazwyczaj podawany jest jako 210 mm i 150 mm.
- ↑ Według innych publikacji, pięć pocisków 21 cm i siedem 15 cm (Patianin 2004 ↓, s. 22
- ↑ Statki brytyjskie zdobyte w Narwiku: „Blythmoor” (6582 BRT), „Mersington Court” (5141 BRT), „North Cornwall” (4304 BRT), „Riverton” (5378 BRT), „Romanby” (4887 BRT), norweskie: „Cate B” (4285 BRT), „Elrid” (1712 BRT), „Haalegg” (1758 BRT), „Saphir” (4306 BRT), holenderski: „Bernisse” (951 BRT) – Naval-history.net.
- ↑ Według części publikacji, salwa torped „Huntera” nie trafiła żadnego z niszczycieli (Perepeczko 1996 ↓, s. 31), według Patianin 2004 ↓, s. 22 trafiła „Antona Schmitta”, natomiast Kaczmarek 2009 ↓, s. 22 nie rozstrzyga kwestii czyje to były torpedy.
- ↑ Podczas I bitwy pod Narwikiem lub później na jej skutek zatonęły statki niemieckie: „Frielinghaus” (4339 BRT), „Hein Hoyer” (5836 BRT), „Neuenfels” (8096 BRT), „Martha Heindrik Fisser” (4879 BRT), „Aachen” (6388 BRT), „Altona” (5398 BRT), brytyjski: „Blythmoor” (6582 BRT; 6 zabitych), norweskie: „Saphir” (4306 BRT) i „Elrid” (1712 BRT), szwedzkie „Strassa” (5602 BRT) i „Boden” (4265 BRT) – Naval-history.net. Kaczmarek 2009 ↓, s. 22-23, 26 wymienia „Frielinghaus”, „Aachen”, „Elrid” i „Strassa” wśród statków uszkodzonych, niemniej musiały zatonąć później lub podczas drugiej bitwy.
- ↑ Straty w I bitwie pod Narwikiem według Perepeczko 1996 ↓, s. 33. Spotykane też są inne liczby, jak 139 poległych marynarzy brytyjskich i 174 niemieckich (ale bez zmarłych później od ran) w Kaczmarek 2009 ↓, s. 26 lub 163 niemieckich w Patianin 2004 ↓, s. 23.
- ↑ Publikacje nie podają konkretnie, czy „Rauenfels” wiózł też amunicję dla niszczycieli, które według planu powinny być już w drodze powrotnej.
- ↑ A. Perepeczko (op.cit.) i Naval-history.net. Niektóre publikacje rosyjskie mówią o poważnym uszkodzeniu „Bedouina” w tym starciu i dopiero późniejszym uszkodzeniu „Punjabi” przez „Giese” i „von Roeder” (np. E. Granowskij i in.), lecz nie potwierdzają tego cytowane źródła, a „Bedouin” po bitwie nie był remontowany.
- ↑ M.in. Herbert Layman (dowódca „Hotspura”), John Wright (d-ca „Hostile”), Geoffrey Stanning (płatnik „Hardy”, który przejął dowodzenie), Robert St. Vincent Sherbrooke (d-ca „Cossacka”) i St. John Micklethwait (d-ca „Eskimo”) zostali odznaczeni Orderem Wybitnej Służby (ang. Distinguished Service Order, źródło: Royal Navy Officers, dostęp 25-03-10).
- ↑ R. Kaczmarek (op.cit.). Zwykle podaje się liczebność niemieckiego desantu „około 2000”.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g Perepeczko 1996 ↓, s. 29.
- ↑ Germany 12.7 cm/45 (5") SK C/34. NavWeaps. [dostęp 2021-02-07]. (ang.).
- ↑ Kaczmarek 2009 ↓, s. 12.
- ↑ a b Günter Hessler, The U-Boot war in the Atlantic 1939-1945, HMSO, Londyn, 1989, ISBN 0-11-772603-6, vol.1, s. 16–26.
- ↑ a b c Kaczmarek 2009 ↓, s. 13.
- ↑ a b c d e f g Kaczmarek 2009 ↓, s. 15-16.
- ↑ a b c Perepeczko 1996 ↓, s. 30.
- ↑ a b c d e f g Kaczmarek 2009 ↓, s. 17.
- ↑ Kaczmarek 2009 ↓, s. 15-16, 18.
- ↑ Przemysław Federowicz. Norweskie pancerniki obrony wybrzeża. Część I. „Okręty Wojenne”. 60(4/2003). XIII, s. 10, 2003. ISSN 1231-014X.
- ↑ Kaczmarek 2009 ↓, s. 17-18.
- ↑ a b c d e f g h i j Patianin 2004 ↓, s. 22-23
- ↑ a b c d e f Kaczmarek 2009 ↓, s. 18.
- ↑ a b c d e f g Kaczmarek 2009 ↓, s. 19-20.
- ↑ a b c d e f g h i j Kaczmarek 2009 ↓, s. 21.
- ↑ a b c d Kaczmarek 2009 ↓, s. 22.
- ↑ Kaczmarek 2009 ↓, s. 22-23.
- ↑ Kaczmarek 2009 ↓, s. 23.
- ↑ a b c d e f g Kaczmarek 2009 ↓, s. 24.
- ↑ a b c d Kaczmarek 2009 ↓, s. 26.
- ↑ D. Thomas: Wtoroje srażenije w Narwikie. W: Britanskije esmincy w boju. Czast 2. Moskwa: CzeRo, 1997, s. 34, seria: Rietrospiektiwa wojny na morie. ISBN 5-88711-052-X. (ros.).
- ↑ Kaczmarek 2009 ↓, s. 20, 26.
- ↑ a b c d e f g Perepeczko 1996 ↓, s. 33.
- ↑ a b c d e f g h i j k E. Granowskij i in. Giermanskie...
- ↑ a b c Perepeczko 1996 ↓, s. 34.
- ↑ Perepeczko 1996 ↓, s. 35.
- ↑ a b c Patianin 2004 ↓, s. 24.
- ↑ Patianin 2004 ↓, s. 10, 15.
- ↑ a b Przemysław Federowicz. Norweskie pancerniki obrony wybrzeża. Część II. „Okręty Wojenne”. 62(6/2003). XIII, s. 6-7, 2003. ISSN 1231-014X.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej Perepeczko. Zagłada zespołu komodora Bonte. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 2/1996, s. 29–35, lipiec-wrzesień 1996. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X.
- Rafał M. Kaczmarek. Pierwsza bitwa niszczycieli. Narwik 1940. „Morze, Statki i Okręty”. Nr specjalny 2/2009, s. 12–26, 2009. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X.
- Siergiej Patianin: Esmincy tipa Leberecht Maass. Moskwa: 2004, seria: Morskaja Kollekcyja. nr 5/2004. (ros.).
- Je. Granowski, M. Morozow, A. Daszjan: Giermanskije esmincy w boju. Czast 1. Moskwa: 1995. (ros.).
- (ang.) Don Kindell, NAVAL EVENTS, APRIL1940, Part 2 of 4 Monday 8th – Sunday 14th w serwisie Naval-history.net [dostęp 2010-02-27]