Choroby zakaźne (specjalizacja lekarska)

Choroby zakaźne, zakaźnictwo, infekcjologia – dziedzina nauki oraz priorytetowa dziedzina medycyny zajmująca się chorobami będącymi następstwem zakażenia ustroju czynnikiem zakaźnym i złamania sił odpornościowych organizmu (lub w odwrotnej kolejności) lub obecności w organizmie bioaktywnych toksyn (jadów) drobnoustrojów.

Mianem choroby zakaźnej w szerszym rozumieniu określano choroby wywoływane także przez robaki (np. owsica), pierwotniaki (np. malaria) i małe stawonogi (np. wszawica). Obecnie te choroby nazywane są chorobami pasożytniczymi.

Choroby zakaźne mogą przenosić się pomiędzy organizmami w sposób pośredni lub bezpośredni.

W Polsce choroby zakaźne są jedną ze specjalizacji lekarskich, a konsultantem krajowym od 21 grudnia 2023 jest prof. dr hab. Miłosz Parczewski.

Czynnik etiologiczny i postacie

Przyczyną chorób zakaźnych mogą być następujące czynniki etiologiczne:

• wiroidy zakażające tylko rośliny
• wirusy
• priony
• bakterie (w tym riketsje)
• grzyby

Zdolnymi do wywołania choroby są jednak tylko niektórzy przedstawiciele wymienionych grup. W dużej części zależy to od zdolności do wywołania choroby danego patogenu, a także od odporności własnej pacjenta, dawki i wirulencji czynnika zakaźnego oraz wpływu dodatkowych czynników. W obecnych czasach, gdy AIDS występuje epidemicznie, a część zakażeń powodowana jest przez pewne działania medyczne (zakażenia jatrogenne, np. przez obniżanie odporności organizmu przy przeszczepach) niemożliwym jest określenie ściśle grupy patogennych drobnoustrojów.

Droga szerzenia

Rezerwuarem zarazków (pierwsze ogniwo łańcucha epidemicznego) jest najczęściej organizm chory (np. w przypadku ospy prawdziwej człowiek, gruźlicy – zwierzę lub człowiek, mozaiki tytoniu – roślina) lub nosiciel (np. w przypadku duru brzusznego). Rzadziej źródłem zakażenia jest materia nieożywiona (np. gleba jest źródłem tężca).

Do zakażenia jakiegoś organizmu może dojść różnymi drogami (II ogniwo), co niekoniecznie wiąże się z wywołaniem choroby, gdyż drobnoustroje chorobotwórcze mogą zostać zwalczone przez układ odpornościowy lub tylko wywołać nosicielstwo.

Możliwe jest także przeniesienie czynnika etiologicznego na osobniki z tego samego gatunku lub między gatunkami (III ogniwo). Przeniesienie patogenu na inny gatunek, np. w przypadku wścieklizny u ludzi, może być „ślepą uliczką” dla wywołujących tę chorobę RNA-wirusów.

Objawy i rozpoznawanie

Objawy chorób zakaźnych są różne, a mówiąc dokładniej, są zależne od patogenu i stanu chorego. Większość chorób zakaźnych cechuje gorączka, choć nie jest to regułą (np. botulizm).

W rozpoznaniu dużą uwagę przywiązuje się do:

• objawów obiektywnych (ze względu na fakt, że wiele zarazków manifestuje w swoisty, charakterystyczny tylko dla siebie, sposób np. czarna krosta – wąglik; plamkowo-grudkowa wysypka powstała w jednym „rzucie” – ospa prawdziwa; rumień wędrujący – borelioza itp.)
• hodowli mikrobiologicznych
• badań serologicznych

Czasem stosuje się także dodatkowe badania (RTG klatki piersiowej w infekcyjnych chorobach płuc).

Leczenie

Stosuje się leczenie przyczynowe nakierowane na hamowanie patogennych cech drobnoustrojów i dezaktywację toksyn pochodzenia biologicznego. Największe znaczenie na tym polu mają chemioterapeutyki, antybiotyki, sulfonamidy, leki przeciwwirusowe, antytoksyny, a niekiedy także fagi. Stosuje się także leczenie objawowe mające na celu poprawę sił pacjenta.

Leczeniem rzadko występujących chorób zakaźnych, AIDS, zakażeń HBV i HCV, neuroinfekcji zajmują się lekarze chorób zakaźnych.

Profilaktyka

Ostrzeżenie na ogrodzeniu szpitala zakaźnego

Profilaktyka chorób zakaźnych polega zasadniczo na unieszkodliwieniu źródeł zakażenia, ograniczaniu mechanizmów i dróg szerzenia, unikaniu wytwarzania lekooporności przez drobnoustroje, wzroście odporności populacji. Praktycznie sprowadza się to do:

• izolacji (o ile jest w ogóle konieczna) i leczeniu ludzi chorych i nosicieli
• poddawania kwarantannie zwierząt, osób i mienia podejrzanego o zakażenie/skażenie
• izolacji, leczenia i przeprowadzania ubojów sanitarnych wśród zwierząt
• kontrolowania osób pracujących z żywnością
• przetwarzania żywności i wody
• kontroli epidemiologicznej ludzi, zwierząt, ujęć wody itd.
• używania sterylnego sprzętu medycznego
• utylizacji jednorazowego sprzętu medycznego
• przeprowadzania zabiegów dezynfekcyjnych
• przestrzegania higieny osobistej
• używania środków ochrony osobistej
• prowadzenia szczepień i (historycznej już) wariolizacji
• dobierania antybiotyków na podstawie antybiogramów

Choroby zakaźne jako broń biologiczna

Część chorób zakaźnych (wąglik, dżuma, botulizm, ospa prawdziwa i inne) może być użyta jako broń biologiczna.

Historia

Na szczątkach pierwotnych ryb paleopatolodzy stwierdzili próchnicę zębów. Najwcześniejsze odkrycia archeologiczne świadczą o tym, że ludzie chorowali na choroby infekcyjne w okresie plejstocenu, jednak największy ich rozwój przypadł na neolit, wywołany przez rozwój rolnictwa i hodowli zwierząt (osiadły tryb życia).

Opisy chorób zakaźnych, proponowane leczenie i profilaktyka pojawiały się już w Starożytnych Chinach, a także później w Księgach Hipokratesa. Już w tamtych i późniejszych czasach, mimo powszechności teorii samorództwa, prawidłowo wskazywano niektóre metody walki z tymi schorzeniami, np. izolację chorych. Odkrycie przez Leeuwenhoeka bakterii niewiele w tej kwestii zmieniło. Dopiero w 1796 roku w Europie (w Chinach metoda znana kilka wieków przed naszą erą) pojawiła się pierwsza szczepionka.

W 1892 niemiecki bakteriolog Robert Koch przedstawił zestaw postulatów, zwanych postulatami Kocha, które głosiły:

• patogen musi zostać wyizolowany z zainfekowanego organizmu i mieć związek ze zmianami patologicznymi
• patogen wyizolowany od osoby chorej musi wywołać tę samą chorobę po zakażeniu nim zdrowego człowieka lub zwierzęcia

Nie zawsze ten postulat jest słuszny: swoisty patogen dla ludzi nie wywoła choroby u świnek morskich i vice versa

• Zarazek musi zostać ponownie wyizolowany od doświadczalnie zakażonego organizmu

Krokiem milowym okazały się prace Louisa Pasteura: obalenie samorództwa, pasteryzacja, szczepionka przeciw wściekliźnie i inne. Największe jednak pole walki z chorobami zakaźnymi powstało po odkryciu przez A. Fleminga i jego współpracowników pierwszego na świecie antybiotyku.

W XX i XXI wieku w krajach rozwiniętych opanowano większość chorób zakaźnych, jednak poważnym problemem stały się oporne na działanie antybiotyków szczepy drobnoustrojów, a także pojawiające się nowe schorzenia wywoływane przez nieznane lub nierozpoznane do tej pory patogeny.

Od lat 80. XX wieku w wielu krajach rozprzestrzeniły się zakażenia ludzkim wirusem upośledzenia odporności (HIV), innym zagrożeniami które stały się poważnym zagrożeniem pod koniec XX wieku to wariant choroby Creutzfeldta-Jakoba i SARS.

Należy zauważyć, że w związku z zagrożeniami aktami bioterroryzmu na nowo może pojawić się zagrożenie zachorowaniami na choroby zakaźne, które dawno zostały opanowane, np. wąglik czy ospa.

Zgony z powodu schorzeń zakaźnych i pasożytniczych stanowią ok. 25% wszystkich zgonów na Ziemi. Nadal nierozwiązanymi problemami w skali globalnej są: gruźlica, schistosomatoza, COVID-19 i malaria.

Zobacz też

• Lista chorób zakaźnych podlegających obowiązkowi hospitalizacji w Polsce

Linki zewnętrzne

• Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.