Gramatyka języka czeskiego
Gramatyka języka czeskiego – opis zjawisk gramatycznych w języku czeskim.
Język czeski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich[1] w ramach rodziny języków słowiańskich. Podobnie jak większość języków słowiańskich, jest pod względem systemowym językiem fleksyjnym.
Ortografia[edytuj | edytuj kod]
Ortografia czeska bazuje na wykorzystaniu znaków diakrytycznych. Diakryty występują zarówno w samogłoskach (á, é, ě, í, ó, ú, ů, ý), jak i spółgłoskach (š, ž, č, ř, ď, ť, ň). W języku polskim literom z diakrytem odpowiadają przeważnie dwuznaki: š, č, ř – sz, cz, rz, ale ž – ż, ň – ń. W czeskim natomiast stosowany jest dwuznak ch, używany na oznaczenie głoski bezdźwięcznej. Literę ú pisze się na początku słowa, a literę ů wewnątrz niego, choć oba grafemy oznaczają u długie. Litera g występuje w wyrazach obcych, podobnie litery x i w.
W nazwach własnych wielką literą pisze się zazwyczaj tylko pierwszy wyraz. Na przykład Polska Rzeczpospolita Ludowa to Polská lidová republika.
Fonetyka[edytuj | edytuj kod]
W języku czeskim nie ma samogłosek nosowych. Głoską charakterystyczną dla języka czeskiego jest ř, wymawiana jako połączenie r z ż lub sz. Istnieją też dwa rodzaje h, dźwięczne (h) i bezdźwięczne (ch).
Wymowa potocznego języka czeskiego (znanego jako obecná čeština) różni się znacznie od fonetyki języka literackiego[2]. Długie e (é) wymawia się jako długie i (í), długie ý jako dyftong ej, nagłosowe długie u (ú) jako dyftong ou, wreszcie nagłosowe o jako vo (na przykład okno=vokno).
Czeskiemu h odpowiada z reguły polskie g (hora – góra), natomiast ř polskie rz (řeka – rzeka).
Polskiemu ę odpowiada przeważnie czeskie u, a polskiemu ą dyftong ou. Na przykład polskie idę to czeskie jdu, a polskie idą to czeskie jdou. Jednak nie zawsze się tak dzieje, z uwagi na długi i skomplikowany rozwój fonetyczny.
W czeskim są spółgłoski zgłoskotwórcze r i l, obecne na przykład w słowach prst (palec) i vlk (wilk).
Prozodia[edytuj | edytuj kod]
Cechami charakterystycznymi dla języka czeskiego i zarazem różniącymi go od języka polskiego są akcent inicjalny i iloczas. Iloczas i akcent nie są ze sobą powiązane, zaś akcentowane mogą być zarówno samogłoski krótkie, jak i długie. W wyrazie „český” pierwsza sylaba jest akcentowana i krótka, a druga nieakcentowana i długa.
Akcent wyrazowy[edytuj | edytuj kod]
Akcent wyrazowy (přízvuk) w języku czeskim jest stały i pada na sylabę pierwszą. Akcent czeski ma charakter zestrojowy. Przyimek (jednozgłoskowy) ściąga na siebie akcent wyrazu pełnoznacznego[3][4]. Po polsku akcentuje się do Pragi, a po czesku mówi się do Prahy. Również przeczenie czasowników stanowi całość akcentową z czasownikiem.
Iloczas[edytuj | edytuj kod]
W języku czeskim iloczas (kvantita) ma wartość fonologiczną, to znaczy różnicuje znaczenie wyrazów. Wyraz „český” z długim „ý” (przymiotnik) znaczy „czeski”, a wyraz „česky” (przysłówek) z krótkim „y” znaczy „po czesku”. Wyraz „dráha” to „kolej”, a „drahá” to „droga” (przymiotnik).
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
W języku czeskim występują trzy rodzaje gramatyczne, męski, żeński i nijaki, tak samo jak w języku polskim. Przypadki są wyrażane końcówkami, a niekiedy także przyimkami.
Fleksja[edytuj | edytuj kod]
W języku czeskim występuje odmiana wyrazów, deklinacja w przypadku imion (rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków, a także niektórych imiesłowów) oraz koniugacja w przypadku czasowników.
W deklinacji jest siedem przypadków, tak samo jak w polskim. Od polskich przypadków różnią się kolejnością. Nazwy przypadków są z pochodzenia łacińskie.
| Nazwa czeska | Pytanie | Nazwa polska | Pytanie |
|---|---|---|---|
| Nominativ | kdo, co? | Mianownik | kto, co? |
| Genitiv | z koho, čeho? | Dopełniacz | z kogo, czego? |
| Dativ | komu, čemu? | Celownik | komu, czemu? |
| Akuzativ | koho, co? | Biernik | kogo, co? |
| Vokativ | Wołacz | ||
| Lokál | o kom, o čem? | Miejscownik | o kim, o czym? |
| Instrumentál | s kým, čím? | Narzędnik | z kim, czym? |
Odmiana męska twardotematowa
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| Mianownik | pán | páni, pánové, |
| Dopełniacz | pána | pánů |
| Celownik | pánovi, pánu | pánům |
| Biernik | pána | pány |
| Wołacz | pane | páni, pánové |
| Miejscownik | o pánovi, o pánu | o pánech |
| Narzędnik | pánem | pány[5] |
Odmiana żeńska twardotematowa:
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| Mianownik | žena | ženy |
| Dopełniacz | ženy | žen |
| Celownik | ženě | ženám |
| Biernik | ženu | ženy |
| Wołacz | ženo | ženy |
| Miejscownik | ženě | ženách |
| Narzędnik | ženou | ženami[5] |
Istnieją trzy wzory odmiany przymiotników, twardy, miękki i dzierżawczy (Karlův most – Most Karola).
Przymiotniki dzierżawcze występują często w nazwach własnych: Karlův most (rodzaj męski), Univerzita Karlova (rodzaj żeński), Karlovo náměstí (rodzaj nijaki), Karlovy Vary (liczba mnoga).
Bezokolicznik kończy się na -t, które odpowiada polskiemu -ć. W odmianie czasowników występują trzy czasy, teraźniejszy, przeszły i przyszły. Niektóre z form czasu przeszłego i przyszłego są tworzone w sposób opisowy z użyciem czasownika pomocniczego „być”.
Czas przeszły:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
|---|---|---|
| 1 osoba | Byl jsem | Byli jsme |
| 2 osoba | Byl jsi | Byli jste |
| 3 osoba | Byl | Byli |
Słowotwórstwo[edytuj | edytuj kod]
Reguły tworzenia wyrazów w języku czeskim są podobne do zasad rządzących ich derywacją w języku polskim. Wiele formantów występuje w obu językach, różniąc się nieznacznie fonetycznie i ortograficznie. Na przykład przymiotniki tworzy się często sufiksem -ský, będącym odpowiednikiem polskiego formantu -ski: český, polský (czeski, polski).
Regularnie tworzy się (přechylování[6]) nazwiska żeńskie (zakończone na -ová), na przykład Vondráčková, jak również żeńskie nazwy wykonawców czynności (zawodów), na przykład předseda vlády (premier) – předsedkyně vlády (pani premier).
Nowe czasowniki tworzy się przy użyciu przedrostków, podobnie jak w języku polskim. Istnieją rozbudowane rodziny słowotwórcze, na przykład psát (pisać), napsat (napisać), popsat (opisać), podepsat (podpisać), připsat (dopisać) itd.
Składnia[edytuj | edytuj kod]
Szyk wyrazów jest zasadniczo taki sam jak w polskim. W zdaniach twierdzących na pierwszym miejscu stoi podmiot, po nim orzeczenie, a następnie dopełnienie. Po przeczeniu używany jest biernik, a nie dopełniacz jak w języku polskim.
Partykuła se (się) występuje w zdaniu na drugim miejscu po akcentowanym słowie.
W czeskim występuje niekiedy składnia accusativus cum infinitivo.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ czeski język, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2018-12-30].
- ↑ Petr Sgall: Obecná čeština. phil.muni.cz. [dostęp 2019-01-07]. (cz.).
- ↑ Gramatyka języka czeskiego z praktycznymi przykładami. Kraków: Lingea, 2016, s. 12. ISBN 978-83-65049-48-3.
- ↑ Czech language, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-03-09] (ang.).
- ↑ a b Jana Skřivánková, Nejčastější chyby ve skloňování podstatných jmen: Koncovka -ama [online], mojecestina.cz, 12 marca 2016 [dostęp 2023-06-30] (cz.).
- ↑ Přechylování. prirucka.ujc.cas.cz. [dostęp 2019-01-16]. (cz.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jacek Baluch, Powiedz coś po czesku!, Kraków 2018.