Jądro ciemności

Jądro ciemności

Heart of Darkness

Autor	Joseph Conrad
Tematyka	kolonizacja Afryki
Typ utworu	opowiadanie
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Londyn
Język	angielski
Data wydania	1899
Wydawca	William Blackwood & Sons

Jądro ciemności (ang. Heart of Darkness dosł. 'serce ciemności') – opowiadanie Josepha Conrada, po raz pierwszy opublikowane w 1899 roku w Blackwood’s Magazine w trzech odcinkach. W formie książkowej pojawiło się w roku 1902.

Ta niewielkich rozmiarów książka jest uważana za jedno z najważniejszych dzieł (obok Lorda Jima i Nostromo) w dorobku pisarza. Jest powszechnie uważane za znaczące dzieło dla angielskiej literatury i część kanonu kultury zachodniej. Można spotkać opinię, że opowiadanie jest najczęściej omawianym utworem literackim na współczesnych amerykańskich uniwersytetach. Doczekała się adaptacji filmowej i stała się inspiracją dla innych twórców.

Inspiracja

Jądro ciemności powstało pod wrażeniem ślepych aspektów kolonializmu, których Joseph Conrad doświadczył sam, odwiedzając Wolne Kongo w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku. Treść nawiązuje do tragedii Wolnego Państwa Kongo, prywatnej własności belgijskiego króla Leopolda II w latach 1885–1908.

Conrad przyznał, że powieść była częściowo oparta na jego osobistych doświadczeniach z podróży po Afryce. W 1890, mając 31 lat zamustrował się na należący do belgijskiej kompanii handlowej parowiec, pływający po rzece Kongo. Było to konsekwencją jego dziecięcych marzeń o zostaniu marynarzem. Pływając po rzece i zawijając do kolejnych zagubionych w dżungli portów, był świadkiem niezliczonych okrucieństw, aktów niesprawiedliwości i korupcji, powodowanych przez działalność europejskich kompanii, co rozwiało jego iluzje dotyczące kolonializmu. Uważa się, że narrator powieści, Charles Marlow, odzwierciedla postać autora.

Opis fabuły

The Roi des Belges (franc. "Król Belgów"), belgijski statek rzeczny, dowodzony przez Conrada w górnym biegu rzeki Kongo, 1889

W rejs po Tamizie wyrusza piątka przyjaciół, w przeszłości w komplecie związanych z morzem. Zaczynają snuć opowieści, najważniejszą do opowiedzenia ma Charles Marlow – narrator powieści. Wspomina on czasy, gdy jako kapitan małego statku parowego popłynął rzeką Kongo w głąb afrykańskiej dżungli. Miał kursować między belgijskimi placówkami handlowymi w kolonii, przewozić kość słoniową i odkrywać białe plamy na mapach. Rzeczywistość Wolnego Państwa Kongo, po terenie którego podróżował, okazała się bardzo okrutna. Upał, umierający w łańcuchach niewolnicy, choroby i brak kontaktu z ojczyzną zamieniły białych dżentelmenów z Europy w ogarnięte żądzą zysku i władzy bestie.

Jednym z zadań Marlowa było odnalezienie w głębi bagnistego lasu Kurtza, niesamowicie skutecznego agenta (tzn. dostarczającego dużo kości słoniowej i innych cenionych towarów afrykańskich) z odległej placówki. Już w Kongo do Marlowa docierają pogłoski o dziwnych działaniach handlarza, plotkuje się o ogarniającym go szaleństwie. Marlow naprawia parowiec i rusza w drogę. Po wielu trudach dociera do wioski lokalnego plemienia, stanowiącej bazę wypadową Kurtza. Handlarz jest chory, w stanie bliskim śmierci, ale nie to najbardziej przeraża Marlowa. Szczególną uwagę zwraca on na zmiany, które zaszły w psychice i charakterze Kurtza. Dał on się uwieść otaczającej go przyrodzie, obudziła w nim najgorsze instynkty i stał się kimś w rodzaju lokalnego kacyka, w okrutny sposób wykorzystującego pozycję, jaką zajmował w swoim quasi-państwie. Marlow podstępem wywozi Kurtza z wioski, ten jednak umiera w drodze powrotnej. Marlowowi pozostanie jedynie odwieźć raporty Kurtza do Europy i poinformować jego narzeczoną o śmierci ukochanego. By nie niszczyć iluzji o Kurtzu, Marlow kłamie, przekazując jej jego ostatnie słowa.

Odbiór

Maria Dąbrowska pisze, że Conrad „rozpoznał należycie odwrotną, czarną stronę (...) życia, ale rozpoznawszy nie zawahał się jej osądzić” i „uczynił to najbardziej drastycznie”. Uważa również, że co „Conrada ze szczególną siłą uderza w opisywanych tu kapitalistyczno-militarnych ekspedycjach europejskich w głąb dziczy, to przede wszystkim bezmiar okrutnej głupoty”. Uważa że autora „doprowadza do rozpaczy (...) niedołężne udawanie roboty cywilizacyjnej i organizacyjnej”, co bohater – alter-ego autora, Marlow – nazywa «rozpasanym niszczycielstwem».

Nigeryjski krytyk literacki i pisarz, Chinua Achebe w artykule Obraz Afryki. Rasizm w „Jądrze ciemności” Josepha Conrada (1977), nie kwestionując talentu pisarza dowodzi, że Conrad był „zdeklarowanym rasistą” i „miał problem ze swoim stosunkiem do Murzynów”, opierając się na cytatach głównie z Jądra ciemności, który określa mianem „obelżywego i oburzającego”. Twierdzi także, że „Conrad dostrzegł i potępił ogrom zła związanego z imperialnym wyzyskiem, pozostał jednak zdumiewająco nieczuły na kwestię rasizmu”.

Albert J. Guerard umieścił powieść wśród „kilku najwybitniejszych opowiadań napisanych w języku angielskim”.

W 1998 wydawnictwo Modern Library umieściło powieść na 67. miejscu na liście 100 najlepszych powieści anglojęzycznych XX wieku. W 2009 Newsweek wymienił ją jako jedną ze 100 najlepszych książek literatury światowej.

Odniesienia kulturowe

Filmy

• Jądro ciemności – adaptacja z 1993 w reżyserii Nicolasa Roega z Timem Rothem (Marlow) i Johnem Malkovichem (Kurtz) w rolach głównych
• Czas apokalipsy z 1979 – reżyser Francis Ford Coppola przeniósł fabułę Jądra w realia wojny wietnamskiej, obsadzając m.in. Martina Sheena, Marlona Brando, Roberta Duvalla, Dennisa Hoppera i Harrisona Forda.
• Ad Astra – film z 2019 r.

Literatura

• Serce Mroku z 1998 – Jacek Dukaj
• Ostatni lot nad Kongo z 2010 – Wojciech Scelina
• Marzenie Celta z 2010 – Mario Vargas Llosa
• Serce Ciemności spolszczenie z 2017 – Jacek Dukaj

Inne

• Gra komputerowa: "Spec Ops: The Line" z roku 2012, w której podobnie jak w "Czasie Apokalipsy" oryginalna fabuła została przeniesiona do współczesnych realiów.
• Gra komputerowa: "Victoria 2" posiada płatny dodatek DLC zatytułowany "Heart of Darkness"

Linki zewnętrzne

• D. Zbytek – Aktualność dzieła Josepha Conrada – strona z portalu kulturaswiecka.pl
• "Jądro ciemności" – każdy z nas może być potworem. Dwójka - Program 2 Polskiego Radia, 2013-11-30. [dostęp 2014-06-22].