Kościół klasztorny Vreta
| Kościół parafialny | |||||||||||||||||||
 Kościół z zewnątrz | |||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość |
Vreta kloster | ||||||||||||||||||
| Adres |
Vreta klosters kyrka | ||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||
| Wezwanie |
Najświętsza Maria Panna (Sancta Maria de Wretis)[a] | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Östergötlandu  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Szwecji  | |||||||||||||||||||
 58°28′55,44″N 15°31′03,61″E/58,482067 15,517669
| |||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||
Kościół klasztorny Vreta (szw. Vreta klosters kyrka) – kościół parafialny Kościoła Szwecji, należący do diecezji Linköping. Pierwotnie należał do zakonu benedyktynek, a później do cysterek. Jeden z najstarszych kościołów Szwecji. Do nadejścia reformacji stanowił część kompleksu klasztornego Vreta.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Okres katolicki[edytuj | edytuj kod]
Kościół klasztorny Vreta położony jest na wysoczyźnie. Jego nazwa pochodzi od starego słowa „vret”, które oznacza niewielkie pole. Liczne prehistoryczne grobowce i osady w okolicy wskazują, że Vreta znajduje się w starym centrum osadnictwa. Jest wymieniona w źródłach historycznych już na początku XII wieku. Podczas badania kościoła znaleziono pozostałości grobowców z napisami runicznymi (tzw. Eskilstunakistor), datowanymi na II połowę XI wieku, wskazującymi, iż na tym miejscu mógł istnieć kościół drewniany[1]. Klasztor Vreta został prawdopodobnie założony na początku XII wieku dla benedyktynek przez jednego z pierwszych chrześcijańskich władców Szwecji, Inge I Starszego, i jego żonę, Helenę. Detale z architektury kościelnej wskazują, iż był on najwcześniejszym budynkiem klasztornym w ówczesnej Szwecji. Możliwe też, że był to pierwotnie kościół biskupi z powiązaną z nim regularną kapitułą, kapłanami mieszkającymi przy kościele w warunkach podobnych do klasztornych[2]. W 1162 roku król Karol Sverkersson osadził w klasztorze cysterki. Przekazał im w darze swoją działkę (kungsgård), aby mogły zbudować na niej kościół[3]. Kościół powstał jako założenie trzynawowe. Część prezbiterialna przeznaczona była dla zakonnic, a korpus nawowy dla wiernych[4]. Kościół, podobnie jak inne świątynie cysterskie, został dedykowany Marii Pannie (Sancta Maria de Wretis)[5]. Podczas inauguracji kościoła siostra króla, Ingegerd, została pierwszą ksienią klasztoru pełniąc tę funkcję przez blisko 40 lat. Tuż przed 1248 rokiem kościół klasztorny doznał poważnych zniszczeń w wyniku pożaru. Po odbudowie został 13 czerwca 1289 roku oficjalnie konsekrowany przez biskupa Bengta (Benedykta), w obecności jego brata, króla Magnusa I Birgerssona i królowej Jadwigi. Przez cały okres średniowiecza kościół pełnił funkcję zarówno kościoła parafialnego, jak i klasztornego. W 1432 roku kościół i klasztor ponownie strawił pożar[2].
Okres reformacji[edytuj | edytuj kod]
Król Gustaw I Waza zajął posiadłości i majątek klasztoru i wstrzymał przyjmowanie nowych zakonnic. Dwie ostatnie siostry zmarły w 1582 roku, a opuszczony klasztor stopniowo popadał w ruinę. Kościół natomiast stał się kościołem parafialnym Kościoła Szwecji. Swoją ławkę miał w nim syn króla, książę Östergötland Magnus[3]. W XVII wieku kościół stał się miejscem pochówku rodzin szlacheckich zamieszkujących parafię, w tym Douglasów, do których należała zachowana do dziś krypta rodzinna przy ścianie południowej[6]. Podczas zakrojonej na szeroką skalę restauracji kościoła w latach 1915–1917 ówczesny główny konserwator zabytków, Sigurd Curman, zbadał dokładnie jego historię[7].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Wygląd zewnętrzny[edytuj | edytuj kod]
Starsza, zachodnia część kościoła (wieża i korpus nawowy) została zbudowana z nieobrobionych ciosów wapiennych, natomiast wschodnia część, nowsza, została wzniesiona z ciosów wygładzonych. Najstarsza częścią kościoła jest trzynawowy korpus. W części wschodniej przecina go transept. W przeszłości istniało również prezbiterium z apsydą, zamknięta od wschodu półokrągłym obejściem. Również ramiona transeptu zamknięte były od wschodu apsydami. W prezbiterium znajdował się ołtarz główny, flankowany dwoma ołtarzami. Korpus nawowy zamykał od zachodu westwerk. Nie jest pewne, czy w średniowieczu kościół miał wieżę zachodnią. Przy południowej ścianie, na zachód od ramienia transeptu zbudowano po niedługim czasie niewielką kaplicę, jedyną w swoim rodzaju w Szwecji, opartą na zewnątrz na planie kwadratu, a wewnątrz na planie koła, przesklepioną kopułą i z apsydą od wschodu. Plan kościoła przypomina najstarszą romańską katedrę w Linköping. W północnym ramieniu transeptu znajdują się pozostałości zamurowanej bramy, prowadzącej być może do najstarszej części klasztoru. Świadczą o tym również badania archeologiczne przeprowadzone podczas prac wykopaliskowych w 1988 roku. Po rozbudowie klasztoru po roku 1160 wybudowano od wschodu nowe prezbiterium, przystosowane do nowego i prawdopodobnie większego klasztoru. Miało ono typowy, cysterski styl i było zamknięte od wschodu prostą ścianą, przeprutą trzema jednakowej wielkości oknami na wschodzie (zrekonstruowanymi) i mniejszym oknem w kształcie krzyża ponad nimi[6].
Wnętrze[edytuj | edytuj kod]
Westwerk[edytuj | edytuj kod]
Z pierwotnego westwerku zachowały się tylko dwie dolne kondygnacje. Westwerk dzisiejszy, nieco szerzy niż korpus nawowy, składa się z kwadratowego pomieszczenia centralnego, flankowanego od północy i południa mniejszymi pomieszczeniami[8].
Korpus nawowy[edytuj | edytuj kod]
Korpus nawowy w znacznej części zachował swój stan pierwotny. Obecne główne wejście prawdopodobnie od początku prowadziło od zachodu. Kościół ma też drugi portal, od południa. Duże okna naw pochodzą z XVIII wieku, okna pierwotne zachowały się jedynie we fragmentach. Kościół był pierwotnie trzynawową bazyliką, z szerszą nawą główna oraz węższymi i niższymi nawami bocznymi. Obecne kolumny i sklepienia pojawiły się po pożarze sprzed 1248 roku. Sklepienia zostały wykonane z wapienia, masywne żebra, wykazujące wpływ gotyku, należą do najwcześniejszych tego typu w ówczesnej Szwecji[8].
Kaplica grobowa[edytuj | edytuj kod]
Wspomniana kaplica po południowej stronie kościoła, pełniąca funkcję kaplicy grobowej, sklepiona jest od wewnątrz okrągłą kopułą i zamknięta od wschodu apsydą, w której znajduje się ołtarz. W ścianie zachodniej znajduje się małe okno wychodzące na ołtarz. Jest to prawdopodobnie tzw. hagioskop (okno umożliwiające widok na ołtarz z zewnątrz). Zachowane we fragmentach romańskie freski datowane są na XII wiek. Podczas badań archeologicznych w 1917 i 1919 roku znaleziono pod posadzką kilka średniowiecznych, kamiennych grobowców, w tym dwa, należące prawdopodobnie do fundatorów kościoła, króla Inge I Starszego i królowej Heleny[8].
Kaplica Douglasów[edytuj | edytuj kod]
W XVII wieku kościół klasztorny stał się atrakcyjnym miejscem pochówku dla kilku rodów szlacheckich, w tym rodu Douglasów. Ich kaplica grobowa przy południowej ścianie kościoła, mająca nieregularny, sześcioboczny plan, została zbudowana w 1663 roku dla marszałka Roberta Douglasa, wojskowego wysokiego szczebla, urodzonego w Szkocji, a pozostającego w służbie szwedzkiej. Ściany kaplicy pokrywają freski. W kaplicy znajduje się pięć trumien osób dorosłych, dwie trumny dziecięce, wykonane z blachy miedzianej i pięć urn, z których jedna została wykonana w 1919 roku przez Carla Millesa. Na ścianie wiszą herby rodowe[9].
Prezbiterium[edytuj | edytuj kod]
W drugiej połowie XII wieku stare prezbiterium zostało zastąpione przez nowe, wzniesione na planie prostokąta z transeptem. Zostało ono przeznaczone dla sióstr, które gromadziły się w nim przed nabożeństwem. Jednocześnie korpus nawowy stał się miejscem dla wiernych. W średniowieczu kościół pełnił także funkcję kościoła parafialnego[10]. Pod łukiem tęczowym, oddzielającym prezbiterium od korpusu nawowego, znajdowało się w średniowieczu lektorium. Zostało ono usunięte pod koniec XVII wieku i przywrócone podczas renowacji w 1917 roku. Przed płaską ścianą wschodnią z trzema oknami stoi ołtarz główny. Z tyłu ołtarza znajduje się zamykana na drzwiczki szafka, prawdopodobnie zawierająca relikwie. W ścianach po obu stronach ołtarza głównego znajdują się nisze, które służyły jako schowki na naczynia i szaty liturgiczne. Na ścianie północnej znajduje się pomnik nagrobny Anny Eriksdotter Bielke, który został zbudowany w tym samym czasie, co groby królewskie z czasów Jana III Wazy[11]. Widoczne w północnym ramieniu transeptu drzwi, tzw. porta mortuorum (brama umarłych), służyły do wyprowadzania zmarłych sióstr po uroczystościach pogrzebowych na cmentarz. Na północ od północnego ramienia transeptu znajdują się zakrystia (na parterze) i muzeum (na piętrze). W średniowieczu przebiegał tędy wschodni odcinek klasztoru, zbudowany w tym samym czasie co prezbiterium. Na jego parterze znajdowała się zakrystia, a całe piętro zajmowało dormitorium sióstr[12].
Wyposażenie[edytuj | edytuj kod]
Rzeźby[edytuj | edytuj kod]
Z najwcześniejszego okresu istnienia kościoła zachowało się kilka rzeźb. Najstarszą z nich jest Madonna na Tronie z Dzieciątkiem z około 1200 roku, przechowywana obecnie w kościelnym muzeum. Poważnie uszkodzone dzieło ukazuje Marię jako Królową Niebios siedzącą na tronie. Zarówno Maria, jak i Dzieciątko nosiły korony, prawdopodobnie metalowe. Rzeźba jest romańska, ale umiejscowienie Dzieciątka na lewym kolanie wskazuje na wpływy gotyckie. Umieszczona była przypuszczalnie na ołtarzu wskazując na znaczenie Marii podczas liturgii[13]. W muzeum znajduje się również grupa drewnianych rzeźb z 1701 roku, wykonanych przypuszczalnie przez Larsa Larssona i przeznaczonych dla ówczesnego ołtarza głównego; są to: Chrystus Ukrzyżowany, Maria Magdalena, Najświętsza Maria Panna i św. Jan Apostoł[14].
Krucyfiks triumfalny[edytuj | edytuj kod]
Wielki krucyfiks triumfalny, zawieszony w łuku triumfalnym, pochodzi z drugiej połowy XII wieku i jest jednym z najstarszych elementów wyposażenia kościoła. Wykonany w stylu romańskim przedstawia Chrystusa jako zwycięskiego króla. Jego głowa była pierwotnie wyprostowana i zwieńczona królewską koroną, ale w późniejszym okresie została usunięta i zastąpiona głową pochyloną, a korona królewska została zastąpiona koroną cierniową. Takie wyobrażenie Zbawiciela związane to było ze zmienionym trendem artystycznym, zgodnie z którym Chrystus, przedstawiany dotychczas jako zwycięski król, zaczął być przedstawiany jako cierpiący i umierający. Dla wiernych był to ważny symbol, ukazujący drogę Chrystusa od śmiertelnego życia do nieba. Takie przedstawienie symbolizowało również średniowieczny kościół, w którym wierni, zgromadzeni w korpusie nawowym reprezentowali świat ziemski, a siostry zakonne i kapłani, zgromadzeni w prezbiterium — świat niebiański[5].
Chrzcielnica[edytuj | edytuj kod]
Czasza chrzcielnicy, mająca przekrój czteroliścia, została wyrzeźbiona z gotlandzkiego wapienia, natomiast jej podstawa – z wapienia z Vrety. Czasza, wykonana na Gotlandii w drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie trafiła do kościoła w związku z jego odbudową po pożarze. W okresie średniowiecza znajdowała się przypuszczalnie w części nawowej, a od 1917 roku mieści się w północnym ramieniu transeptu, które zostało przekształcone w baptysterium[5].
Stalle i ławka księcia Magnusa[edytuj | edytuj kod]
W południowym ramieniu transeptu zachowały się cztery średniowieczne stalle. Mają one prostą konstrukcję z bocznymi krawędziami wyciętymi z całych desek. Ich siedzenia są składane. Stalle przeznaczone były przypuszczalnie dla sióstr zakonnych[15]. W północnym ramieniu transeptu znajduje się niezwykła ławka kościelna z XVI wieku, nazywana potocznie ławką księcia Magnusa (hertig Magnus bänk), ponieważ należała do syna Gustawa I Wazy, Magnusa, księcia Östergötland (zm. 1595), mieszkającego w pobliskiej posiadłości Kungsbro. Ławka jest zamknięta w czworokątnej obudowie i zwieńczona baldachimem, ozdobionym herbem Wazów, flankowanym inicjałami M D (Magnus Dux)[16].
Ambona[edytuj | edytuj kod]
Ambona, zbudowana w połowie XVIII wieku, składa się z ośmiokątnego kosza ze schodami, zamkniętymi z boku barierką. Ambona została wykonana z drewna dębowego, a ozdoby i rzeźby – z brzozowego. Boki ambony zdobi pięć postaci: Chrystusa oraz, po jego bokach, czterech Ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Ponad schodami umieszczono postać św. Piotra, a na drzwiach przed schodami – św. Pawła[17].
Epitafia[edytuj | edytuj kod]
W kościele zachowało się kilka epitafiów. Jedno z nich, datowane na 1689 rok, wisi po północnej stronie nawy głównej i przedstawiają kwatermistrza östergötlandzkiej kawalerii Månsa Haraldssona i jego żonę, umieszczonych w ozdobnej ramie. Na górze znajduje się emblemat z mieczem i ramieniem z bronią, zwieńczony Chrystusem. W południowym ramieniu transeptu wisi epitafium prepozyta klasztornego, Nilsa Magniego Palumbusa z 1650 roku, przedstawiające jego z żoną i dziesięciorgiem dzieci klęczącymi przed Ukrzyżowanym Chrystusem[18].
Organy[edytuj | edytuj kod]
Części Wielkich Organów znajdują się na XVIII-wiecznej emporze po stronie zachodniej kościoła. Pierwotne organy zbudował w 1747 roku Jonas Wistenius, organmistrz z Östergötland. Nowe organy zostały zbudowane w 1917 roku przez zakład Åkerman & Lund Orgelbyggeri z Sundbyberg. W tym samym czasie odnowiono dawny prospekt organowy Wisteniusa i zamontowano go w jego pierwotnym miejscu. W 1988 usunięto z niego organy. W 1998 roku w prezbiterium zainaugurowano nowe organy. Zbudował je zakład Grönlunds Orgelbyggeri z Gammelstad, natomiast prospekt zaprojektował architekt Ulf Oldaeus ze Sztokholmu[19].
Naczynia liturgiczne i paramenty kościelne[edytuj | edytuj kod]
Z kościelnych naczyń liturgicznych wyróżnia się kielich z około 1390 roku. Pochodzi on z żeńskiego klasztoru Zeven w Hanowerze i został przywieziony do Szwecji przez feldmarszałka, hrabiego Roberta Douglasa i przekazany w darze klasztorowi Vreta w 1657 roku. Jego podstawa jest sześciokątna, na każdym polu znajduje się tarcza z heraldycznym orłem w czarnej emalii oraz tarcza przedstawiająca św. Jana i Maryję stojących pod Ukrzyżowanym Chrystusem. W dolnej części stopy widnieje napis w języku łacińskim, informujący o osobie fundatora kielicha. Na trzonie kielicha znajduje się sześciokątny nodus, zaprojektowany jako niewielka, otwarta edykuła, wypełniona sześcioma miniaturowymi rzeźbami. Z tekstyliów kościelnych wyróżniają się: baldachim ślubny z XVIII wieku, ornaty, antepedia, XX-wieczna bielizna kielichowa i dywan kościelny[20].
-
Drewniane rzeźby w muzeum -
Chrzcielnica -
Ławka księcia Magnusa -
Ambona -
Prospekt organowy Jonasa Wisteniusa
Cmentarz[edytuj | edytuj kod]
W czasach donacji króla Karola Sverkerssona przykościelny cmentarz otoczony był prostokątnym murem, zbudowanym w technice opus spicatum. W okresie późniejszym został poszerzony w kierunku południowym. W średniowieczu był miejscem pochówku zarówno mieszkańców klasztoru jak i parafian. W związku z restauracją przeprowadzoną w drugiej dekadzie XX wieku na wschód od starego cmentarza wybudowano nowy, który w latach 40. i 60. przedłużono w kierunku wschodnim. Cmentarz został ogrodzony wapiennym murem. W jego wschodniej części znajduje się nowoczesny park zmarłych, tzw. minneslund[b][21].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 4.
- ↑ a b Tagesson 2007 ↓, s. 5.
- ↑ a b Bonnier, Hägg i Sjöström 2008 ↓, s. 222.
- ↑ zbiorowa 1990 ↓, s. 86.
- ↑ a b c Tagesson 2007 ↓, s. 17.
- ↑ a b Tagesson 2007 ↓, s. 7.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 6.
- ↑ a b c Tagesson 2007 ↓, s. 8.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 14.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 9.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 9–10.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 11.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 16–17.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 21.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 18.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 19.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 20.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 20–21.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 21–22.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 22.
- ↑ Tagesson 2007 ↓, s. 23.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ann Catherine Bonnier, Göran Hägg, Ingrid Sjöström: Svenska kyrkor: En historisk reseguide. Sztokholm: Medströms Bokförlag, 2008. ISBN 978-91-7329-015-9. (szw.).
- praca zbiorowa: Våra kyrkor. Västervik: Klarkullens Förlag AB, 1990. ISBN 91-971561-08. (szw.).
- Göran Tagesson: Vreta klosters kyrka. Wyd. 2, poszerzone. Linköping: Linköpings stifts kyrkobeskrivningskommitté, författaren och församlingen, 2007. ISBN 978-91-7962-124-7. (szw.).