51°06′54″N 17°02′38″E/51,115000 17,043889Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu
| |||||||||
 7 z dnia 26.11.1947 oraz 44 z 25.01.1962[1]
| |||||||||
| kolegiata, kościół parafialny | |||||||||
 Kościół kolegialny św. Krzyża i św. Bartłomieja | |||||||||
| Państwo |  Polska
| ||||||||
| Miejscowość | Wrocław | ||||||||
| Wyznanie | katolickie | ||||||||
| Kościół | rzymskokatolicki | ||||||||
| Parafia | Świętego Krzyża we Wrocławiu-Ostrowie Tumskim | ||||||||
| Wezwanie | św. Krzyża, św. Bartłomieja | ||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Położenie na mapie Wrocławia  | |||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |||||||||
| 51°06′54″N 17°02′38″E/51,115000 17,043889
| |||||||||
Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja we Wrocławiu – gotycki kościół na Ostrowie Tumskim położony przy Placu Kościelnym w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego zamku Piastów śląskich.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Kolegiata powstała z fundacji księcia Henryka Probusa jako wotum po zakończeniu jego długotrwałego sporu polityczno-kościelnego z biskupem wrocławskim, Tomaszem II, zakończonego jesienią 1287. Na znak ugody obaj adwersarze postanowili ufundować świątynie: Henryk IV Probus – kolegiatę w sąsiedztwie swego zamku a biskup Tomasz – kolegiatę pod wezwaniem swego patrona w Raciborzu. 11 stycznia 1288 Książę Henryk wystawił dokument erekcyjny, z którego wynikało, że fundowana kolegiata miała być pomnikiem dla jego rodziny, a on sam w swoim testamencie wyraził ponadto wolę, aby była ona tymczasowym miejscem spoczynku jego zwłok do momentu wybudowania kolejnej świątyni z jego fundacji dla zakonu cysterek, w której miał spocząć na stale. Fundacja nie doszła jednak do skutku, ponieważ w 1290 książę nagle zmarł, a jego małżonka, Matylda brandenburska powróciła do ojczyzny; w 1292 zmarł też biskup Tomasz[2].
Projektantem budowli był najprawdopodobniej wymieniany jako dworski budowniczy Henryka, mistrz Wiland.
Najpierw powstało prezbiterium (1288–1295), natomiast korpus nawy i transept, ufundowane przez biskupa Nankera, wzniesiono w latach 1320–1350 według nieco innych założeń[3].
W będącym w budowie prezbiterium kościoła pochowano, zgodnie z jego wolą, fundatora kolegiaty, zaś około 1300 wykonano jego płytę nagrobną z pełnopostaciową rzeźbą, w 1320 uzupełnioną o ściany boczne (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu). Proporzec i tarcza książęca znajdowały się w kościele jeszcze w końcu XIX w., zaś jego szczątki, ekshumowane na polecenie hitlerowców przez antropologów, zaginęły w czasie II wojny światowej.
Do zgromadzenia kanoników przy kościele Świętego Krzyża należał w latach 1503–1538 Mikołaj Kopernik[4], oraz zmarły w 1596 Andrzej Bogurski, który dokonał specjalnego zapisu, wedle którego kazania w języku polskim miały być utrzymane w kościele św. Krzyża po wsze czasy. Nabożeństwa w języku polskim odbywały się tu aż do 1919[5].
Dolny kościół św. Bartłomieja przechodził burzliwe dzieje. Był wielokrotnie rabowany, zamieniany na magazyn, schron dla ludności, a nawet pełnił rolę stajni, gdy w latach 1632–1634 na Ostrowie Tumskim stacjonowały wojska szwedzko-brandenburskie[6].
W czasie przeprowadzonych w latach 1672 i 1723 zbarokizowano wnętrze, wprowadzając nowe ołtarze, a przede wszystkim emporę organową w wąskim zachodnim przęśle górnego kościoła.
Na znajdującym się przed świątynią placu Kościelnym w latach 1730–1732 powstał barokowy pomnik św. Jana Nepomucena wykonany przez wrocławskiego rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego według projektu K. Tauscha[6].
W 1810 zgromadzenie kanoników rozwiązano, a w ciągu XIX w. dokonano w górnym kościele przekształceń w duchu neogotyckim, m.in. pobielono ściany, a także żebra sklepienne. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część dachu i sklepień górnej kondygnacji, zawaliło się także jedno sklepienie dolnego kościoła. Kościół odbudowano w latach 1946–1950 i 1956–1957. Do 1956 dolny kościół był używany przez wrocławskich Niemców, następnie do 1997 r. przez parafię greckokatolicką. W 1999 r. reaktywowano kapitułę kolegiacką.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Bardzo wysoki, dwukondygnacyjny ceglany kościół halowy posiada niezwykły na Śląsku dwukondygnacyjny układ wnętrza[3]: dolny kościół św. Bartłomieja i górny, właściwy Świętego Krzyża, powtarzający prawie całkowicie jego rzut.
W rzucie poziomym kościół posiada formę krzyża łacińskiego: czteroprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone jest trójbocznym obejściem; analogiczne zakończenia posiada transept o tej samej rozpiętości sklepień. Trzy nawy tworzą halę, przy czym dolna kondygnacja posiada wyłącznie sklepienia krzyżowo-żebrowe, zaś w później ukończonej, górnej zrezygnowano z co drugiego filara, wprowadzając w nawie środkowej sklepienia na polach podwójnej długości, zaś w nawach bocznych sklepienia trójdzielne.
Kościół ma 66 m długości, 44 m szerokości, wysokość naw – 19 m. Dwie wieże, znajdujące się w narożach między halą a transeptem (tylko południowa, wyższa została w pełni ukończona, zakończona iglicą, wysoka na 69 m) są pokryte blachą miedzianą i pochodzą z ok. 1484[3].
Nietypowe jest również rozwiązanie dachu – nawa środkowa posiada wysoki dach podłużny, wspólny z prezbiterium, zaś nawy boczne – poprzeczne daszki szczytowe, co wraz z wysokimi skarpami i wąskimi oknami podkreśla wertykalny rytm. Podobne zadaszenie naw bocznych możemy odnaleźć w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie.
Jeden ze szczytów w elewacji południowej ozdobiony jest miedzianym orłem heraldycznym, jednak pozbawionym półksiężyca na piersi, przez co nie może być identyfikowany z herbem fundatora. Pochodzi on zapewne z ok. 1600.
Wyposażenie wnętrza[edytuj | edytuj kod]
Wnętrze[edytuj | edytuj kod]
Wewnątrz górnego kościoła zachował się tympanon fundacyjny z przedstawieniem Trójcy Świętej w typie Tronu Łaski adorowanego przez Henryka Probusa i jego żonę Matyldę. Tympanon umieszczony został ok. 1350, tj. w momencie ukończenia budowy świątyni, ideowym wzorem zaś była tu soteriologia św. Pawła, według którego w dziele zbawienia główna inicjatywa należy do Boga Ojca, który ustanawia plan pojednania i działa przez Syna. Klęczące postacie ludzi miały natomiast wyrażać nastrój pokuty i potrzeby pomocy oraz być znakiem szacunku, wdzięczności i uwielbienia[7]. Funkcję ołtarza głównego pełni pentaptyk z Przecławia. W południowym ramieniu transeptu znajduje się nagrobek kanonika Stanisława Sauera (zm. 1535), który jest jednym z wczesnych dzieł renesansu na Śląsku.
Organy[edytuj | edytuj kod]
Instrument został zbudowany przez firmę Remigiusza Cynara z Wrocławia w 2001 roku. Organy Kolegiaty Świętego Krzyża posiadają 48 głosów rozmieszczonych pomiędzy sekcje trzech manuałów i pedału. Szafa organowa współczesna. Wiatrownice stożkowe, traktura gry i rejestrów elektro-pneumatyczna[8].
Dyspozycja instrumentu:
| Manuał I | Manuał II | Manuał III | Pedał |
|---|---|---|---|
| ekspresyjny | |||
| 1. Burdon 16' * | 1. Fl. łagodny 16' * | 1. Gedakt 16' | 1. Pryncypał 16' |
| 2. Pryncypał 8' | 2. Pryncypał 8' | 2. Fl. kryty 8' | 2. Subbas 16' |
| 3. Holflet 8' | 3. Gamba 8' | 3. Fl. violowy 8' | 3. Oktawa 8' |
| 4. Gemshorn 8' | 4. Salicet 8' | 4. Kwintadena 8' | 4. Fletbas 8' |
| 5. Oktawa 4' | 5. Vox coel 8' | 5. Pryncypał 4' | 5. Chorałbas 4' |
| 6. Fl. otwarty 4' | 6. Fl. łączony 8' | 6. Fl. rurkowy 4' | 6. Róg nocny 2' |
| 7. Kwinta 2 2/3' | 7. Pryncypał 4' | 7. Sesquialt 2x | 7. Mikstura 4x |
| 8. Superokt 2' | 8. Fl. otw. 4' | 8. Oktawa 2' | 8. Puzon 16' |
| 9. Kornet 1-3x | 9. Nasard 2 2/3' | 9. Kwinta 1 1/3' | 9. Trompet 8' |
| 10. Mikstura 4x | 10. Fl. leśny 2' | 10. Oktawka 1' | I-P |
| 11. Cymbał 3x | 11. Tercja 1 3/5' | 11. Scharff 3x | II-P |
| 12. Trompet 8' | 12. Róg nocny 1' | 12. Vox humana 8' | III-P |
| II-I | 13. Mikstura 4x | ||
| III-I | 14. Dulcjan 16' | ||
| III-I sub | 15. Obój 8' | ||
| I super | III-II |
Dzwon[edytuj | edytuj kod]
Na wieży kościelnej wisi obecnie jeden dzwon. Odlany został w 1769 roku przez Johanna George Kriegera we Wrocławiu. Waży ok. 1400 kg i wydaje ton: dis'/es'. Dzwon jest bogato zdobiony i zawiera napisy: na górnej krawędzi Johann George Krieger Me Fudit Breslau, poniżej: Friederico Borussorum Rege Feliciter Gubernator. Pośrodku płaszcza dzwonu znajduje się płaskorzeźba Św Bartłomieja, po obu stronach napis dedykacyjny: Sup [sic!] Patrocinio S: Bartholomaei Apostoli[9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. [dostęp 2010-01-26].
- ↑ Tadeusz Dobrzeniecki: Architektura sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Warszawa: Ars Christiana, 1976, s. 33.
- ↑ a b c Janusz Czerwiński: Wrocław i okolice. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, 1976, s. 75. ISBN 83-217-2279-2.
- ↑ Tablica informacyjna na ścianie kościoła.
- ↑ Magdalena Lewandowska, Kolegiata Świętego Krzyża, „Niedziela”.
- ↑ a b Janusz Czerwiński: Wrocław i okolice. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, © 1976, s. 76. ISBN 83-217-2279-2.
- ↑ Tadeusz Dobrzeniecki: Architektura sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Warszawa: Ars Christiana, 1976, s. 34.
- ↑ Wrocław ( Kolegiata Świętego Krzyża), musicamsacram.pl [dostęp 2020-11-06].
- ↑ Gerhard Scheuermann, Das Breslau-Lexikon, Dülmen: Laumann-Verlag, 1994, ISBN 3-87466-157-1, OCLC 32594005 [dostęp 2020-11-06].