51°06′54″N 17°02′38″E/51,115000 17,043889Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu
| |||||||||
 7 z dnia 26.11.1947 oraz 44 z 25.01.1962[1]
| |||||||||
| kolegiata | |||||||||
 Kościół kolegialny św. Krzyża i św. Bartłomieja | |||||||||
| Państwo |  Polska
| ||||||||
| Miejscowość | Wrocław | ||||||||
| Wyznanie | katolickie | ||||||||
| Kościół | rzymskokatolicki | ||||||||
| Wezwanie | św. Krzyża, św. Bartłomieja | ||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Położenie na mapie Wrocławia   Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja we Wrocławiu | |||||||||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja we Wrocławiu | |||||||||
Położenie na mapie Polski  Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja we Wrocławiu | |||||||||
| 51°06′54″N 17°02′38″E/51,115000 17,043889
| |||||||||
Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja we Wrocławiu – gotycki kościół na Ostrowie Tumskim położony przy Placu Kościelnym w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego zamku Piastów śląskich.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Kolegiata powstała z fundacji księcia Henryka Probusa jako wotum po zakończeniu jego długotrwałego sporu polityczno-kościelnego z biskupem wrocławskim, Tomaszem II, zakończonego jesienią 1287. Na znak ugody obaj adwersarze postanowili ufundować świątynie: Henryk IV Probus – kolegiatę w sąsiedztwie swego zamku a biskup Tomasz – kolegiatę pod wezwaniem swego patrona w Raciborzu. 11 stycznia 1288 Książę Henryk wystawił dokument erekcyjny, z którego wynikało, że fundowana kolegiata miała być pomnikiem dla jego rodziny, a on sam w swoim testamencie wyraził ponadto wolę, aby była ona tymczasowym miejscem spoczynku jego zwłok do momentu wybudowania kolejnej świątyni z jego fundacji dla zakonu cysterek, w której miał spocząć na stale. Fundacja nie doszła jednak do skutku, ponieważ w 1290 książę nagle zmarł, a jego małżonka, Matylda brandenburska powróciła do ojczyzny; w 1292 zmarł też biskup Tomasz[2].
Projektantem budowli był najprawdopodobniej wymieniany jako dworski budowniczy Henryka, mistrz Wiland.
Najpierw powstało prezbiterium (1288-1295), natomiast korpus nawy i transept, ufundowane przez biskupa Nankiera, wzniesiono w latach 1320-1350 według nieco innych założeń[3].
W będącym w budowie prezbiterium kościoła pochowano, zgodnie z jego wolą, fundatora kolegiaty, zaś około 1300 wykonano jego płytę nagrobną z pełnopostaciową rzeźbą, w 1320 uzupełnioną o ściany boczne (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu). Proporzec i tarcza książęca znajdowały się w kościele jeszcze w końcu XIX w., zaś jego szczątki, ekshumowane na polecenie hitlerowców przez antropologów, zaginęły w czasie II wojny światowej.
Do zgromadzenia kanoników przy kościele Świętego Krzyża należał w latach 1503-1538 Mikołaj Kopernik[4], oraz zmarły w 1596 Andrzej Bogurski, który dokonał specjalnego zapisu, wedle którego kazania w języku polskim miały być utrzymane w kościele św. Krzyża po wsze czasy. Nabożeństwa w języku polskim odbywały się tu aż do 1919[5].
Dolny kościół św. Bartłomieja przechodził burzliwe dzieje. Był wielokrotnie rabowany, zamieniany na magazyn, schron dla ludności, a nawet pełnił rolę stajni, gdy w latach 1632-1634 na Ostrowie Tumskim stacjonowały wojska szwedzko-brandenburskie[6].
W czasie przeprowadzonych w latach 1672 i 1723 zbarokizowano wnętrze, wprowadzając nowe ołtarze, a przede wszystkim emporę organową w wąskim zachodnim przęśle górnego kościoła.
Na znajdującym się przed świątynią placu Kościelnym w latach 1730-1732 powstał barokowy pomnik św. Jana Nepomucena wykonany przez wrocławskiego rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego według projektu K. Tauscha[6].
W 1810 zgromadzenie kanoników rozwiązano, a w ciągu XIX w. dokonano w górnym kościele przekształceń w duchu neogotyckim, m.in. pobielono ściany, a także żebra sklepienne. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część dachu i sklepień górnej kondygnacji, zawaliło się także jedno sklepienie dolnego kościoła. Kościół odbudowano w latach 1946-1950 i 1956-1957. Do 1956 dolny kościół był używany przez wrocławskich Niemców, następnie do 1997 r. przez parafię greckokatolicką. W 1999 r. reaktywowano kapitułę kolegiacką.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Bardzo wysoki, dwukondygnacyjny ceglany kościół halowy posiada niezwykły na Śląsku dwukondygnacyjny układ wnętrza[3]: dolny kościół św. Bartłomieja i górny, właściwy Świętego Krzyża, powtarzający prawie całkowicie jego rzut.
W rzucie poziomym kościół posiada formę krzyża łacińskiego: czteroprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone jest trójbocznym obejściem; analogiczne zakończenia posiada transept o tej samej rozpiętości sklepień. Trzy nawy tworzą halę, przy czym dolna kondygnacja posiada wyłącznie sklepienia krzyżowo-żebrowe, zaś w później ukończonej, górnej zrezygnowano z co drugiego filara, wprowadzając w nawie środkowej sklepienia na polach podwójnej długości, zaś w nawach bocznych sklepienia trójdzielne.
Kościół ma 66 m długości, 44 m szerokości, wysokość naw – 19 m. Dwie wieże, znajdujące się w narożach między halą a transeptem (tylko południowa, wyższa została w pełni ukończona, zakończona iglicą, wysoka na 69 m) są pokryte blachą miedzianą i pochodzą z ok. 1484[3].
Nietypowe jest również rozwiązanie dachu - nawa środkowa posiada wysoki dach podłużny, wspólny z prezbiterium, zaś nawy boczne - poprzeczne daszki szczytowe, co wraz z wysokimi skarpami i wąskimi oknami podkreśla wertykalny rytm. Podobne zadaszenie naw bocznych możemy odnaleźć w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie.
Jeden ze szczytów w elewacji południowej ozdobiony jest miedzianym orłem heraldycznym, jednak pozbawionym półksiężyca na piersi, przez co nie może być identyfikowany z herbem fundatora. Pochodzi on zapewne z ok. 1600.
Wyposażenie wnętrza[edytuj | edytuj kod]
Wewnątrz górnego kościoła zachował się tympanon fundacyjny z przedstawieniem Trójcy Świętej w typie Tronu Łaski adorowanego przez Henryka Probusa i jego żonę Matyldę. Tympanon umieszczony został ok. roku 1350, tj. w momencie ukończenia budowy świątyni, ideowym wzorem zaś była tu soteriologia św. Pawła, według którego w dziele zbawienia główna inicjatywa należy do Boga Ojca, który ustanawia plan pojednania i działa przez Syna. Klęczące postacie ludzi miały natomiast wyrażać nastrój pokuty i potrzeby pomocy oraz być znakiem szacunku, wdzięczności i uwielbienia[7]. Funkcję ołtarza głównego pełni pentaptyk z Przecławia. W południowym ramieniu transeptu znajduje się nagrobek kanonika Stanisława Sauera (zm. 1535 r.), który jest jednym z wczesnych dzieł renesansu na Śląsku. Po zachodniej stronie kościoła stoją 48-głosowe organy, zbudowane oryginalnie przez firmę Sauer z Frankfurtu n. Odrą dla któregoś ze śląskich kościołów, a po wojnie przeniesione do Liceum Muzycznego przy ulicy Łowieckiej. Ok. roku 1999 roku zostały one odsprzedane i po rozbudowaniu zainstalowane w obecnym miejscu przez firmę organmistrzowską Cynar. Z powodu braku chóru muzycznego, instrument umiejscowiono na poziomie posadzki.
W kościele dolnym na uwagę zasługują: w kruchcie – gotycki zwornik z płaskorzeźbą św. Jadwigi (XV w.), w nawie płn. - płyty nagrobne biskupów Nankiera i Lubusza, natomiast w płn. ramieniu transeptu – renesansowe nagrobki i chrzcielnica[6]. Na zachodniej emporze znajdują się zabytkowe 10-głosowe organy, dzieło Franza Luxa z Lądka Zdroju, odremontowane w 2002 przez Remigiusza Cynara z Wrocławia.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. [dostęp 2010-01-26].
- ↑ Tadeusz Dobrzeniecki: Architektura sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Warszawa: Ars Christiana, 1976, s. 33.
- ↑ a b c Janusz Czerwiński: Wrocław i okolice. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, © 1976, s. 75. ISBN 83-217-2279-2.
- ↑ tablica informacyjna na ścianie kościoła
- ↑ Magdalena Lewandowska, Kolegiata Świętego Krzyża, „Niedziela”
- ↑ a b c Janusz Czerwiński: Wrocław i okolice. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, © 1976, s. 76. ISBN 83-217-2279-2.
- ↑ Tadeusz Dobrzeniecki: Architektura sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Warszawa: Ars Christiana, 1976, s. 34.
