Przejdź do zawartości

Nowa Góra (województwo małopolskie)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zobacz też: Nowa Góra w innych znaczeniach tej nazwy.
Nowa Góra
wieś
Ilustracja
Kościół w Nowej Górze
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

krakowski

Gmina

Krzeszowice

Wysokość

449 m n.p.m.

Liczba ludności (2022)

1567[2]

Strefa numeracyjna

12

Kod pocztowy

32-065[3]

Tablice rejestracyjne

KRA

SIMC

0324369

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Nowa Góra”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Nowa Góra”
Położenie na mapie powiatu krakowskiego
Mapa konturowa powiatu krakowskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Nowa Góra”
Położenie na mapie gminy Krzeszowice
Mapa konturowa gminy Krzeszowice, u góry znajduje się punkt z opisem „Nowa Góra”
Ziemia50°10′26″N 19°35′38″E/50,173889 19,593889[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Położenie Nowej Góry na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815–1846)
Pomnik pieczęci miejskiej w Nowej Górze
Kapliczka na skrzyżowaniu dróg

Nowa Góra – wieś (dawniej miasto) w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Krzeszowice[4].

Nowa Góra uzyskała lokację miejską przed 1367 rokiem, zdegradowana w 1933 roku[5]. W latach 1975–1998 położona była w województwie krakowskim.

Składa się z dwóch sołectw (Nowa Góra) z 1224 mieszkańcami i (Łany) – 391 osób. Na terenie wsi znajdował się Zespół Szkół im. Marii Konopnickiej (po reformie oświatowej w 2018 r. Szkoła Podstawowa) i biblioteka. Istnieje również nowogórski zespół regionalny.

W 1595 roku miasto położone w powiecie proszowskim województwa krakowskiego było własnością wojewodziców krakowskich: Gabriela, Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich[6]. Dawne miasteczko (do I wojny światowej), obecnie wieś leżąca na północny zachód od Krzeszowic.

Nazwa

[edytuj | edytuj kod]

Nazwę miejscowości w zlatynizowanych staropolskich formach Novomoncze oraz Nowa Gora wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7].

Integralne części wsi

[edytuj | edytuj kod]
Integralne części wsi Nowa Góra[8][9]
SIMC Nazwa Rodzaj
0324375 Koniec część wsi
0324412 Łany przysiółek
0324429 Paryż przysiółek
0324435 Paryż Dolny przysiółek
0324441 Paryż Górny przysiółek
0324381 Sikorowskie część wsi
0324398 Wzgórze część wsi
0324406 Za Kościołem część wsi

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Osada, która pierwotnie nazywała się Gory (kopalnie), została najprawdopodobniej spalona podczas najazdu tatarskiego w XIII wieku. Parafia w Nowej Górze, należąca do dekanatu sławkowskiego, istniała już w 1276 roku (świadczy o tym dokument z kancelarii Bolesława Wstydliwego dot. lokowania na prawie magdeburskim wsi Przeginia, gdzie świadkiem był Jan syn Trojana „rector ecclesiae de Gory”). Wkrótce potem w 1335 roku miejscowość została siedzibą dekanatu nowogórskiego. Nowa Góra była miastem już w II połowie XIV wieku założonym na prawie magdeburskim[10]. Jest wspomniana przez Długosza w Liber Beneficiorum, gdzie kronikarz nazwał ją oppidum[10], czyli miasteczko, i wymienił, że posiada drewniany kościół. Pierwszy murowany kościół wzmiankowano w 1598 roku. Od średniowiecza osada była znana z górnictwa galmanu i srebra. Z tego też powodu holenderski kartograf Andreas Cellarius znał Nową Górę i wymienił ją w swoim Descriptio Poloniae (Amsterdam 1639)[10]. W czasach Jana Kazimierza wydobywano w Nowej Górze sporo rud ołowiu, z których odlewano kule armatnie. Król nadał mieszkańcom przywilej na odbywanie jarmarków raz w miesiącu jako zadośćuczynienie za dewastację okolicznych gruntów przy wydobywaniu ołowiu[10]. Króla Jana Kazimierza wspomina kolumna przez niego samego ufundowana i ustawiona na rynku w Nowej Górze. Przywilej królewski, wystawiony na pergaminie, był jeszcze na pocz. XX wieku przechowywany przez lokalną gminę[10]. Miasto wchodziło w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego[11]. Pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej Nowa Góra była ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-produkcyjnym, skupiającym 63 rzemieślników, w tym 22 tkaczy i 21 garbarzy[12]. Miasteczko liczyło wówczas (ok. 1794 r.) 750 mieszkańców[13] i było głównym ośrodkiem targowym dóbr tenczyńskich, a także ważnym ośrodkiem wydobycia galmanu. Jednak w 1827 roku pozostały w Nowej Górze już tylko 2 kopalnie galmanu, sygnalizując zmierzch tej dziedziny eksploatacji w miasteczku[13]. W 1795 roku Nowa Góra została przyłączona do austriackiej Galicji, a w latach 1809–1815 należała do departamentu krakowskiego Księstwa Warszawskiego. Po pożarze w 1800 r. Nowa Góra, niegdyś drewniana, została odbudowana murowana z polecenia ks. Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Wydarzenie to upamiętniała marmurowa tablica umieszczona nad drzwiami drewnianego domu w rynku, zwanego ratuszem[14] (istniała jeszcze na pocz. XX wieku). Wielki pożar, poza zniszczeniem 1/3 zabudowy miasteczka[13], doprowadził do całkowitego upadku znaczenia gospodarczego Nowej Góry. W czasach Wolnego Miasta Krakowa miasteczko było prężnym ośrodkiem tkackim, lecz okres industrializacji w II połowie XIX wieku odebrał Nowej Górze podstawy jej egzystencji. Na dodatek przeprowadzenie linii kolejowej łączącej Kraków ze Śląskiem przez Krzeszowice, doprowadziło do odsunięcia Nowej Góry od głównych szlaków komunikacyjnych i przypieczętowało jej upadek gospodarczy. Nowa Góra utraciła znaczenie jako ośrodek handlowy, targowy i górniczy. Zjawiska te doprowadziły do stałej lub sezonowej migracji miejscowej ludności, która w poszukiwaniu pracy udawała się do okolicznych miejscowości (Siersza, Trzebinia) lub poza granice regionu. W latach 1815–1846 Nowa Góra należała do Wolnego Miasta Krakowa, a od 1846 do 1918 roku do Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Od lat 60. XIX wieku do 1975 roku należała do powiatu chrzanowskiego (z przerwą w latach 1939–1945, kiedy Nowa Góra została włączona do Generalnego Gubernatorstwa). W latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Nowa Góra.

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[15].

  • Zespół kościoła parafialnego: kościół pw. św. Ducha, mur ogrodzeniowy z 4 bramkami (kaplicami) i stacjami Męki Pańskiej, drzewostan. Kościół neoromańsko-neogotycki, z lat 1885–1895 fundacji Potockich. Pierwotny kościół erygowany w roku 1313, spłonął w 1875 roku. Odbudowany został w 1885 roku wspólnymi siłami parafian i Potockich. Koszt odbudowy wyniósł 100 tys. koron[10]. Początkowo odbudowę prowadzono według projektu krakowskiego architekta Jacka Matusińskiego, lecz później wprowadzono szereg zmian w projekcie odbudowy i dzieło kontynuował krzeszowicki architekt Kazimierz Piotrowski[10]. Został poświęcony przez księcia biskupa krakowskiego Jana Puzynę 11 września 1896 roku[10]. Drewniana dzwonnica, która pamięta czasy świetności dawnego miasta, znajduje się w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym (skansenie w Wygiełzowie).

Inne zabytki

[edytuj | edytuj kod]
  • Kolumna Jana Kazimierza z XVII wieku, kamienna z barokowym posążkiem Jezusa Frasobliwego, dwukrotnie odnowiona (1807, 1959)[16] ustawiona na rynku. Ufundowana przez króla.

Religia

[edytuj | edytuj kod]

Na terenie wsi znajduje parafia rzymskokatolicka wraz z kościołem parafialnym oraz w przysiółku Łany Sala Królestwa Świadków Jehowy[17].

Kościół rzymskokatolicki

[edytuj | edytuj kod]

Świadkowie Jehowy

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 87946
  2. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 816 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. [dostęp 2013-03-10].
  5. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 54–55.
  6. ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 109.
  7. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, „Liber Beneficiorum”, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 202.
  8. ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  9. ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
  10. ↑ a b c d e f g h Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914, s. 246.
  11. ↑ Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668–1670, w: Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 158.
  12. ↑ Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969, s. 206.
  13. ↑ a b c Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969, s. 207.
  14. ↑ Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914, s. 245.
  15. ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-11-27].
  16. ↑ Według napisu umieszczonego na kolumnie.
  17. ↑ a b Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-06-16].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914.
  • J. Szablowski: Powiat Chrzanowski. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, woj. krakowskie, zeszyt 4. Warszawa 1952, Państw. Inst. Sztuki.
  • Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969.
  • Bronisław Rzepecki: Zarys historii Nowej Góry. Nowa Góra 2018.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Gmina Krzeszowice
Wsie
Osada
Osada leśna
Integralne
części wsi

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowa_Góra_(województwo_małopolskie)&oldid=74682153”