Parafia Ewangelicko-Augsburska w Suwałkach
 Kościół Świętej Trójcy w Suwałkach | |
| Państwo | |
|---|---|
| Siedziba | |
| Adres |
ul. Kościuszki 12, 16-400 Suwałki |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Diecezja | |
| Kościół | |
| Filie |
Gołdap (kaplica św. Trójcy) |
| Proboszcz |
ks. kpt. Dawid Banach |
Położenie na mapie Suwałk  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
 54°05′31,276″N 22°56′15,305″E/54,092021 22,937585
| |
| Strona internetowa | |
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Suwałkach – luterańska parafia w Suwałkach, należąca do diecezji mazurskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Jej siedziba mieści się przy ulicy Kościuszki. Pod względem terytorialnym obejmuje miasto Suwałki oraz powiaty augustowski, sejneński, suwalski, olecki i część gołdapskiego[1]. Posiada kaplicę filialną w Gołdapi[2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Suwałki[edytuj | edytuj kod]
Ludność ewangelicka zamieszkująca okolice Suwałk składała się w większości z Mazurów, przybyłych na te tereny głównie z Olecka, w wyniku kolonizacji rozpoczętej od 1793[3][4]. We wsi Chmielowka zamieszkało wtedy czterdzieści rodzin osadników. Dzięki zabiegom ks. Andrzeja Grabowskiego została tam utworzona parafia luterańska[4], a jej oficjalna działalność rozpoczęła się w 1802 i pozyskała równocześnie stałego duszpasterza. Nabożeństwa prowadzone były w wynajmowanych lokalach[3].
1 sierpnia 1838 siedziba parafii została przeniesiona do Suwałk[3], a jej pierwszym proboszczem został ks. Fryderyk Wilhelm Grabowski[1]. W latach 1839–1841 wybudowano kościół Świętej Trójcy[3]. Kolejnym proboszczem został ks. Władysław Wernic, który obejmował stanowisko w latach 1884–1913. Po nim funkcję tę pełnił ks. Zygfryd Oskar Loppe[1].
W 1921 parafia suwalska liczyła 2794 wiernych, posiadała ponadto filiały w Augustowie z 205 wiernymi oraz w Sejnach, do którego należało 313 członków[5]. Przed wybuchem II wojny światowej liczba członków wzrosła do ok. 4500, licząc razem z filiałami[3]. Od 1925 stanowisko proboszcza objął ks. Wilhelm Borkenhagen, które piastował do 1943[1].
W 1941 władze okupacyjne uznały wszystkie osoby wyznania ewangelickiego za Niemców i zmusiły do podpisania Volkslisty. Osoby niezgadzające się na to były wysiedlane na terytorium Generalnego Gubernatorstwa bądź więzione[3].
Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 budynek ewangelickiego kościoła został przejęty przez wiernych kościoła rzymskokatolickiego. Na skutek wysiedleń nastąpił również znaczny spadek liczby członków parafii. W 1947 Suwałki zamieszkiwało 101 ewangelików[3].
Żywcie religijne było tu na nowo organizowane przez ks. Baertoldta Rückerta z parafii w Piszu, który prowadził pierwsze powojenne nabożeństwa[4].
Na mocy decyzji sądu, kościół św. Trójcy w Suwałkach został w 1952 zwrócony ewangelikom bez wyposażenia, natomiast świątynia w Sejnach pozostała katolicka[3][4]. Pierwsze nabożeństwo w odzyskanym suwalskim kościele zostało poprowadzone przez ks. Rückerta 22 czerwca 1952. Obraz ołtarzowy z suwalskiego kościoła przedstawiający Ostatnią wieczerzę oddano parafii w 1954[4].
Kolejnym duszpasterzem miejscowych ewangelików został ks. Eugeniusz Sauter z parafii w Wydminach. Czynił on starania o zorganizowanie na plebanii mieszkania dla księdza, jednak władze kościelne nie zdecydowały się na wysłanie tu własnego duchownego. W czerwcu 1954 pomieszczenia mieszkalne w budynku plebanii zostały wynajęte[4].
Do następnych duchownych obsługujących parafię należeli ks. Maksymilian Cybulla z parafii w Rynie, ks. diakon Czesław Gostomski z Olecka, ks. Emil Żmijewski z parafii w Węgorzewie i ks. Jerzy Drzewiecki z parafii w Ełku. Natomiast od sierpnia 1964 do roku 1970 funkcję duszpasterza zboru sprawował ks. Otton Jaworski[4]. W 1965 liczba luteran w mieście osiągnęła około 200[3], w późniejszym okresie kadencji ks. Jaworskiego spadła do 170 osób[4].
W listopadzie 1970 suwalska parafia została zdegradowana do stacji kaznodziejskiej podległej parafii w Ełku[4].
Następcą ks. Jaworskiego na stanowisku duszpasterza w Suwałkach został ks. Władysław Pilch, proboszcz parafii w Mikołajkach[4].
W 1973 powstała inicjatywa wybudowania w Suwałkach plebanii. W tym czasie została wystosowana prośba jednego z suwalskich księży rzymskokatolickich o przekazanie mu zarządu nad kościołem ewangelickim, określane w piśmie jako jego wypożyczenie, motywowane rzekomą troską o stan techniczny budynku. Ewangelicy mieli zachować prawo do prowadzenia nabożeństw w świątyni, jednak jedynie w ustalonych wcześniej godzinach[4].
Administracja nad parafią w Ełku wraz z podległa jej stacją kaznodziejską w Suwałkach została w lipcu 1975 objęta przez giżyckiego proboszcza ks. Janusza Jaguckiego[4].
Suwałki stały się siedzibą parafii w 1982 w wyniku przemianowania parafii w Ełku na parafię w Suwałkach i przeniesienia jej siedziby. Spowodowane to było faktem zamieszkania tam znacznie większej liczby wiernych niż w Ełku, a także posiadaniem własnej świątyni. Ełcki zbór użytkował wówczas jedynie wynajętą część kaplicy należącej do kościoła prawosławnego. Ełk i Gołdap stały się wówczas stacjami kaznodziejskimi parafii w Suwałkach[6].
W 1984 powrócono do pomysłu budowy w Suwałkach plebanii, którą miał zamieszkiwać własny duchowny. W lipcu 1985 pracę w parafii rozpoczął magister teologii Jerzy Below, odbywający tu praktykę kandydacką. W związku z tym proboszcz-administrator ks. Janusz Jagucki zwrócił się z prośbą do Urzędu Miejskiego w sprawie umożliwienia zamieszkania praktykanta w dawnym budynku plebanii[4].
Ksiądz Jagucki pełnił stanowisko administratora suwalskiej parafii do 30 września 1986, kiedy to zrezygnował z tej funkcji, a zarząd nad zborem został przekazany ks. seniorowi Pawłowi Kubiczkowi. Od października 1986 miejscowych wiernych obsługiwał ks. Jerzy Below, przyjeżdżający z Rynu[4].
21 listopada 1986 została zakupiona nieruchomość przy ul. Mereckiego, którą przystosowano na plebanię. Posługę duszpasterską w Suwałkach ks. Below pełnił do końca 1986. Zastąpił go praktykant Paweł Kubiczek, a później Piotr Sitek, który pracował tu do listopada 1987. Administracja nad parafią w 1988 powróciła do ks. Janusza Jaguckiego[4]
Parafia pozbawiona była proboszcza na miejscu od czasu II wojny światowej do 1 października 1991, kiedy funkcję proboszcza-administratora objął ks. Piotr Sitek, następnie wybrany na stanowisko jej pierwszego powojennego proboszcza. Parafia liczyła wówczas około 100 wiernych[4]. Ksiądz Sitek pełnił ten urząd do sierpnia 1997. Jego następcą, najpierw jako administrator, a później proboszcz, został w okresie od 1 września 1997 do 31 października 2007 ks. Robert Penczek. Później administrację nad parafią objął ks. Tomasz Wigłasz z parafii w Białymstoku, a praktykę kandydacką pełnił tu Dawid Banach. Po ordynacji, od stycznia 2015 ks. Banach przejął stanowisko proboszcza-administratora[4], a 24 listopada miała miejsce jego instalacja na proboszcza[7].
Augustów[edytuj | edytuj kod]
Nieliczna społeczność ewangelicka w Augustowie pozyskała na potrzeby zboru w 1819 budynek mieszczący wcześniej magazyn furażowy. Obiekt ten został jednak w 1833 przekształcony w wojskowy magazyn, wobec czego w 1833 członkowie miejscowego zboru skierowali wniosek do namiestnika Iwan Paskiewicz o zezwolenie na budowę ewangelickiego kościoła. Wobec wydanej zgody, w 1838 zakupiona została potrzebna działka, a budowę drewnianej świątyni przeprowadzono w latach 1840-1841. W kolejnych latach trwały prace wykończeniowe[8].
W 1910 duszpasterzem miejscowych wiernych został ks. superintendent Władysław Wernitz. Natomiast według statystyki z 1921 zbór stanowił filiał podległy parafii w Suwałkach, administrowany przez tamtejszego proboszcza[8] i liczył 205 wiernych[5]. Do jego majątku, oprócz kościoła, należał również dom z ogrodem[8].
Kościół ewangelicki w Augustowie został zniszczony w trakcie II wojny światowej. Nie doszło do jego odbudowy. Wierni z Augustowa uczęszczają na nabożeństwa do kościoła w Suwałkach[8].
Gołdap[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza wzmianka o rezydującym tu ewangelickim proboszczu pochodzi z 1568. Nabożeństwa prowadzone były w domach wiernych lub w tymczasowej drewnianej kaplicy do około 1570. Wydany wówczas przywilej lokacyjny Gołdapi zapewniał parafii ziemię pod budowę kościoła, na urządzenie cmentarza oraz powstanie budynków probostwa, wikarówki i szkoły[9]. Gotycki kościół ewangelicki w Gołdapi został wybudowany w drugiej połowie XVI wieku[10]. Natomiast w dokumencie z 1585 burmistrz miasta pisze o niemożliwości postawienia budynków dla duchownych oraz z szkoły w wyniku biedy panującej w mieście. W wyniku braków w wyposażeniu tutejszej świątyni, polecono je przekazać przez parafie w Tapiewie i Ragnecie[9].
Granice parafii były niestałe, a wsie do niej należące zmieniały przynależność pomiędzy Gołdapią, a Grabowem. Ostatecznie przynależność administracyjna poszczególnych miejscowości została określona w 1591[9].
Według pisma proboszcza Wawrzyńca Buchholza z 22 października 1589 kościół pozostawał nadal nieukończony, brakowało na nim dachu. Duchowny zwracał się z prośbą o pomoc finansową i budowę dachu. Parafia i mieszkańcy nie dysponowali stosownymi środkami na ten cel. W kolejnym dokumencie ksiądz donosił, że kościół został pokryty w połowie słomą, przez którą przesiąkał jednak deszcz. 3 marca 1590 parafii podarowano dachówki. Świątynia wielokrotnie ulegała w kolejnych latach zniszczeniom w wyniku kilku pożarów oraz najazdów wojsk. Była ona odbudowywana i powiększana[9].
Niedaleko kościoła zlokalizowany został cmentarz. Kiedy w 1782 zabronione zostały pochówki w obrębie murów miejskich, założona została nowa nekropolia położona w sąsiedztwie Bramy Wystruckiej[11].
Drugi kościół ewangelicki na terenie miasta został wzniesiony w 1860 na środku miejskiego rynku. Była to budowla w stylu neogotyckim i posiadała wysoką wieżę[12].
Według danych z lat 20. XX wieku w Gołdapi oraz w polskich miejscowościach zamieszkiwało około 14 000 ewangelików[12].
W wyniku działań wojennych, w 1944 starszy kościół ewangelicki został ostrzelany i spalony[11], a jego ruiny rozebrano. Rok później został zniszczony również nowy kościół na rynku[12].
Nabożeństwa na terenie miasta nie odbywały się do 1955. 17 sierpnia tego roku ks. Czesław Gostomski zamieszkały w Mrągowie wystosował prośbę do Powiatowej Rady Narodowej w Gołdapi o pozwolenie na organizację nabożeństwa w dniu 4 września 1955 oraz o pomoc w pozyskaniu miejsca na ten cel. Zgodę uzyskano, toteż od tego dnia posługi wznowiono i prowadzone były one w jednym z pomieszczeń zlokalizowanych w mieszkaniu prywatnym jednej z parafianek. Wówczas miasto wraz z okolicami zamieszkiwało około 300 wiernych, z czego 200 osób stanowili przybysze z Suwalszczyzny[12].
W 1955 zostały rozebrane pozostałości nowego kościoła ewangelickiego[13].
1 listopada 1955 ks. Czesław Gostomski został administratorem gołdapskiego zboru, dojeżdżając nadal z Mrągowa. Rok później przeniósł się do Olecka i stamtąd przybywał do Gołdapi. W czerwcu 1956 parafia oficjalnie otrzymała użytkowane przez nią pomieszczenie, w którym po remoncie urządzono kaplicę, poświęconą 15 lipca 1956. W uroczystości oprócz ks. Gostomskiego wziął udział ks. konsenior Władysław Pilch[12].
Liczba członków miejscowej społeczności ewangelickiej zmniejszała się w związku z wyjazdami. Po opuszczeniu kraju przez ks. Gostomskiego zborem zaopiekował się ks. Emil Żmijewski z parafii w Węgorzewie. W 1963 zbór liczący 39 wiernych został przekształcony w stację kaznodziejską parafii węgorzewskiej[12].
W 1963 właścicielka domu, w którym znajdowała się kaplica, z powodu wyjazdu do RFN przekazała całą nieruchomość na rzecz skarbu państwa. 28 sierpnia tego roku ks. konsenior Edward Busse z upoważnienia Rady diecezji mazurskiej podpisał dziesięcioletnią umowę dzierżawy przez Kościół Ewangelicko-Augsburski w PRL całego domu wraz z działką oraz znajdujących się na niej budynków gospodarczych. Od 1963 z kaplicy korzystali również wierni kościoła prawosławnego. Z powodu napięć między dwoma wspólnotami, z dzielenia kaplicy zrezygnowano[12].
W końcu 1963 ks. Żmijewski wyjechał, w związku z czym administrację nad gołdapską stacją kaznodziejską przejęła parafia w Ełku. W lipcu 1970 zarząd nad zborem przekazano parfafii w Giżycku[12].
Ostatecznie 29 czerwca 1971 parafia otrzymała wynajmowaną nieruchomość na własność. Od 1980 administracja nad zborem w Gołdapi powróciła do parafii ełckiej, w 1982 przemianowanej na parafię w Suwałkach[12].
W latach 1981-1984 stary kościół ewangelicki został odbudowany jako świątynia rzymskokatolicka[10].
W 2014 filiał w Gołdapi skupiał około 30 wiernych[14].
Olecko[edytuj | edytuj kod]
Pierwszym oleckim duszpasterzem ewangelickim był ks. Wawrzyniec Prostka, pełniący urząd w latach 1552-1581. Parafia została uruchomiona w Olecku w momencie założenia miasta w 1560. Pierwszy kościół ewangelicki powstał na wzgórzu pośrodku rynku. Do jego budowy użyto drewna, w związku z tym wielokrotnie padał ofiarą pożarów[15].
Tutejszym proboszczem w latach 1588-1589 pozostawał ks. Jan Schenckenberg, a jego następca w okresie 1589-1625 został ks. Jan Kupzau. W 1625 sprawował ten stanowisko to objął ks. Andrzej Meyer, a następnie w latach 1636-1657 ks. Daniel Schultz. Kolejnym duszpasterzem parafii był w okresie 1658-1663 pochodzący z Polski ks. Stefan Ferdynand de Poniatowa Poniatowski, będący konwertytą z katolicyzmu – pełnił on wcześniej duchownego rzymskokatolickiego. W 1664 funkcję proboszcza objął ks. Jan Molerus[16].
Około 1818 została utworzona diecezja ze stolicą w Olecku, której terytorium zbliżone było do obecnych granic powiatu oleckiego[15].
Stanowisko miejscowego proboszcza w okresie 1820-1837 pełnił ks. August Fryderyk Czygan, który był założycielem i redaktorem misyjnej polskojęzycznej gazety Nowiny o Rozszerzaniu Wiary Chrześcijańskiej. Czasopismo wydawane było szwabachą[15].
Na synodzie diecezjalnym w 1836 uchwalono potępienie germanizacji w placówkach oświatowych na terenie Mazur, określając ją jako niezgodą z wartościami chrześcijańskimi oraz prawami człowieka[16].
Po ks. Czyganie kolejnymi duszpasterzami byli ks. Ernst August Stern (1837-1865), ks. Ludwik Schellong (1865-1868), ks. Ernst Teodor Teschner (1898-1921), ks. Herman Rudolf Niklas (1921-1930) i ks. Ernst Wilamowski[15].
W latach 20. XX wieku olecka parafia skupiła około 10 000 wiernych i pod jej zarządem działała stacja socjalna oraz dom opieki[15].
W 1945 budynek kościoła został zniszczony, a plebania zajęta przez biura PUR. Po zakończeniu wojny opiekę duszpasterską nad miejscowymi ewangelikami w roztoczył ks. Emil Dawid z parafii w Giżycku. Do lipca 1948 w pracy w Olecku pomagał mu dojeżdżający z Wydmin ks. diakon Edmund Schajer. Następnie administrację nad zborem przekazano ks. Bertoldowi Rückertowi z parafii w Piszu. Według stanu z 1949 w miasto wraz z okolicznymi miejscowościami liczyło około 1700 wiernych. Nabożeństwa prowadzone były w kaplicy położonej w jednym z budynków dawnego kompleksu zabudowań parafialnych. W 1954 rozebrane zostały ruiny kościoła[15], a na jego miejscu został w późniejszym okresie wybudowany rzymskokatolicki kościół Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski[17].
Od 1955 kolejnym administratorem parafii w Olecku został ks. Maksymilian Cybulla z parafii w Rynie. Do pomocy wyznaczony mu został ks. diakon Czesław Gostomski z Mrągowa, którego mianowano pełniącym obowiązki administratora zboru. Planowano, aby duchowny ten zamieszkał na terenie miasta. W 1955 wystosował on podanie do ks. seniora Edmunda Friszke o przekształcenie Olecka w niezależną parafię. Ksiądz Gostomski czynił starania o pozyskanie od władz powiatowych mieszkania w Olecku, w tej sprawie pismo do białostockiego Wydziału do Spraw Wyznań przesłał również senior Friszke. Mieszkanie zostało przekazane w 1956, jednak ostatecznie duchowny nie przyjął go ze względu na niezadowalający stan[15].
22 lipca 1955 w oleckiej kaplicy miała miejsce konfirmacja 11 osób, którą uświetnił występ miejscowego chóru, któremu dyrygował Maks Reske[15].
Ksiądz Gostomski zamieszkał w Olecku we wrześniu 1956 w domu miejscowych parafian, czyniąc cały czas wysiłki o pozyskanie własnego lokalu i kierując podania do różnych organów państwowych. Wskazywał na potrzebę odzyskania przez zbór dawnego budynku Społeczności Chrześcijańskiej położonego w sąsiedztwie obecnej kaplicy, zlokalizowanej 100 m dalej plebanii, jak również dwurodzinnego domu piętrowego mieszczącego wcześniej mieszkania wdów po pastorach[15].
W piśmie z marca 1957 duszpasterz wspominał o masowych wyjazdach wiernych parafii - w ostatnim miesiącu przed jego wystosowaniem kraj opuściło 121 osób, a kolejne posiadały już wezwanie do wyjazdu. W maju 1957 również ks. Gostomski zdecydował o opuszczeniu Polski, na skutek czego zarząd nad parafią objął ks. Edward Busse z parafii w Mrągowie. W 1962 parafia w Olecku została przekształcona na zbór podległy Mrągowu. Od tego samego roku duszpasterzem oleckich wiernych został ks. Jerzy Drzewiecki zamieszkały w Ełku. Pracę w Olecku prowadził do 1964, kiedy został zastąpiony przez ks. Ottona Jaworskiego, również z Ełku[15].
W 1967 olecki zbór przemianowano na stację kaznodziejską parafii w Ełku. Ks. Jaworski zajmował się zborem do listopada 1970, a następnie administrację przekazano ks. Władysławowi Pilchowi z parafii w Mikołajkach. Stacja kaznodziejska liczyła wówczas 21 wiernych. Następnie wróciła ona do parafii ełckiej, administrowanej przez ks. Janusza Jaguckiego, proboszcza parafii w Giżycku. Nie organizowano już wówczas nabożeństw w Olecku, a piętrowy dom w którym działała wcześniej kaplica został 29 września 1975 zbyty na rzecz skarbu państwa[15].
Do wznowienia prowadzenia nabożeństw na terenie Olecka doszło w 1992 i prowadził je ks. Piotr Sitek z parafii w Suwałkach. Odbywały się one w wynajmowanym lokalu. Od momentu braku możliwości sprawowania nabożeństw w tym pomieszczeniu, oleccy ewangelicy otoczeni opieką duszpasterską duchownych z Suwałk dojeżdżają do tamtejszego kościoła lub filialnej kaplicy w Gołdapi[15].
Sejny[edytuj | edytuj kod]
Budowa kościoła ewangelickiego w Sejnach została umożliwiona dzięki zgodzie udzielonej w 1843 przez carycę Aleksandrę Romanową. Dzięki jej dotacji został w 1844 wybudowany dom modlitwy, gdzie początkowo odbywały się nabożeństwa, jak również dwa obiekty mieszkalne. Nabyto także działkę na urządzenie ogrodu. W 1844 wzniesiono budynek kościoła. Miejscowy zbór należał jako filiał do parafii w Suwałkach. W 1880 skupiał 721 wiernych, którzy stanowili 151 rodzin. Było to 480 osób narodowości niemieckiej i 241 polskiej[3].
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił znaczny spadek liczby członków zboru na skutek ich wyjazdów zarobkowych, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych[3].
Podczas I wojny światowej miejscowi ewangelicy zostali przez rosyjskie władze uznani za zwolenników Prus i oskarżeni o szpiegostwo. Luteranie wszystkich narodowości byli wysiedlani w głąb Rosji, a mężczyźni wcielani do rosyjskiej armii[3].
W 1921 do filiału należało 313 wiernych[5]. Do 1938 liczba ta wzrosła do poziomu 400 osób[3]. W końcu lat 30. XX wieku tutejsi wyznawcy byli oskarżani przez polską administrację o sympatie z III Rzeszą, w związku z czym na przełomie lat 1938-1939 policja wraz z Korpusem Ochrony Pogranicza przygotowała listy podejrzanych osób narodowości niemieckiej[3].
Po nastaniu okupacji sowieckiej w 1939 większość z sejneńskich ewangelików została uwięziona przez Rosjan, a następnie przekazana Niemcom i przez nich zwolniona. Po przejęciu zarządu okupacyjnego nad tym terytorium przez III Rzeszę, w marcu 1941 wszystkie osoby wyznania ewangelickiego zostały uznane z Niemców i pod groźbą internowania lub przesiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa zmuszano ich do podpisania volkslisty. Niepodpisujący zostawali również wysyłani do obozów koncentracyjnych[3].
W okresie okupacji nabożeństwa w kościele filialnym w Sejnach nie odbywały się, z uwagi na to, że nie zgodzono się na prowadzenie ich w języku niemieckim. Poskutkowało to również przewiezieniem oponentów do obozów koncentracyjnych[3].
W 1945 sejneński kościół ewangelicki wraz z pozostałymi zabudowaniami zborowymi został zajęty przez katolików i urządzono w nim świątynię garnizonową[18][3]. Następnie został przeznaczony przez nich na kościół pomocniczy[3].
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Parafia w 2018 liczyła około 100 wiernych[19], z czego w samych Suwałkach około 20 osób. Nabożeństwa w kościele św. Trójcy odbywają się w każdą niedzielę i święta[2]. W świątyni organizowane są również koncerty[19].
Do parafii należy również filiał w Gołdapi z kaplicą św. Trójcy, w której nabożeństwa sprawowane są w każdą niedzielę miesiąca oraz w święta[20].
Przy parafii działa biuro ewangelickiego kapelana wojskowego[1].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Ewangelicy na Suwalszczyźnie. „Dwutygodnik Suwalski”, 30 października 2017.
- ↑ a b Luteranie.pl - Parafie - Suwałki
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Agata Szkopińska. Obecna nieobecność. Ewangelicy na Sejneńszczyźnie. Dziedzictwo kulturowe jako źródło historii. „Civitas Hominibus: rocznik filozoficzno-społeczny”. 8, s. 77-85, 2013. Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. ISSN 1896-1819.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Bażanowski 2019 ↓, s. 219-224, tom II.
- ↑ a b c Stefan Grelewski: Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej. Lublin: 1937, s. 243-244.
- ↑ Rudolf Bażanowski, Kościoły i parafie diecezji mazurskiej. Przeszłość i teraźniejszość. Tom I, Olsztyn: Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie, 2019, s. 126, ISBN 978-83-941294-2-2.
- ↑ Ks. por. Dawid Robert Banach Proboszczem w Suwałkach. diec.mazurska.luteranie.pl, 26 listopada 2019. [dostęp 2021-07-21].
- ↑ a b c d Bażanowski 2019 ↓, s. 9-10, tom I.
- ↑ a b c d Andrzej Grzybkowski. Kościoły ewangelickie w Baniach Mazurskich i Gołdapi. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, s. 202-211, 1970.
- ↑ a b Konkatedra NMP Matki Kościoła w Gołdapi. historia.luter2017.pl. [dostęp 2021-07-22].
- ↑ a b Jan Modzalewski o „białym” kościele. goldap.org.pl, 1 maja 2016. [dostęp 2021-07-22].
- ↑ a b c d e f g h i Bażanowski 2019 ↓, s. 162-168, tom I.
- ↑ Nowy kościół ewangelicko-augsburski w Gołdapi (nieistniejący). historia.luter2017.pl. [dostęp 2021-07-22].
- ↑ Ciekawe dane dotyczące wiary gołdapian [online], goldap.info [dostęp 2022-12-15].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Bażanowski 2019 ↓, s. 406-412, tom I.
- ↑ a b Sieć parafialna i życie religijne. www.olecko.info, 29 października 2006. [dostęp 2021-07-22].
- ↑ Olecko – Parafia pw. Najświętszej Marii Pany Królowej Polski. diecezjaelk.pl. [dostęp 2021-07-22].
- ↑ Bażanowski 2019 ↓, s. 164, tom II.
- ↑ a b Iwona Danilewicz: Chcemy być cząstką tej społeczności. Wywiad z ks. Dawidem Banachem, proboszczem parafii ewangelicko-augsburskiej w Suwałkach. Niebywałe Suwałki, 31 stycznia 2018. [dostęp 2019-08-10].
- ↑ Gołdap – kaplica Świętej Trójcy. luteranie.pl. [dostęp 2022-09-14].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Rudolf Bażanowski, Kościoły i parafie diecezji mazurskiej. Przeszłość i teraźniejszość, Olsztyn: Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie, 2019, ISBN 978-83-941294-2-2.