Przejdź do zawartości

Skrzydlate słowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Skrzydlate słowa, skrzydlate wyrazy[1] lub skrzydlate wyrażenia[2][3] (gr. ἔπεα πτερόεντα, epea pteroenta)[4] – często przytaczane wypowiedzi (uważane za cytaty), których autorstwo lub okoliczności powstania da się ustalić[5][6].

Skrzydlate słowa: termin i charakter

[edytuj | edytuj kod]

Pochodzą ze źródła historycznego lub literackiego[7]. Są obrazowe, barwne i aluzyjne. Mają charakter frazeologizmów; pełnych zdań lub mniejszych połączeń wyrazowych[8]. Skrzydlate słowa zazwyczaj składają się z niewielu komponentów (zwykle od jednego do czterech wyrazów)[9]. Niektóre teorie za skrzydlate słowa i frazeologizmy uznają tylko takie cytaty, których autorstwo zostało zapomniane lub nie jest uświadamiane[10][11]. Wśród skrzydlatych słów są również takie, które nie przybierają postaci cytatów[5].

Skrzydlate słowa funkcjonują w różnych sytuacjach komunikatywnych, nie tylko w określonym kontekście, związanym z ich genezą[11]. Ich pole semantyczne oprócz warstwy dosłownego znaczenia (denotacji) obejmuje warstwę konotacyjną. Oznacza to, że aby zrozumieć sens skrzydlatego słowa w kontekście wypowiedzi, odbiorca powinien znać treści nadpisane na nich kulturowo[12]. Na przykład znaczenie tytułu Jesień średniowiecza (1919) nie kończy się na znaczeniu dosłownym, a więc pory roku w średniowieczu, ani nawet na metaforze schyłku wieków średnich. Przenośnia ta przywołuje na myśl również jej autora, Johana Huizingę (a także fragment polskiego tłumaczenia dialogu z filmu Pulp fiction).

Metaforyczne sformułowanie „skrzydlate słowa” wywodzi się z greki[10][4]. Występuje w eposach Homera i wskazuje na charakter ludzkiego słowa, które może „lecieć od ust do ust”[10] lub „z ust do uszu słuchającego”[4]. Wyrażenie to przybrało charakter międzynarodowy i przedostało się do różnych języków, np. słow. okrídlené slova (okrídlené výrazy), ang. winged words, niem. geflügelte Worte, ros. крылатые слова (kryłatyje słowa)[7]. W Polsce termin „skrzydlate słowa” pojawił się w 1958 r.[13] Inne propozycje spolszczeń epea pteroenta to „lotne słowa” i „uskrzydlone słowa”[14].

Źródła skrzydlatych słów

[edytuj | edytuj kod]

Skrzydlatymi słowami bywają pełne zdania oraz mniejsze konstrukcje wyrazowe[8]. Są to te fragmenty wypowiedzi, które utrwaliły się w obiegu językowym jako „czyjeś słowa”[15]. Jako skrzydlate słowa mogą funkcjonować między innymi teksty takie jak:

Na to, czy dany cytat stanie się skrzydlatym słowem, wpływ mogą mieć: schemat rytmiczny; umiejscowienie na początku lub na końcu utworu; efekt zaskoczenia; werbalizacja pewnych sensów, których nie było wcześniej w zbiorze pojęć używanych w danej wspólnocie, a wobec których pojawiło się zapotrzebowanie[17].

Historia skrzydlatych słów

[edytuj | edytuj kod]

W Polsce sformułowanie „skrzydlate słowa” zaczęło się upowszechniać dopiero pod koniec lat 50. dwudziestego wieku, dzięki Henrykowi Markiewiczowi, który opublikował w tygodniku „Przekrój” cykl artykułów pt. Kto tak powiedział?, czyli skrzydlate słowa literatury polskiej, w których wymieniane były najbardziej znane cytaty m.in. z literatury, filmu, historii[18]. Dzięki serii artykułów o tym nagłówku, termin „skrzydlate słowa” upowszechnił się najpierw wśród czytelników „Przekroju”, a potem wśród większej grupy użytkowników języka. W 1968 roku hasło „skrzydlate słowa” pojawiło się w słowniku – zostało zdefiniowane w II tomie Słownika frazeologicznego języka polskiego Stanisława Skorupki (Warszawa 1967–1968) jako utarte wyrażenia i zwroty, utarte przenośnie. W 1990 roku wydany został słownik Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego pt. Skrzydlate słowa, w którym zgromadzone zostały tysiące powtarzanych cytatów, sloganów i tytułów (wydanie z 2005 liczy ich 16 tysięcy). Słownik ten był kilkakrotnie rozbudowywany i wznawiany (w 1998, 2005 i 2007 roku), a w 2012 nakładem Wydawnictwa Literackiego ukazała się jego druga część zawierająca 4545 haseł nie uwzględnionych w wydaniach wcześniejszych. W ten sposób skrzydlate słowa zyskały w Polsce status terminu.

Skrzydlate słowa to kalka niemieckiego sformułowania geflügelte Worte, którym Georg Büchmann w 1864 r. zatytułował niemiecki zbiór skrzydlatych słów. Do dzisiaj zbiór ten uzupełniano i wydano ponad 40 razy. To dzięki Büchmannowi termin zaczął być tłumaczony na inne języki i zauważono jego przydatność językową. Büchmann znalazł to określenie u Homera. W Iliadzie i Odysei wielokrotnie mówi się o lotnych, uskrzydlonych, skrzydlatych słowach (epea pteronea), które rozchodzą się pomiędzy ludźmi w zaskakującym tempie. Przenośnię tę stosował również Heinrich von Meissen w XIV wieku, w XVIII wieku – Friedrich Klopstock, a w 1838 r. – Thomas Carlyle w eseju o Walterze Scotcie, ale nie był to jeszcze wtedy termin literacki.

W Polsce w odleglejszej przeszłości metaforę skrzydlatych słów stosowali m.in. Piotr Chmielowski i Tadeusz Boy-Żeleński, ale cały czas były to tylko poetyckie metafory, a nie użycie we współczesnym rozumieniu[18].

Ponieważ „skrzydlate słowa” to termin rozpowszechniony, da się stwierdzić okoliczności jego powstania w języku, jest obrazowy, barwny i aluzyjny, więc można sam termin zaliczyć do zbioru skrzydlatych słów.

Modyfikacje skrzydlatych słów

[edytuj | edytuj kod]

Skrzydlate słowa są dość elastycznymi jednostkami języka. Oznacza to, że możliwe jest modyfikowanie ich struktury (np. Przeminęło z wiadrem, Miłość ci wszystko wypaczy) czy znaczenia (A jednak się kręci! – w odniesieniu do ekonomii, Gwiezdne wojny – jako kłótnia celebrytów), a mimo to nie przestają być one dla czytelników aluzyjne i czytelne. Skrzydlate słowa są strukturalnie modyfikowane w 50–90% wypadkach ich użycia[19]. Możliwość modyfikacji skrzydlatych słów i twórczego ich użycia, sprawia, że sformułowania te, choć ze względu na swoje rozpowszechnienie są znane wszystkim, to szybko się nie nudzą. Większość z nich jest zapamiętywana zgodnie z wersją pierwotną, dla części skrzydlatych słów częściej pamiętane są formy zmodyfikowane (np. „a tu rzeczywistość skrzeczy” zamiast „a tu pospolitość skrzeczy”). W niektórych przypadkach wyrażenie nie pojawia się w tekście źródłowym, natomiast upowszechnia się jako skrót dłuższego cytatu lub jako wyrażenie oddające sens cytatu (np. „król jest nagi” wobec cytatu z baśni Andersena Nowe szaty króla: „Popatrzcie, przecież on jest nagi, powiedziało jakieś dziecko”)[20].

W XX wieku źródłem skrzydlatych słów były głównie środki masowego przekazu (prasa, telewizja) oraz szkolne lektury, w XXI wieku ich źródłem stają się reklamy, teksty piosenek oraz wypowiedzi polityków[21]. Skrzydlate słowa ze względu na swoją aluzyjność, obrazowość i metaforyczność są chętnie używane jako nagłówki artykułów prasowych.

Polskie skrzydlate słowa

[edytuj | edytuj kod]

Do zbiorów polskich skrzydlatych słów należy zaliczyć 500 zdań polskich Jerzego Bralczyka (2015)[22], Leksykon polskich powiedzeń historycznych Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz (1998) z około 250 przykładami[23] czy Szkice o skrzydlatych słowach Wojciecha Chlebdy (2005)[12].

Część przytaczanych powiedzeń dotyczy okresu zaborów, dążenia do zachowania tożsamości narodowej, do uzyskania niepodległości, przywiązania do ojczyzny, która nie miała wtedy kształtu państwowego. Są to: Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy; Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek (C. K. Norwid: „Memoriał o młodej emigracji” z r. 1850); Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie; walki z germanizacją: Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród! („Rota” M. Konopnickiej z r. 1908), wreszcie dumy z bycia Polakiem: Kto ty jesteś, Polak mały (Władysław Bełza, „Katechizm polskiego dziecka” z r. 1900). Rozczarowanie bierną postawą Polaków i zaprzepaszczonymi szansami wyraża: Miałeś chamie, złoty róg! (S. Wyspiański). I przewrotne, dalekie od gloryfikowania wojny: Jak to na wojence ładnie, kiedy ułan z konia spadnie! – piosenka z czasów powstania styczniowego. Negatywny wydźwięk ma powiedzenie z XVII wieku: Nierządem Polska stoi.

Do okresu międzywojennego (1918–1939) nawiązują takie skrzydlate słowa jak: Ciszej nad tą trumną! (publicysta endecki Stanisław Stroński po zamachu na pierwszego prezydenta niepodległej Polski Gabriela Narutowicza); Chcieliście Polski, no to ją macie (wiersz K. I. Gałczyńskiego „Skumbrie w tomacie” z 1936 r.) wyrażający rozczarowanie sytuacją w Polsce po uzyskaniu niepodległości.

Inne cytaty: Bagnet na broń! (Wł. Broniewski); Nie oddamy płaszcza, nawet guzika nie oddamy (słowa marszałka Edwarda Rydza Śmigłego z 1939 r.), a do przeszłych i tragicznych wydarzeń z drugiej wojny światowej odnoszą się słowa: Ludzie ludziom zgotowali ten los (Z. Nałkowska, 1946). Znalazło się też miejsce dla skierowanego do niemieckich duchownych orędzia biskupów z lat 60. XX wieku: Przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Tym razem jest to pozytywne przesłanie, nawiązanie do zgody, do pojednania. Bardziej uniwersalny charakter ma zdanie: Niech prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość (J. Tuwim, Kwiaty polskie).

Kultury, szkolnictwa, języka dotyczą powiedzenia z dalszej przeszłości: A niechaj narodowie wżdy po stronne znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają; Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie (parafraza dokonana przez Stanisława Staszica w 1787 r. zdania z aktu fundacyjnego Akademii Zamoyskiej z r. 1601). Poza tym: Koń jaki jest, każdy widzi (dowcipne hasło z pierwszej polskiej encyklopedii z XVIII w.); Ala ma kota; Myślenie ma kolosalną przyszłość (przewrotny tytuł Studenckiego Teatru Satyryków (STS) z 1955)[24].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Elżbieta Szczepańska, Funkcja cudzysłowu w stylu publicystycznym (na materiale czeskim), „Rocznik Slawistyczny”, 51, 1998, s. 55–59, vide s. 57.
  2. Jolanta Dziuba, Regina Wyżkiewicz-Maksimow, Serbsko-chorwacko-polski słownik skrzydlatych słów. Rozważania teoretyczno-metodologiczne, „Rocznik Slawistyczny”, 52, 2001, s. 27–36, vide s. 30.
  3. Orłoś i Hornik 1996 ↓, s. 5, 237.
  4. a b c Orłoś i Hornik 1996 ↓, s. 5.
  5. a b Markiewicz i Romanowski 1990 ↓, s. 5–6.
  6. Anna Brzozowska, Skrzydlate słowa w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, 27, 2020, s. 483–494, DOI10.18778/0860-6587.27.28, ISSN 2449-6839 [dostęp 2024-09-03].
  7. a b Jozef Mistrík, Jazyk a reč, wyd. 2., poprawione, Bratislava: Mladé letá, 1999, s. 105, ISBN 80-06-00924-4, OCLC 48624579 (słow.).
  8. a b Jozef Mistrík, Rétorika, wyd. 2, Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1980, s. 86, OCLC 891559791 (słow.).
  9. J. Tarsa, Dyskretny urok nagłówka, czyli skrzydlate słowa na łamach dzisiejszej prasy, „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Filologia Rosyjska” 1994, z. 33, s. 102.
  10. a b c Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 305, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  11. a b Jozef Mlacek, Peter Ďurčo, Frazeologická terminológia, Bratislava: Komisia pre výskum frazeológie pri Slovenskom komitéte slavistov, 1995 (słow.).
  12. a b Chlebda 2005 ↓.
  13. Orłoś i Hornik 1996 ↓, s. 6.
  14. Henryk Markiewicz, O cytatach i przypisach, Kraków: Universitas, 2004, s. 12, ISBN 8-3242-0277-3, OCLC 56516737.
  15. Maria Węgiel, Reszta jest milczeniem, gdy drętwa mowa i słowa, słowa, słowa... Skrzydlate słowa w słowniku – zasady doboru, źródła, propozycja opisu, „Polonica”, 28, Zakład Narodowy im. Ossolińskich [Oddz. w Krakowie], 2007, s. 121.
  16. Marika Naskręt: Najlepsze slogany reklamowe według czytelników Polszczyzna.pl. polszczyzna.pl. [dostęp 2024-10-01]. (pol.).
  17. Tarsa 2017 ↓, s. 172–173.
  18. a b Chlebda 2005 ↓, s. 15–17.
  19. W. Chlebda, Król bywa nagi. Między cytatem a skrzydlatym słowem w: „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” Sectio FF Philologiae, 2000, t. XVIII, s. 88.
  20. Tarsa 2017 ↓, s. 173.
  21. Tarsa 2017 ↓, s. 173–174.
  22. Jerzy Bralczyk: 500 zdań polskich. Warszawa: Agora 2015.
  23. Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz: Leksykon polskich powiedzeń historycznych. Kraków: Znak 1998.
  24. Skrzydlate słowa Polaków | Przegląd Dziennikarski (przegladdziennikarski.pl)[1].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]