Germanizacja nazw w Prusach: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 15:10, 29 sie 2019

Germanizacja nazw w Prusach – proces zmian nazw miejscowych niemających pochodzenia niemieckiego, zachodzący w XIX i XX wieku w państwie pruskim – do 1918 w Królestwie Prus, a następnie w kraju związkowym Prusy. Szczególne nasilenie zmian miało miejsce w III Rzeszy. Do 1939 roku zmiany dotyczyły pruskich prowincji na Dolnym i Górnym Śląsku oraz w Prusach Wschodnich, a po 1939 na terytoriach zagrabionych Rzeczypospolitej Polskiej (Śląsk, północne Mazowsze, Suwalszczyzna). Zmiany, jakich dokonano po 1939 na obszarze tzw. Kraju Warty oraz Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie, odbywały się poza obszarem Prus^[2] i w niniejszym artykule nie zostały omówione.

Prusy Wschodnie i Pomorze Gdańskie

Proces dotyczący Mazur i południowej Warmii, a także obejmujący Kociewie, Powiśle i Kaszuby, a więc obszary zamieszkane także przez ludność polskojęzyczną. W czasach historycznych tereny Mazur i południowej Warmii skolonizowane były przez ludność z północnego Mazowsza i ziemi chełmińskiej. W Prusach Wschodnich germanizacja nazw objęła także obszar Małej Litwy i dotyczyła także nazw litewskich.

Germanizacja nazw w Prusach Wschodnich miała miejsce od drugiej połowy XIX w. i polegała na zamianie nazw miejscowych, które miały bałtycki, polski lub litewski źródłosłów na nazwy typowo niemieckie. W latach 1926-1934 w Prusach Wschodnich zmieniono 273 nazwy miejscowości. Przykładowo w 1933 r. Sutzken (obecnie Suczki) przemianowano na Hitlershöhe.

W 1937 r. na Albertynie powstała komisja „Verdeutschung fremdsprachiger Orts-namen in Ost-preußen”, w której członkami byli germanista Walther Ziesemer, slawista Meyer, lektor Viktor Falkenhayn oraz Max Hein, dyrektor archiwum królewieckiego^[3]. Działając na zlecenie gauleitera Erich Kocha, doprowadzili oni do zmiany około 70% historycznych nazw miejscowości, rzek, lasów itd. na Mazurach^[4]. Najwięcej zmian wprowadzono w 1938 r., kiedy komisja zamieniła kilka tysięcy nazw. Nazewnictwo z 1938 r., z wyjątkiem nazw odwołujących się wprost do nazistowskich prominentów, po 1945 pozostaje w Niemczech w powszechnym użyciu m.in. w materiałach kartograficznych.

Przykłady zmian nazw z 1938 r.

jezioro Bierki z Bierg See na Masuren See
jezioro Bobrzynek z Bubrinneck See na Otter See
Borawski Las z Borawskener Wald na Deutschecker Wald
rzeka Dylewka z Döhlewka Bach na Döhlauer Bach
jezioro Dłużek (koło wsi Smolanek) z Dluszeck See na Toter See
jezioro Dąbrówno (koło wsi Samin) z Dombrowa See na Semnitz See
jezioro Jerczek z Jerczek See na Rohr See
wieś Siódmak z Schodmak na Wiesendorf.

Śląsk

Proces germanizacji nazw na Śląsku rozpoczął się później niż w Prusach Wschodnich. Pierwszą próbą całkowitego wyeliminowania polskiego nazewnictwa z terenu Śląska był projekt nadprezydenta prowincji śląskiej von Nordenflychta z 1873, który jednak nie wszedł w życie^[5]. W praktyce jedną z pierwszych zmian było przemianowanie 21 lutego 1915 Zabrza na Hindenburg, co miało na celu upamiętnienie feldmarszałka Paula von Hindenburga. Kolejnych zmian miejscowości na Śląsku dokonano w okresie Republiki Weimarskiej, np. w 1931 Przyschetz przemianowano na Lichtenwalde. W latach 1934-1935 zmieniono łącznie około 50 nazw. W 1936 w rejencji opolskiej zmieniono 1088 nazw miejscowości, a w następnym roku przemianowano dodatkowo 160 wsi sołeckich, przysiółków i osiedli. Większość z nich nastąpiło 1 grudnia 1936 r. Oficjalnie to zainteresowane gminy występowały z wnioskiem do władz o zmianę nazwy. W tym czasie Niemcy sugerowali, że cała akcja jest odpowiedzią na polonizację starych nazw niemieckich w województwie śląskim^[6]. W rejencjach wrocławskiej i legnickiej nasilenie akcji przypadło na lata 1937 – 1938, kiedy to w rejencji wrocławskiej przemianowano 359 nazw miejscowości, a w legnickiej 178^[7].

Metody zmiany nazw były różne:

odkurzanie starych, nieużywanych nazw niemieckich:
- Stroppendorf w miejsce Ostroppa (Ostropa),
przejęcie nazwy niemieckiej, odnoszącej się dotychczas do czegoś innego:
- nazwę leśniczówki Frühauf przyjęto w miejsce Ochotz (Ochodze),
nawiązanie do topografii okolicy, charakterystycznych budowli lub zajęć ludności:
- Schönkirch (piękny kościół) w miejsce Chrzumczütz, którego żaden Niemiec nie umiał wymówić (Chrząszczyce, w których powstał nowy kościół),
- Niederkirch (niski kościół) w miejsce Dollna (Dolna, w której była świątynia położona poniżej osady),
- Hochkirch w sąsiedniej wsi Wyssoka (Wysoka, leżącej wyżej niż Dolna),
- Haselgrund zamiast Zernitz od słowa Hasel, czy leszczyna, której sporo rosło w pobliżu Żernicy,
- Maiwald w miejsce nazwy Sacharsowitz – połączenie nazwiska Mai (podobno najbogatszy gospodarz we wsi) oraz Wald (gospodarz ów posiadał koło Zacharzowic spory kawałek lasu,
nawiązanie do nowej wewnątrzśląskiej granicy z Polską:
- Grenzwinkel (graniczny kąt) lub Grenzwiese (graniczna łąka) w miejsce Staschowe i Zawisna,
próby tłumaczenia starszych nazw na bardziej niemieckie:
- liczne Dombrau (Dąbrówka) na Eiche (dąb),
- Mikultschütz na Klausberg, gdzie Klaus to niemiecka nazwa imienia Mikołaj,
- Chmiellowitz na Hopfental (chmiel),
nazwy przypominające dawne:
- Bergwalde z Barglowka (Bargłówka),
- Grenzen z Grzendzin (Grzędzin)
nazwy pamiątkowe:
- Heydebreck w miejsce Kandrzin, dla uczczenia dowódcy Freikorpsu, Petera von Heydebrecka, walczącego w III powstaniu śląskim^[6].

W okresie II wojny światowej zmiany nazw na okupowanej części Śląska były wyjątkowe (np. Lublinitz przemianowano na Loben). Istniały jednak projekty przeprowadzenia zmiany większości nazw miejscowości (np. Istebna na Bergstuben^[8], Makoschau (pol. Makoszowy) na Maxenau) w sposób kompleksowy, jak stało się to w Okręgach Rzeszy Kraj Warty i Gdańsk – Prusy Zachodnie.

Inne przykłady zmian

Stare Siołkowice z Alt Schalkowitz na Alt Schalkendorf
Szczedrzyk ze Sczedrzik na Hitlersee (1936)^[9]
Żórawina z Rothsürben na Rothbach (1937)^[10].

Bibliografia

Janusz B. Kozłowski: Germanizacja nazw (str. 46-47) W: Waldemar Mierzwa (red.): Mazury – słownik stronniczy, ilustrowany. Dąbrówno, Retman, 2008, 245 str., ISBN 978-83-923991-6-2
Olecko. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn, Pojezierze, 1974, 406 str.
Ostróda. Z dziejów miasta i okolic. Olsztyn, Pojezierze, 1976, 446 str.
Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5

Przypisy

↑ Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”
↑ Jerzy Krasuski: Historia Niemiec. Wyd. I. Wrocław: Ossolineum, 1998. ISBN 83-04-04422-6.
↑ A. Kossert, Grenzlandpolitik und Forschung an der Peripherie des Reiches. Das ostpreussische Masuren 1919–1945, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 2003, 2, s. 138
↑ http://www.obn.olsztyn.pl/komunikaty/2015/KMW-2-2014.pdf
↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka „Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1997, s. 7–8
↑ ^a ^b Smolorz D., Kordecki M.: Górny Śląsk. 20 historii z XX wieku. Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2012, s. 86–87. ISBN 978-83-60470-29-9.
↑ http://web.archive.org/web/20110713043905/http://www.instytutslaski.com/www/pliki/relacje.ppt
↑ Amtsbezirk Istebna
↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka „Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1997
↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak „Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1995

[1] Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”

[2] Jerzy Krasuski: Historia Niemiec. Wyd. I. Wrocław: Ossolineum, 1998. ISBN 83-04-04422-6.

[3] A. Kossert, Grenzlandpolitik und Forschung an der Peripherie des Reiches. Das ostpreussische Masuren 1919–1945, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 2003, 2, s. 138

[4] ttp://www.obn.olsztyn.pl/komunikaty/2015/KMW-2-2014.pdf

[5] Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka „Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1997, s. 7–8

[haus-6] Smolorz D., Kordecki M.: Górny Śląsk. 20 historii z XX wieku. Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2012, s. 86–87. ISBN 978-83-60470-29-9.

[7] ttp://web.archive.org/web/20110713043905/http://www.instytutslaski.com/www/pliki/relacje.ppt

[8] Amtsbezirk Istebna

[9] Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka „Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1997

[10] Monika Choroś, Łucja Jarczak „Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1995

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

@@ Linia 6: / Linia 6: @@
 Proces dotyczący [[Mazury|Mazur]] i południowej [[Warmia|Warmii]], a także obejmujący [[Kociewie]], [[Powiśle (region)|Powiśle]] i [[Kaszuby]], a więc obszary zamieszkane także przez ludność polskojęzyczną. W czasach historycznych tereny Mazur i południowej Warmii skolonizowane były przez ludność z północnego [[Mazowsze|Mazowsza]] i [[ziemia chełmińska|ziemi chełmińskiej]]. W Prusach Wschodnich germanizacja nazw objęła także obszar [[Litwa Mniejsza|Małej Litwy]] i dotyczyła także nazw litewskich.
 [[Germanizacja]] nazw w [[Prusy Wschodnie|Prusach Wschodnich]] miała miejsce od drugiej połowy XIX w. i polegała na zamianie nazw miejscowych, które miały bałtycki, polski lub litewski źródłosłów na nazwy typowo niemieckie. W latach 1926-1934 w Prusach Wschodnich zmieniono 273 nazwy miejscowości. Przykładowo w 1933 r. Sutzken (obecnie [[Suczki (powiat gołdapski)|Suczki]]) przemianowano na Hitlershöhe.
-Najwięcej zmian wprowadzono w 1938 r., kiedy w akcji kierowanej przez gauleitera [[Erich Koch|Ericha Kocha]], komisja z uniwersytetu królewieckiego ([[Uniwersytet Albertyna w Królewcu|Albertyna]]) zamieniła kilka tysięcy nazw miejscowości, rzek, jezior, lasów. Nazewnictwo z 1938 r., z wyjątkiem nazw odwołujących się wprost do nazistowskich prominentów, po 1945 pozostaje w Niemczech w powszechnym użyciu m.in. w materiałach kartograficznych.
+W 1937 r. na [[Uniwersytet Albertyna w Królewcu|Albertynie]] powstała komisja „''Verdeutschung fremdsprachiger Orts-namen in Ost-preußen''”, w której członkami byli germanista Walther Ziesemer, slawista Meyer, lektor Viktor Falkenhayn oraz Max Hein, dyrektor archiwum królewieckiego<ref>A. Kossert, Grenzlandpolitik und Forschung an der Peripherie des Reiches. Das ostpreussische Masuren 1919–1945, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 2003, 2, s. 138</ref>. Działając na zlecenie gauleitera [[Erich Koch|Erich Kocha]], doprowadzili oni do zmiany około 70% historycznych nazw miejscowości, rzek, lasów itd. na Mazurach<ref>http://www.obn.olsztyn.pl/komunikaty/2015/KMW-2-2014.pdf</ref>. Najwięcej zmian wprowadzono w 1938 r., kiedy komisja zamieniła kilka tysięcy nazw. Nazewnictwo z 1938 r., z wyjątkiem nazw odwołujących się wprost do nazistowskich prominentów, po 1945 pozostaje w Niemczech w powszechnym użyciu m.in. w materiałach kartograficznych.
 === Przykłady zmian nazw z 1938 r. ===