Jaćwingowie

Plemiona bałtyckie ok. 1200 roku

Polska i państwa ościenne (1000 rok)

Plik:Państwo Miecława.jpg

Jaćwingowie ok. 1050 roku

Największy kurhan na terenie cmentarzyska Jaćwingów w okolicy Suwałk

Kurhany w lesie na terenie cmentarzyska Jaćwingów

Mało znany kurhan w lesie w pobliżu wsi Jatwieź Duża

Jaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtycki, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami (czasem uważany za jedno z plemion pruskich), zamieszkujący Jaćwież (Sudowię). Posługiwali się językiem jaćwińskim (jaćwieskim) lub dialektem języka pruskiego.

Nazwy

W zależności od źródeł (polskie, krzyżackie, ruskie, litewskie) oraz form wymowy, lud ten nazywany był inaczej jako:

• pol. Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, łac. Jaczwangos, Jentousi, lit. Jotvingiai, biał. Яцьвягі, ros. Ятвя́ги, niem. Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.

Natomiast plemiona z ludu Jaćwingów (jaćwieskich) określano jako;

• pol. Sudowowie, Sudawianie, łac. Sudovia, lit. Suduviai, niem. Sudauer,
• pol. Polekszanie, Połekszanie, łac. Pollexiani, niem. Pollexaner (możliwe, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie oraz Polesie i nazwa Poleszucy; wiąże się ją również z nazwą rzeki Łek, obecnie Ełk),
• pol. Dajnowie, lit. Dainaviai,
• nie wiemy jakim mianem samych siebie określali.

Według niektórych uczonych, każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez sąsiadujące z nimi narody. Według tego poglądu Polekszanie zajmowali tereny południowe (obecne Podlasie), Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy, Jaćwież właściwa (Sudovia) obejmowała Suwalszczyznę. Sudowianami zaś mieli być nazywani również Prusowie zajmujący teren na wschód od Wielkich Jezior. Naukowcy nie są zgodni co do pochodzenia tych nazw.

Sudowowie są identyfikowani ze wspomnianymi przez starożytnych pisarzy Sudinoi (np. Klaudiusz Ptolemeusz).

Teren zamieszkania

Jaćwingowie wyodrębnili się z bałtyjskich Prusów najwcześniej w X wieku n.e. Pierwotnie zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, rzeką Niemen na wschodzie i na północy oraz Narwią na południu. Pod wpływem walk z Polakami, Krzyżakami i Rusinami i prowadzonej przez nich akcji kolonizacyjnej terytorium Jaćwieży kurczyło się i w XIII wieku ograniczało się do tzw. Jaćwieży właściwej, czyli rejonu Suwałk, Sejn, Augustowa, Olecka i Ełku. Żyli oni też na terenie Twarogów Lackich. Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 Jaćwież została podzielona pomiędzy Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie.

Dzieje

• przed X wiekiem n.e. – Jaćwingowie (Sudowowie) są częścią ludów bałtyjskich, nazywanych Estami lub Prusami.
• X wiek – Bolesław I Chrobry sprzymierza się z Jaćwingami w walce przeciw Rusi i pozostałym plemionom pruskim; pierwsze wzmianki kronikarzy ruskich o najazdach Rusinów na teren Jaćwieży.
• nieudane próby chrystianizacji Jaćwieży przez Brunona z Kwerfurtu (1009 rok).
• XI-XII wiek – walki Jaćwingów z Polakami i Rusinami, czasowe koalicje z Polakami przeciw Rusinom i Prusom (w wyniku wspólnych najazdów została zniszczona pruska Galindia). Najazdy na Mazowsze, a nawet na lubelską Małopolskę spowodowały odwetowe najazdy książąt polskich. Bolesław V Wstydliwy zorganizował najazd na ich ziemie i pokonał ich w bitwie pod Brańskiem. Kilkanaście lat potem powracający z łupami zagon jaćwieski został rozbity przez Leszka Czarnego. Ich los przypieczętowała przegrana bitwa nad rzeką Nurzec.
• XIII wiek – wspólne akcje książąt polskich, ruskich i zakonu krzyżackiego przeciw Jaćwingom. Ostateczna klęska w 1283, w którym to poddał się im ostatni ich wódz Skomand. Resztki Jaćwingów zostały przesiedlone przez Zakon Krzyżacki na Sambię (tzw. kąt sudowski), emigrowały na Litwę i Grodzieńszczyznę, gdzie zostały wchłonięte przez Litwinów w XIII i XIV wieku, oraz na południe od Biebrzy i na Mazowsze.
• W 1283 ostatni wódz Jaćwingów, Skudro, zabija Friedricha von Holle. Był to ostatni uczestnik krucjat, zabity w Europie Północnej przez wojowników pogańskich. Skudro zbiegł do południowej Polski.
• 1283-1422 – tzw. pustka plemienna; ziemie jaćwieskie są niemal całkowicie wyludnione, pokrywa je puszcza (niem. Wildenis – pustkowie), która jest miejscem polowań i wzajemnych wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków.
• Ziemie Jaćwingów pokojem melneńskim w 1422 roku podzielono między Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie. Początek ponownego zasiedlenia terenów Jaćwieży.

Charakterystyka

Jan Długosz opisując w swych "Rocznikach" wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. taką zawarł ich charakterystykę:

"Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę."

(Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974, s. s. 177-180)

Bibliografia

a) specjalistyczna:

• Aleksander Brückner, Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, rozdział III, 1904 i nn.
• Aleksander Kamiński, Jaćwież, Łódź, 1953.
• "Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty",[w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974.
• Jerzy Nalepa, Jaćwięgowie – nazwa i lokalizacja, Białystok, 1964.
• Jerzy Nalepa, Z badań nad jaćwieskimi relikatami onomastycznymi Połeksza, [w:] Studia linguistica slavica baltica K.-O. Falk, Lund 1966, S. 185-202.
• Jerzy Nalepa, Połekszanie (Pollexiani) - Plemię Jaćwięskie u północno-wschodnich granic Polski, „Rocznik Białostocki”, t. VII: 1966, Warszawa 1967, s. 7-33.
• Henryk Łowmiański Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań, 1983.
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW 1983
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
• Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
• Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Warszawa 2006.

b) popularna:

• Wojciech Giełżyński, Jaćwięgi są wśród nas, Warszawa, Iskry, 2001 (reportaże)
• "Królowa węży" [w:] Oskar Miłosz, Legendy i podania litewskie, Olsztyn 1985.
• "O pięknej Egle i królu jezior – Żaltysie", [w:] Legendy i podania Polskie, pod red. M. Orłoń, J. Tyszkiewicz, Warszawa 1986.
• Jan Skorupski, Synowie drzew, Kraków, WAM, 2006 (beletrystyka)

Zobacz też

• Jatwieź Duża, Jatwieź Mała, Jaźwiny, Raj
• Bałtowie, Prusowie

Linki zewnętrzne

• Słownik angielsko-jaćwieski, jaćwiesko-angielski (rekonstrukcja)
• Grodziska Jaćwingów i Prusów
• Jadźwingi, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 364 .