Prawicowy autorytaryzm

Prawicowy autorytaryzm (ang. right-wing authoritarianism, RWA) – w psychologii miara będąca kowariancją cech autorytarnych i konserwatywnych, wprowadzona przez Altemeyera, wiązana przede wszystkim z tendencją do uprzedzeń.

Historia

Historia odnotowuje dwa trendy w wyjaśnianiu powstawania uprzedzeń. Pierwszy z nich skupia się na procesach zachodzących w grupach, kolejny natomiast na cechach danych osób.

Autorytaryzm pojawia się w badaniach psychologicznych pod postacią osobowości autorytarnej już w latach 30. XX wieku, w pracach Adorno i współpracowników. Próbowano wytłumaczyć w ten sposób faszyzm. Autorytaryzm ujęty został w pracach Adorno i współpracowników z psychoanalitycznego punktu widzenia. Wskazywano wtedy na 9 cech konstytuujących osobowość autorytarną, w tym projekcyjność, która straciła potem na znaczeniu.

W latach 50. uprzedzenia żywione do obcych rozpatrywano głównie jako wynikające z osobowości danej osoby, szczególnie w kontekście osobowości autorytarnej. Pojęcie to wprowadził w 1950 zespół Adorno. W 1954 Allport zwrócił uwagę na wspólne występowanie postaw rasistowskich, antysemickich i tym podobnych. Najbardziej znane wydają się tu badania prowadzone przez wspomnianego już Theodora Adorno, filozofa z Uniwersytetu Kalifornijskiego, jak również psychologów Nevitta Sanforda, Daniela Levinsona i Else Frenkel-Brunswik, którzy podjęli próbę stworzenia narzędzia do pomiaru tej cechy, zwanego skalą F. Część podejmujących tę tematykę badaczy w przeszłości zmuszonych było do ucieczki z państw przyjmujących ideologią faszystowską i pragnęło teraz zgłębić psychologiczne powody jej przyjmowania. Autorytaryzm opisywany jest w pracach Adorno i współpracowników z psychoanalitycznego punktu widzenia. Wskazują oni na 9 cech konstytuujących osobowość autorytarną, w tym projekcyjność. Zwracano uwagę także na uprzedzenia w stosunku do obcych, gloryfikację własnego narodu, konserwatyzm i poglądy antydemokratyczne, jak równie z normocentryczność rozumianą jako bardzo silne przywiązanie do norm, w tym norm prawnych, wręcz obsesyjne. Podejście takie spotkało się z krytyką i pod koniec dekady przestało przeważać, ustępując sytuacyjnym i poznawczym ujęciom opisywanego problemu.

W latach osiemdziesiątych pojawiły się prace Altemeyera wprowadzające do dyskusji prawicowy autorytaryzm, które to pojęcie ukuł w 1981. Badacz również wiązał swój pomysł z możliwością wyjaśnienia faszyzmu. Kolejna dekada przyniosła teorię dominacji społecznej, bazującej na orientacji na dominację społeczną wprowadzoną w 1994 przez Pratto. Chodzi o to, czy jednostka preferuje relacje hierarchiczne, czy raczej równościowe, oraz czy uważa, że osoby nie należące do jej grupy winny podporządkować się członkom jej grupy. Sam Altemeyer nie uważał jeszcze orientacji na dominację społeczną (SDO) za odrębne zjawisko, widział w niej raczej wariant „swojego” autorytaryzmu. W 1998 był skłonny łączyć RWA raczej z autorytarną uległością, a SDO z autorytarną dominacją, co pozwalało mu zachować te dwa pojęcia jako różne strony tego samego autorytaryzmu. Odrębność tych dwóch zjawisk została stwierdzona w kolejnych badaniach.

Współczesne ujęcie

Badania wskazują, że projekcyjność (skłonność do projekcji, a więc przypisywania własnych przeżyć innym osobom) łączy się z ogólną orientacją spiskową, czyli postawą polityczną doszukującą się wszędzie spisku, ze skłonnością do paranoi politycznej. Jednakże współcześnie odchodzi się od wymieniania projekcyjności wśród cech osobowości autorytarnej (choć Grzesiak-Feldman zauważa, że powraca ona w niektórych pracach podejmujących temat myślenia spiskowego, na dowód czego cytując pracę Brudera i współpracowników z 2013). Także osobowość autorytarna ostatnio straciła na znaczeniu. Odkryto, że spośród 9 jej pierwotnie wyróżnianych cech 3 się ze sobą wiążą, co ogłosił Adorno. Robert Altemeyer wymienia na samym początku swej książki The Authoritarian Specter z 1996 następujące cechy, będące wiązkami postaw:

• autorytarna agresja
• autorytarna uległość
• konwencjonalizm.

Wybrał właśnie te, gdyż wiązały się ze sobą wystarczająco, by umożliwić wprowadzenie jednowymiarowego konstruktu.

RWA natomiast zdefiniował on jako kowariancję wymienionych wiązek postaw.

Autorytarną uległość Altemeyer określa jako wysoki stopień podporządkowania się autorytetom. Może do nich należeć władza bądź inne autorytety usankcjonowane w danej społeczności. Osoby takie podporządkowują się wyznawanym przez siebie wartościom, głoszonym przez wspomniane autorytety. Przyjmują je posłusznie, stroniąc od własnego namysłu nad otrzymywanymi treściami, nawet jeśli chodzi o treści wewnętrznie sprzeczne (Altemeyer jako przykład podaje deklarowanie patriotyzmu i poglądów demokratycznych i jednocześnie nieuznawanie niektórych praw z Bill of Rights). Uznając poglądy głoszone przez autorytet za nieomylne. Skłonni są zaufać osobom ogólnie niegodnym zaufania, jeśli usłyszą od nich to, co chcą usłyszeć. Potrzebują struktury, wykazują tendencję do religijności i wysoki poziom etnocentryzmu. Poruszają się w obrębie społeczeństwa zwykle wśród osób o podobnych czy identycznych poglądach, wobec czego rodzi się w nich przekonanie, że są to poglądy powszechnie występujące w społeczeństwie. Uznają przez to wyższość moralną i nieomylność osób o tych poglądach, w tym również siebie samych. We własnej opinii są bardziej moralni, bardziej uczciwi, niż inni ludzie. W podtrzymaniu tego poglądu pomaga im religijność, oferująca niekiedy łatwe dla nich sposoby rozgrzeszenia.

Autorytarną agresję definiuje Altemeyer jako zgeneralizowaną agresywność, która kierować się może przeciwko różnym osobom, nakłada jednak ograniczenie: musi być ona usankcjonowana przez autorytet. Taka agresja i wrogość kieruje się głównie ku członkom grup innych, niż ta, do której należy jednostka odczuwająca wrogość, zwłaszcza grup uznawanych jako zagrażające, niespełniające standardów uznawanych przez grupę obejmującą jednostkę, wyznających inny system wartości, a przez to stanowiących zagrożenie dla wartości wyznawanych przez daną grupę. Chodzi zwykle o mniejszości, właściwie każdego rodzaju. Poproszeni o ferowanie wyroków, wykazują surowość, podobnie jak w eksperymencie nawiązującym do badań Milgrama. Optują za twardą, wręcz represyjną kontrolą społeczną. Ich skłonność do włączania się w prześladowania może objąć również członków własnej grupy. Osoby z RWA postrzegają świat jako niebezpieczny, chaotyczny. Społeczeństwo widzą na skraju zagłady. Osoby autorytarne obawiają się bardziej terroryzmu, uczestnictwa w wypadku samochodowym, AIDS. Osoby takie silniej reagują na zagrażające bodźce, czego dowiedli Lavine i współpracownicy. Co więcej, zagrożenia sprawiają, że osoby takie stają się jeszcze bardziej autorytarne. Strach wzmaga w nich bowiem agresję. Nie cenią praw człowieka właśnie dlatego, że uznają, iż za przysługującymi obywatelom w demokratycznym państwie prawami skrywają się twórcy pornografii, przestępcy, osoby wykonujące aborcję. Pomimo surowego podejścia do przestępczości winy za zgwałcenia doszukują się w samych zgwałconych kobietach, w opinii takich osób na przykład nieodpowiednio (wyzywająco) ubranych.

Przez konwencjonalizm Altemeyer rozumie wysoki stopień przywiązania do konwencji społecznych, co oznacza przywiązanie do norm społecznych i tradycyjnych wartości. Osoby takie zazwyczaj prezentują konserwatywne poglądy na ekonomię, a ich poglądy polityczne sytuują ich na prawicy. W większym stopniu chcieliby ograniczenia wolności wypowiedzi, zgromadzeń i prasy. Optują za ograniczeniem aborcji, w przeciwieństwie do kary śmierci i ograniczeń posiadania broni. Wyższe wyniki w badaniach RWA u osób o poglądach prawicowych niż lewicowych potwierdziły badania wykonane w USA i Kanadzie.

Osoby takie cechuje etnocentryzm. RWA negatywnie koreluje z otwartością, dodatnio zaś z sumiennością i ekstrawersją. Uważa się jednak, że RWA nie mierzy cech osobowości, charakteryzuje się bowiem na to zbytnią zmiennością, podatnością na wpływy otoczenia, mierzy raczej postawy społeczne danej jednostki. Opisywano związki prawicowego autorytaryzmu z rasizmem.

Prawicowy autorytaryzm jest prawdopodobnie dziedziczny. W niektórych populacjach (Czechy) częściej występuje u mężczyzn. W innych (USA) nie przedstawia różnic związanych z płcią. Nie zależy natomiast od statusu społecznego.

Pomiar

Do pomiaru prawicowego autorytaryzmu służy skala prawicowego autorytaryzmu (RWA scale), wprowadzona przez Altemeyera na miejsce wcześniejsze skali F. Ponadto samą osobowość autorytarną mierzy Ray Directiveness scale z 1976. Narzędziem pomiaru konserwatyzmu jest z kolei Ray Conservatism scale. W badaniach Raya wynik w skali RWA korelował dodatnie z wynikiem w skali konserwatyzmu i ujemnie z wynikiem w skali autorytaryzmu, dlatego też autor uznał go raczej za kolejne narzędzie oceniające konserwatyzm. Skali RWA używało jednak z powodzeniem wielu autorów zajmujących się psychologią społeczną i polityczną, i niesprawiedliwości społecznej, stosując ją w wieku krajach i społecznościach. Początkowo traktowano jednak RWA jednowymiarowo.

Nowe narzędzie pomiaru utworzył Duckitt. Altemeyerowej autorytarnej agresji odpowiada w ujęciu Duckitta autorytarianizm, autorytarnej uległości – konserwatyzm, konwencjonalizmowi – tradycjonalizm. Powstała w ten sposób skala ACT. W tym ujęciu traktuje się prawicowy autorytaryzm wielowymiarowo.

Autorytarianizm wiązał się głównie z wysokością preferowanych wyroków sądowych, a także z pewnymi poglądami politycznymi, jak pozytywne stanowisko w kwestii broni jądrowej i negatywne w sprawie przyjmowania uchodźców. Tradycjonalizm wiązał się z z religijnością, zwłaszcza z fundamentalizmem religijnym, identyfikacją wewnątrzgrupową, sprzeciwem wobec zmian prawnych takich jak legalizacja THC. Konserwatyzm wiązano z wymaganiem od uczniów większego szacunku do nauczycieli i ogólnie ze stosunkiem do autorytetów.

Uprzedzenia

W badaniach nad uprzedzeniami poszukiwano ich źródeł w dwóch różnych sferach: w samej uprzedzonej jednostce, jej cechach osobowościowych, oraz w czynnikach zewnętrznych, jak pozycja społeczna. W obrębie pierwszej, długo zaniedbywanej, literatura skupia się na dwóch pojęciach. Prawicowy autorytaryzm jest obok orientacji na dominację społeczną (SDO) jedną z dwóch zmiennych związanych z rozwojem uprzedzeń. Autorytaryzm wiąże się z występowaniem uprzedzeń dotyczących między innymi Amerykanów o pochodzeniu afrykańskim bądź amerykańskim, mieszkańców dawnego ZSRR, Azjatów i aborygenów w Australii, Żydów, imigrantów m.in. w Szwecji czy Holandii, kobiet, osób orientacji homoseksualnej, chorujących na AIDS bądź osób z widoczną niepełnosprawnością, ale też gwiazd rocka, postrzeganych jako zagrożenie podobnie jak dealerzy narkotykowi. Związek autorytaryzmu z większym dystansem społecznym w stosunku do Żydów potwierdziły liczne badania z wielu krajów. W Polsce przeprowadził je zespół Bilewicza w 2013. Autorzy pokazali trójczynnikową strukturę antysemickich poglądów w Polsce, składających się z przekonania o żydowskim spisku, poglądów związanych z religią oraz związanych z holokaustem. Poglądy takie wiązały się między innymi z autorytaryzmem ocenianym narzędziem bazującym na pracach Altemeyera. Dunbar i Simonova wcześniej porównywali RWA w Czechach i USA. Potwierdzili korelację RWA z uprzedzeniami na umiarkowanym poziomie oraz z nowym rasizmem. RWA okazał się w tym badaniu lepszym predyktorem antysemityzmu niż uprzedzenia w stosunku do Żydów. Badacze wykryli też częstsze występowanie RWA u czeskich mężczyzn, wraz z poglądami antysemickimi i antyromskimi. Uważają oni, że zjawisko to dotyczyć może całego regionu wschodniej Europy. Przypisują je wpływom kulturowym, między innymi organizacjom, w których młodzi mężczyźni starają się o akceptację grupy. Podobnej zależności nie zaobserwowali w USA w stosunku do ludności czarnoskórej. Z kolei w badaniach polskich Grzesiak-Feldman prawicowy autorytaryzm korelował ze stereotypem spiskowym dotyczącym Niemców, Żydów i Rosjan, a także z teoriami spiskowymi związanymi ze zgonem księżnej Diany, z ptasią grypą czy kryzysem ekonomicznym.

Wiąże się go też z wrogością w stosunku do członków innych grup oraz skłonnością do dyskryminacji. RWA stanowi silny predyktor uprzedzeń i negatywnego nastawiania do przedstawicieli innych grup, zwłaszcza mniejszości. Wyjaśnienia związku między RWA a uprzedzeniami podjął się Altemeyer, zwracając uwagę na dwie cechy osób autorytarnych. Po pierwsze mają one charakterystyczny obraz świata. Często pochodzą z małych, zamkniętych społeczności, częściej wiejskich, w których panuje fundamentalizm religijny. Dzielą ludzi na członków swojej grupy albo członków grup obcych, tych ostatnich postrzegając jako źródło zagrożenia dla bliskich im wartości, porządku, spójności, kontroli i stabilności społecznej. Obcy nie stanowiliby zagrożenia dla wartości wtedy, gdyby nie byli oni wystarczająco ważni, by zagrozić systemowi wartości. By go ochronić, należy więc ich umniejszyć, odjąć im znaczenia. Odczuwane zagrożenie wyzwala agresję, wrogość, niekoniecznie jednak przemoc. Jako drugą cechę wymienia się przekonanie o własnej wyższości. Osoba autorytarna przekonana jest zwykle o swojej moralności. Z drugiej strony cechuje się autorytarną uległością wobec autorytetu. Jeśli więc autorytet wskaże grupę ludzi mniej moralnych (co łączy się z rozważanym wyżej zagrożeniem dla wyznawanych wartości), osoby autorytarne chętnie to wartościowanie podejmą, przyjmą negatywne nastawienie. Będą wytykać błędy członków tamtej grupy jako potwierdzenie jej niemoralności. Badanie Whitleya z 1999 potwierdziło związek z RWA z uprzedzeniami w stosunku do Afroamerykanów i homoseksualistów, jednak raczej jako dodatkowy czynnik, ważniejszą rolę przypisując SDO. Ogólnie SDO wpływa na powstawanie wszelkiego rodzaju uprzedzeń, a RWA tylko wobec grup potępionych przez autorytet uznawany w danej grupie. Między sobą korelują one słabo bądź umiarkowanie i na rozwój uprzedzeń wpływają, posiłkując się odrębnymi mechanizmami. Wpływ wielkiej piątki na rozwój uprzedzeń też właściwie ogranicza się do mediowanego przez RWA i SDO. Ma to istotny wpływ na generalizowanie uprzedzeń. RWA będzie odgrywać istotny wpływ jedynie na generalizację uprzedzeń związanym z postrzeganiem obcych grup jako zagrażające. Grup postrzeganych jako podporządkowane, podrzędne dotyczyć będzie inny mechanizm generalizacji stereotypu, związany raczej z orientacją na dominację społeczną. Mogą wreszcie istnieć grupy widziane stereotypowo zarówno jako zagrażające, jak i podporządkowane, w ich przypadku generalizacja stereotypu przebiegać będzie obiema drogami. Inne muszą być wobec tego również skuteczne sposoby walki z uprzedzeniami. W przypadku tych związanych z RWA skuteczne będą raczej rozwiązywanie konfliktów, podczas gdy działania mające na celu zwiększenie równości, skuteczne w przypadku SDO, nie będą tutaj działać.

Dominujący autorytaryzm

W 1994 zespół Pratto wprowadził orientację na dominację społeczną (SDO). Sam Altemeyer w 1998 przyznał, że skonstruowane przez niego narzędzie mierzy raczej autorytarne podporządkowanie, niż dominację. Skale RWA i SDO korelowały słabo, choć SDO również łączyła się z nacjonalizmem, rasizmem, patriotyzmem, elityzmem kulturowym i konserwatyzmem. W badaniach McFarland i Adelsona uwidoczniły się dwa rodzaje osobowości związanej z uprzedzeniami, wykazujące wysokie wyniki w skalach RWA i SDO. Konserwatywne poglądy i skłonność do uprzedzeń łączą osoby o wysokich wynikach w RWA i SDO. Różnią je między innymi przekonanie prawicowych autorytarystów o własnej dobroczynności, jak też stosunek do hedonizmu. Obie grupy wykazują negatywny stosunek do homoseksualizmu, jednak tylko RWA ewidentnie łączy się z fundamentalizmem religijnym. Prawicowi autorytaryści prezentowali podwójne standardy w ocenie przestępstw seksualnych w zależności od orientacji sprawcy, czego nie obserwowano u osób z SDO. Obie grupy mają tendencję do obwiniania ofiar zgwałceń, ale w innym mechanizmie. Ponadto osoby z RWA są przeciętnie mniej zamożne i częściej zamieszkują obszary wiejskie, niż osoby zorientowane na społeczną dominację, często też pochodzą ze środowisk bardziej religijnych. Pomimo wspomnianej słabej korelacji nie ulega wątpliwości odmienność RWA i SDO. Jeśli wpływają one łącznie na jakieś zmienne, to wpływ ten jest addytywny, a nie interakcyjny. Dzieje się tak w przypadku wpływu na powstawanie uprzedzeń. Jednak prawicowy autorytaryzm uznaje się za lepszy predyktor myślenia spiskowego, gdyż SDO wiąże się tylko z myśleniem spiskowym dotyczących danych obcych grup. Ograniczenie to nie dotyczy RWA.

W badaniach pojawiała się grupa osób wykazujących wysokie wyniki w obydwu skalach. Ludzie tacy wykazują szczególnie silne uprzedzenia, w agresywny sposób dążą do uzyskania władzy, nieobce jest im podejście makiawelistyczne. Tak jak ludzie wykazujący prawicowy autorytaryzm przywiązują dużą wagę do dominacji i podporządkowania, jednak to oni ustawiają się w relacjach z innymi jako strona dominująca, to inni mają się im podporządkować. Ludzie spoza ich grupy są zagrażający (co wynika z RWA) i jednocześnie gorsi, godni poniżenia (co wynika z SDO). Ludzie tacy często stają na czele grup o poglądach prawicowych, sami wyznają skrajne poglądy polityczne. Nie unikają od konfliktów, które uznają za coś normalnego. Przykład stanowi popieranie przez nich wojny w Iraku. Odpowiedzialność za konflikt sytuują jednak tylko po jednej jego stronie (we wspomnianym przykładzie wspieranie terroryzmu przez Saddama Husajna, co też wynika z RWA). Ludzi takich określa się mianem dominujących autorytarian bądź double high, Altemeyer używał jeszcze frazy dominating right-wing authoritarians. Nie spotyka się ich często. Altemeyer wspomina o 8% w swych badaniach.

Zastosowanie

Grupy o różnym pochodzeniu mogą różnić się w danych wymiarach prawicowego autorytaryzmu. Na przykład Nowozelandczycy o pochodzeniu azjatyckim są bardziej tradycjonalistyczni niż ci o pochodzeniu europejskim lub Pākehā.

Prawicowy autorytaryzm i SDO pozwalają w pewnym stopniu przewidywać poglądy czy zachowania badanych. W 2017 Crowson i Brandes użyli RWA w ujęciu Duckitta i SDO do przewidzenia, jak badani głosowali w wyborach prezydenta USA (na Hillary Clinton czy Donalda Trumpa). Okazało się, że trafność przewidywań przekraczała 80%. Na Trumpa głosowały zwłaszcza osoby o wysokim wyniku autorytaryzmu i tradycjonalizmu. Ludzie o wysokim wyniku RWA byli z jednej strony bardziej konserwatywni w poglądach na politykę i ekonomię. Z drugiej strony łatwiej legitymizowali niesprawiedliwość społeczną, a nawet czyny przestępcze. W badaniu chińskim potwierdzono związek RWA i SDO z korupcją. Wyjaśnieniem może być pogląd o roli korupcji w tradycyjnej strukturze społecznej. Wyższy wynik w skali mierzącej RWA korelował także negatywnie ze skłonnością do reagowania oburzeniem moralnym, co wydaje się być mechanizmem opisanego zjawiska.

Bibliografia

• Robert Altemeyer: The Authoritarian Specter. Harvard University Press, 1996. ISBN 978-0-674-05305-2. [dostęp 2017-07-22].
• Monika Grzesiak-Feldman: Psychologia myślenia spiskowego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016. ISBN 978-83-235-2207-2.