Język literacki: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m drobne techniczne
Linia 54: Linia 54:
<ref name=ts>{{Cytuj |autor=Walter J. Ong | tytuł = Technologizace slova: mluvená a psaná řeč |data = 2006 |isbn = 8024611244 |wydanie = vyd. české 1 |miejsce = Praga |wydawca = Karolinum |oclc = 85715882 | język = cs | s=18}}</ref>
<ref name=ts>{{Cytuj |autor=Walter J. Ong | tytuł = Technologizace slova: mluvená a psaná řeč |data = 2006 |isbn = 8024611244 |wydanie = vyd. české 1 |miejsce = Praga |wydawca = Karolinum |oclc = 85715882 | język = cs | s=18}}</ref>
<ref name=kb>{{Cytuj |autor = Kordian Bakuła |tytuł = Mówione: komunikacja, język, tekst |data = 2008 |data dostępu = 2019-10-06 |isbn = 9788322929391 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |s = 14 |url = https://books.google.com/books?id=cYUhAQAAMAAJ}}</ref>
<ref name=kb>{{Cytuj |autor = Kordian Bakuła |tytuł = Mówione: komunikacja, język, tekst |data = 2008 |data dostępu = 2019-10-06 |isbn = 9788322929391 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |s = 14 |url = https://books.google.com/books?id=cYUhAQAAMAAJ}}</ref>
<ref name=ld>{{Cytuj |autor = Leo Daugherty |tytuł = The English Grapholect and the Introductory Composition Class |czasopismo = College Composition and Communication |data = 1979 |issn = 0010-096X |wolumin = 30 |numer = 2 |s = 134–140 |doi = 10.2307/356315 || jstor=356315 | język = en}}</ref>
<ref name=ld>{{Cytuj |autor = Leo Daugherty |tytuł = The English Grapholect and the Introductory Composition Class |czasopismo = College Composition and Communication |data = 1979 |issn = 0010-096X |wolumin = 30 |numer = 2 |s = 134–140 |doi = 10.2307/356315 | jstor=356315 | język = en}}</ref>
}}
}}


Wersja z 23:41, 6 paź 2019

Język literacki (ros. литературный язык literaturnyj jazyk) – termin o wieloznacznym charakterze. Według jednego z częstszych rozumień język literacki to odmiana języka narodowego o szczególnym prestiżu społecznym, używana w postaci pisanej i ustnej jako ponadgwarowy środek komunikacji. Kształtuje się w toku rozwoju kultury i piśmiennictwa[1], w okresie formowania się narodu uzyskując status zasadniczej formy egzystencji języka narodowego[2]. Charakteryzuje się formalną kodyfikacją w wydawnictwach normatywnych[3] oraz poważaniem jako kanoniczny, ogólnonarodowy wzorzec językowy, o szerszym zasięgu geograficznym niż dialekty obiegowe i większym stopniu wypracowania funkcjonalnego[3][4][5]. W kontekście podziału języka ogólnonarodowego termin ten bywa także odnoszony do pewnej warstwy stylistycznej języka ogólnego lub jego realizacji pisanej[6]. W takim rozumieniu język literacki odróżnia się w sposób bardziej precyzyjny od ogólnego języka mówionego lub potocznego[7]2=:1[8], który w szerokim ujęciu również stanowi jego część składową[1]. Różni autorzy podkładają pod to pojęcie odmienne treści, włączając w jego zakres różne formy egzystencji języka.

Szeroko pojmowany język literacki może być utożsamiany z językiem standardowym (ogólnym), czyli ponadgwarowym wariantem języka narodowego, przeciwstawianym dialektom wernakularnym1=:0[9][10][3]. Określenie „język literacki”, wskazujące na dawniejszy nośnik tej szczególnej odmiany języka (piśmiennictwo)[11], jest szczególnie zadomowione na gruncie słowiańskim[12][13]. Termin ten uchodzi za mniej nacechowany od nowszego, angielskiego określenia „język standardowy”, któremu przypisuje się niekiedy negatywne zabarwienie emocjonalne[14]. Pojęcie języka literackiego stosowane jest jednak także w odniesieniu do takich oficjalnych lub kulturalnych odmian języka, które w odróżnieniu od pełnoprawnych form standardowych mają ograniczony zasięg funkcjonowania i nie służą jako rzeczywiste środki komunikacji ponadregionalnej[15]. Termin „język literacki” może się ponadto odnosić do języków piśmiennych, tj. języków posiadających pewną formę piśmiennictwa[16][2][17].

Pojęcie języka literackiego rozumie się czasem jeszcze węziej niż jako pisany standard języka (grafolekt[18]), utożsamiając je z językiem literatury pięknej (stylem artystycznym), pewną odmianą funkcjonalną języka. Wyróżniać można także odmiany szeroko rozumianego języka literackiego, kształtujące się ze względu na cele i okoliczności jego użycia[19]. Rozumienie tego terminu uzależnione jest od przyjętych tradycji i konwencji terminologicznych, odmiennie ujmowanych przez różnych badaczy i przez różne szkoły językoznawcze[20][1][16]. Określenie „język literacki”, choć zakorzenione w piśmiennictwie językoznawczym, pozbawione jest ogólnie przyjętej, ujednoliconej definicji[21].

Styl literacki a potoczny

Rozróżnienie między językiem literackim a potocznym nie jest rygorystycznie określone, gdyż pojęcia te nie muszą być sobie przeciwstawne, a sam termin „język literacki” bywa, jak przedstawiono powyżej, rozumiany na rozliczne sposoby. Na gruncie językoznawstwa polskiego język (styl) literacki od potocznego odróżniał przede wszystkim Zenon Klemensiewicz. Język literacki (pisany) od języka potocznego (przede wszystkim mówionego) różni się przede wszystkim słownictwem I składnią. W zakresie słownictwa język literacki od potocznego odróżnia z jednej strony specyficzna tylko dla niego leksyka (tzw. „wyrazy książkowe”, jak rzec, bowiem), z drugiej nasycenie wyrazami abstrakcyjnymi, większy stopień nominalności (większy udział rzeczowników w stosunku do czasowników) oraz większa precyzyjność znaczeniowa. W zakresie składni język literacki odznacza się w stosunku do potocznego większym bogactwem środków, częstszym występowaniem zdań wielokrotnie złożonych oraz odmiennym (bardziej logicznym i starannym) tokiem zdania[19].

Język literacki, utożsamiany z pisanym, służy komunikowaniu treści nieodnoszących się do życia codziennego lub przedstawianiu takiej tematyki w sposób niepotoczny (w publicystyce, pismach urzędowych itp.)[22]. Wypowiedzi piśmiennicze są pełniejsze pod względem treściowym, lepiej przemyślane i doprecyzowane od mówionych, które z kolei charakteryzują się większą spontanicznością i niestarannością, wynikającą ze specyfiki języka ustnego. W komunikacji pisanej, zwłaszcza o charakterze formalnym, panują bardziej rygorystyczne tendencje do przestrzegania społecznie poważanych wzorców i norm językowych, takich jak zasady prestiżowego języka standardowego. Język pisany, w porównaniu do mowy, podlega autorytatywnej normalizacji w szczególnie silnym stopniu[23]. Język pisany, jako twór ukształtowany sztucznie, cechuje się ponadto silnie kodyfikowanymi i ustabilizowanymi przepisami ortograficznymi i interpunkcyjnymi, które nie mają realnego zastosowania w przypadku naturalnych przejawów ustnych. Unika się w nim leksyki gwarowej i ekspresywnej; stosuje się większy inwentarz słowny, a także preferuje się wyrażenia bardziej złożone pod względem składniowym[22].

Pochodzenie języka literackiego

Standard literacki wywodzi się najczęściej z narzecza dominującej elity politycznej/gospodarczej w danym państwie1=:22=:3.

Przykład języka polskiego

Problematyka pochodzenia polszczyzny literackiej jest przedmiotem kontrowersji naukowej. Początkowo (od XIX wieku) wykształciły się dwie główne hipotezy: o wielkopolskim i o małopolskim pochodzeniu polskiego języka literackiego. Zwolennicy hipotezy wielkopolskiej opierali się przede wszystkim na fonetycznym podobieństwie literackiego języka polskiego do dialektu wielkopolskiego, jako że w odróżnieniu od większości dialektów języka polskiego (w tym małopolskiego), a podobnie do dialektu wielkopolskiego w języku polskim literackim nie występuje zjawisko mazurzenia. Posługiwano się także argumentacją historyczną (Wielkopolska jako kolebka państwowości polskiej). Zwolennicy hipotezy małopolskiej starali się dowieść, że mazurzenie jest zjawiskiem późnym, głosząc też, że jego centrum było Mazowsze, skąd dopiero rozprzestrzeniło się ono na Małopolskę w XV i XVI wieku. Polski dialekt literacki kształtował się według zwolenników tej hipotezy już po przeniesieniu centrum politycznego kraju do Krakowa, wiążąc się z dworem krakowskim. Później podniesiono także zagadnienie wymowy samogłosek nosowych, bliższej w języku literackim dialektowi wielkopolskiemu. Stopniowo wykształciły się także stanowiska kompromisowe, o wspólnej wielkopolsko-małopolskiej genezie języka literackiego, w których zaznaczano także wpływ od XVI wieku form mazowieckich, a nawet polszczyzny kresowej. W późniejszej fazie sporu koncentrowano się na zagadnieniach niepewności autorstwa i terytorialnego pochodzenia pierwszych polskich utworów literackich oraz na zagadnieniu stosunku polszczyzny literackiej polskich tekstów średniowiecznych do późniejszej polszczyzny literackiej (zwraca uwagę niewielka liczba form regionalnych już w najstarszych polskich dziełach literackich).

Według badań dokonanych w latach 90. XX wieku obecni mieszkańcy Szczecina (obok mieszkańców Wrocławia) posługują się polszczyzną najbardziej zbliżoną do języka literackiego spośród wszystkich mieszkańców Polski1=:4.

Przykład języka albańskiego

Innym bliskim przykładem jest język albański, w którym po II wojnie światowej utworzona została nowa norma języka literackiego w oparciu o gwary toskijskie (czyli południowe). Miało to związek z przejęciem władzy przez komunistów z Enverem Hodżą na czele, który sam był Toskiem (pochodził z miasta Gjirokastra). Doszło wtedy do paradoksu, gdyż albańska przedwojenna elita intelektualna, posługująca się standardem językowym zbudowanym na gwarach północnych (czyli na dialekcie gegijskim), przestała mówić normatywnie i musiała nauczyć się nowej formy języka, a wszystkie podręczniki należało przetłumaczyć na nowy język literacki Albanii. Natomiast albańszczyzną bliską standardowi mówili górale, pasterze z epirskich wiosek.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Polański 1999 ↓, s. 271.
  2. ↑ a b Jan Miodek, Kultura języka w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1983, s. 28.
  3. ↑ a b c Jože Toporišič, Enciklopedija slovenskega jezika, Ksenija Dolinar (red.), Lublana: Cankarjeva založba, 1992, s. 83, ISBN 86-361-0756-3 (słoweń.).
  4. ↑ Популярный словарь русского языка. Толково-энциклопедический. — М.: Русский язык-Медиа. А.П. Гуськова, Б.В.Сотин. 2003 (ros.)
  5. ↑ Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). — М.: Издательство ИКАР. Э. Г. Азимов, А. Н. Щукин. 2009 (ros.)
  6. ↑ Polonistyka: czasopismo dla nauczycieli, Tom 16,Wydanie 1, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1963, s. 38.
  7. ↑ Bogdan Walczak, Geneza polskiego języka literackiego, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 3 (27), 1994, s. 35.
  8. ↑ Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski, Nowe zrozumieć tekst - zrozumieć człowieka: Cz. 1, Romantyzm - pozytywizm, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2017, s. 352–353, ISBN 978-83-02-14690-9, OCLC 995452687.
  9. ↑ Grażyna Balowska, Problematyka czeszczyzny potocznej nieliterackiej (tzw. obecná čeština) na łamach czasopisma „Naše řeč” w latach dziewięćdziesiątych, „Bohemistyka” (1), Opole 2006, ISSN 1642-9893.
  10. ↑ knjížni jêzik, [w:] Nataša Logar, Dejan Verčič, TERMIS: Terminološka podatkovna zbirka odnosov z javnostmi, Uniwersytet Lublański, 2014 (słoweń.).
  11. ↑ Mirosław Bańko, język literacki, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 23 czerwca 2003 [dostęp 2019-07-21].
  12. ↑ Eva Eckert, Varieties of Czech: Studies in Czech Sociolinguistics, Rodopi, 1993, s. 89, ISBN 978-90-5183-490-1 (ang.).
  13. ↑ Danko Šipka, Exclusion Labels in Slavic Monolingual Dictionaries: Lexicographic Construal of Non-Standardness, „Colloquium: New Philologies”, 1 (1), 2016, s. 6, DOI: 10.23963/cnp.2016.1.1, ISSN 2520-3355 (ang.).
  14. ↑ Літературна мова (стандарт). [w:] Соціологія [on-line]. (ukr.).
  15. ↑ Kapović 2010 ↓, s. 55–74.
  16. ↑ a b Adam Kryński, Prace filologiczne, tom 46, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001, s. 36.
  17. ↑ Arnold Barrett McMillin, The Vocabulary of the Byelorussian Literary Language in the Nineteenth Century, “The” Anglo-Byelorussian Society, 1973, s. 29 (ang.).
  18. ↑ Walter J. Ong, Technologizace slova: mluvená a psaná řeč, wyd. vyd. české 1, Praga: Karolinum, 2006, s. 18, ISBN 80-246-1124-4, OCLC 85715882 (cz.).
  19. ↑ a b Urbańczyk 1992 ↓, s. 134–135.
  20. ↑ Ewa Siatkowska, Standaryzacja po kurpiowsku, „Polonica”, 37, 2017, s. 5, DOI: 10.17651/polon.37.12, ISSN 0137-9712.
  21. ↑ Alicja Pihan-Kijasowa, Alicja Pihan, Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku: Fonetyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, 1999, s. 8, ISBN 978-83-232-0968-3.
  22. ↑ a b Kordian Bakuła, Mówione: komunikacja, język, tekst, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008, s. 14, ISBN 978-83-229-2939-1 [dostęp 2019-10-06].
  23. ↑ Leo Daugherty, The English Grapholect and the Introductory Composition Class, „College Composition and Communication”, 30 (2), 1979, s. 134–140, DOI: 10.2307/356315, ISSN 0010-096X, JSTOR: 356315 (ang.).
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „:0”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „:1”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „:2”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „:3”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „:4”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_literacki&oldid=57683770”