Tuwa: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m robot dodaje: ka:ტუვა |
m robot dodaje: mn:Бүгд Найрамдах Тува Улс; zmiany kosmetyczne |
||
| Linia 20: | Linia 20: | ||
strefa=6 [[Rosja#Strefy czasowe|rosyjska strefa czasowa]] (czas moskiewski+4) [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] +7:00 |
strefa=6 [[Rosja#Strefy czasowe|rosyjska strefa czasowa]] (czas moskiewski+4) [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] +7:00 |
||
}} |
}} |
||
[[ |
[[Plik:Tuwakarte2.png|thumb|250px|Mapa Tuwy]] |
||
'''Tuwa''', '''Republika Tuwy''' ([[Język rosyjski|ros.]] ''Тува'', [[język tuwiński|tuwin.]] ''Тыва''; [[historia|historyczne]] nazwy: ''Tannu-Tuwa'', ''Урянхайский край'' – ''Kraj Urianchajski'') – [[republiki w Federacji Rosyjskiej|republika autonomiczna]] w [[Azja|azjatyckiej]] części [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]], przy granicy z [[Mongolia|Mongolią]]. |
'''Tuwa''', '''Republika Tuwy''' ([[Język rosyjski|ros.]] ''Тува'', [[język tuwiński|tuwin.]] ''Тыва''; [[historia|historyczne]] nazwy: ''Tannu-Tuwa'', ''Урянхайский край'' – ''Kraj Urianchajski'') – [[republiki w Federacji Rosyjskiej|republika autonomiczna]] w [[Azja|azjatyckiej]] części [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]], przy granicy z [[Mongolia|Mongolią]]. |
||
| Linia 44: | Linia 44: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
W [[II wiek p.n.e.|II]]-[[I wiek p.n.e.|I w. p.n.e.]] terytorium obecnej Tuwy znajdowało się we władaniu wschodnioazjatyckich [[Xiongnu]]. W [[VI wiek]]u obszar został zajęty przez [[ludy tureckie]], później przez [[Ujgurowie|Ujgurów]] ([[VIII wiek]]), [[Kirgizi|Kirgizów]] ([[IX wiek]]), [[Czyngis-chan]]a ([[1207]]). Od [[XIII wiek]]u [[Tannu Tuwa]] wchodziła w skład [[Chiny|Chin]] rządzonych przez mongolską dynastię [[Dynastia Yuan|Yüan]]. Mongolscy [[chan (władca)| |
W [[II wiek p.n.e.|II]]-[[I wiek p.n.e.|I w. p.n.e.]] terytorium obecnej Tuwy znajdowało się we władaniu wschodnioazjatyckich [[Xiongnu]]. W [[VI wiek]]u obszar został zajęty przez [[ludy tureckie]], później przez [[Ujgurowie|Ujgurów]] ([[VIII wiek]]), [[Kirgizi|Kirgizów]] ([[IX wiek]]), [[Czyngis-chan]]a ([[1207]]). Od [[XIII wiek]]u [[Tannu Tuwa]] wchodziła w skład [[Chiny|Chin]] rządzonych przez mongolską dynastię [[Dynastia Yuan|Yüan]]. Mongolscy [[chan (władca)|chanowie]] rządzili krajem od końca [[XVI wiek]]u aż do [[1757]], kiedy Tuwa weszła w skład cesarstwa [[Chiny|chińskiego]] jako prowincja Tannu-Urjangchai. W [[XVII wiek]]u na obszarach Tuwy upowszechnił się [[lamaizm]]. |
||
W [[1911]] [[Mongolia Zewnętrzna]], której częścią była Tuwa, ogłosiła niepodległość. Akt ten nie został uznany przez jakiekolwiek państwo, jednak władze mongolskie objęły praktyczną kontrolę nad krajem i usunęły administrację i wojsko chińskie. Jednocześnie zaznaczyły się wśród miejscowych książąt silne tendencje niepodległościowe aktywnie wspierane przez [[Rosja|Rosję]]. W styczniu [[1912]] książęta Tuwy wybrali głowę swojego państwa i ogłosili niepodległość (nie uznaną przez inne państwa), a wkrótce potem do kraju wkroczyły na prośbę książąt wojska rosyjskie współdziałające z licznymi na tym obszarze osadnikami rosyjskimi, co doprowadziło do ostatecznego oddzielenia Tuwy od Mongolii, choć formalnie aż do [[1914]] była ona częścią Chin. [[17 kwietnia]] 1914 na częściowo wymuszoną prośbę władz Tuwy, Rosja ogłosiła jej wcielenie (pod nazwą [[Kraj Urianchajski]]) do swojego imperium. Tuwa weszła w skład guberni jenisejskiej ze stolicą w [[Krasnojarsk]]u. Fakt ten w następnym roku uznały [[Chiny]]. Od [[rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]] w [[1917]] do [[1921]] na terytorium kraju ścierały się oddziały "[[Stronnictwo białych|białych]]", "[[Armia Czerwona|czerwonych]]", wojsk chińskich i mongolskich, władza zmieniała się wielokrotnie, ostatecznie w [[1921]] zwyciężyli [[bolszewicy]]. Krótko po utworzeniu [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Rosji Sowieckiej]], [[14 sierpnia]] 1921, ogłoszono utworzenie [[Tuwińska Republika Ludowa|państwa Tannu Tuwa]] ze stolicą w miejscowości Biełocarsk [[Język rosyjski|ros.]] ''Белоцарск'' przemianowanej na [[Kyzył]] (w [[języki tureckie|językach tureckich]] "czerwony", [[Język rosyjski|ros.]] transliteracja ''Кызыл'') w [[1926]]. Państwo to formalnie było niepodległe w sprawach wewnętrznych, natomiast politykę zewnętrzną przekazywało na rzecz sowieckiej Rosji. W 1926 roku nastąpiła zmiana nazwy państwa na '''[[Tuwińska Republika Ludowa|Ludową Republikę Tannu Tuwa]]''' oraz podpisanie traktatu dobrosąsiedzkiego z [[Mongolia|Mongolią]]. |
W [[1911]] [[Mongolia Zewnętrzna]], której częścią była Tuwa, ogłosiła niepodległość. Akt ten nie został uznany przez jakiekolwiek państwo, jednak władze mongolskie objęły praktyczną kontrolę nad krajem i usunęły administrację i wojsko chińskie. Jednocześnie zaznaczyły się wśród miejscowych książąt silne tendencje niepodległościowe aktywnie wspierane przez [[Rosja|Rosję]]. W styczniu [[1912]] książęta Tuwy wybrali głowę swojego państwa i ogłosili niepodległość (nie uznaną przez inne państwa), a wkrótce potem do kraju wkroczyły na prośbę książąt wojska rosyjskie współdziałające z licznymi na tym obszarze osadnikami rosyjskimi, co doprowadziło do ostatecznego oddzielenia Tuwy od Mongolii, choć formalnie aż do [[1914]] była ona częścią Chin. [[17 kwietnia]] 1914 na częściowo wymuszoną prośbę władz Tuwy, Rosja ogłosiła jej wcielenie (pod nazwą [[Kraj Urianchajski]]) do swojego imperium. Tuwa weszła w skład guberni jenisejskiej ze stolicą w [[Krasnojarsk]]u. Fakt ten w następnym roku uznały [[Chiny]]. Od [[rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]] w [[1917]] do [[1921]] na terytorium kraju ścierały się oddziały "[[Stronnictwo białych|białych]]", "[[Armia Czerwona|czerwonych]]", wojsk chińskich i mongolskich, władza zmieniała się wielokrotnie, ostatecznie w [[1921]] zwyciężyli [[bolszewicy]]. Krótko po utworzeniu [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Rosji Sowieckiej]], [[14 sierpnia]] 1921, ogłoszono utworzenie [[Tuwińska Republika Ludowa|państwa Tannu Tuwa]] ze stolicą w miejscowości Biełocarsk [[Język rosyjski|ros.]] ''Белоцарск'' przemianowanej na [[Kyzył]] (w [[języki tureckie|językach tureckich]] "czerwony", [[Język rosyjski|ros.]] transliteracja ''Кызыл'') w [[1926]]. Państwo to formalnie było niepodległe w sprawach wewnętrznych, natomiast politykę zewnętrzną przekazywało na rzecz sowieckiej Rosji. W 1926 roku nastąpiła zmiana nazwy państwa na '''[[Tuwińska Republika Ludowa|Ludową Republikę Tannu Tuwa]]''' oraz podpisanie traktatu dobrosąsiedzkiego z [[Mongolia|Mongolią]]. |
||
| Linia 208: | Linia 208: | ||
[[mk:Тува]] |
[[mk:Тува]] |
||
[[ms:Tuva]] |
[[ms:Tuva]] |
||
[[mn:Бүгд Найрамдах Тува Улс]] |
|||
[[nl:Toeva]] |
[[nl:Toeva]] |
||
[[ja:トゥヴァ共和国]] |
[[ja:トゥヴァ共和国]] |
||
Wersja z 18:53, 13 maj 2009
Tuwa, Republika Tuwy (ros. Тува, tuwin. Тыва; historyczne nazwy: Tannu-Tuwa, Урянхайский край – Kraj Urianchajski) – republika autonomiczna w azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej, przy granicy z Mongolią.
Geografia
Obejmuje pagórkowate i górzyste tereny wyżyn Sangilen i Wschodniotuwińskiej, a także Kotlinę Tuwińską, otoczoną wysokimi łańcuchami Sajanu Zachodniego, Ałtaju, Tannu-oła i Akademika Obruczewa. Klimat umiarkowanie chłodny, wybitnie kontynentalny. Główna rzeka: Jenisej. W kotlinach roślinność stepowa, w górach iglaste lasy tajgi oraz tundra wysokogórska.
Główne ośrodki miejskie: Kyzył, Czadan, Ak-Dowurak.
Demografia
Republikę zamieszkują głównie Tuwińcy (77%) i Rosjanie (20,1%). Jest to jedna z nielicznych republik autonomicznych Rosji, o przewadze rdzennej ludności nad ludnością rosyjską i rosyjskojęzyczną. Poza Kyzyłem język tuwiński jest w powszechnym użyciu, a ludność słabo włada językiem rosyjskim.
Gospodarka
Region rolniczo-hodowlany. Uprawa pszenicy, owsa, roślin strączkowe i warzyw. Hodowla owiec, kóz i zwierząt futerkowych. Ważną rolę odgrywa też myślistwo. Eksploatacja złóż węgla kamiennego, soli kamiennej, azbestu i kobaltu. Przemysł materiałów budowlanych, skórzany, drzewny i spożywczy. Tradycyjnym sposobem życia Tuwińców, jest koczownicza hodowla koni, wielbłądów i bydła - co jest charakterystyczne dla tej części Azji, ale również reniferów, co jest niespotykane tak daleko na południe. Wciąż - szczególnie w południowej i wschodniej części kraju, funkcjonują kołchozy zajmujące się koczowniczym sposobem hodowli, a poszczególne brygady rozbijają jurty na letnich pastwiskach.
Kultura
W tuwińskiej muzyce ludowej występują gardłowe śpiewy zwane xöömej.
Historia
W II-I w. p.n.e. terytorium obecnej Tuwy znajdowało się we władaniu wschodnioazjatyckich Xiongnu. W VI wieku obszar został zajęty przez ludy tureckie, później przez Ujgurów (VIII wiek), Kirgizów (IX wiek), Czyngis-chana (1207). Od XIII wieku Tannu Tuwa wchodziła w skład Chin rządzonych przez mongolską dynastię Yüan. Mongolscy chanowie rządzili krajem od końca XVI wieku aż do 1757, kiedy Tuwa weszła w skład cesarstwa chińskiego jako prowincja Tannu-Urjangchai. W XVII wieku na obszarach Tuwy upowszechnił się lamaizm.
W 1911 Mongolia Zewnętrzna, której częścią była Tuwa, ogłosiła niepodległość. Akt ten nie został uznany przez jakiekolwiek państwo, jednak władze mongolskie objęły praktyczną kontrolę nad krajem i usunęły administrację i wojsko chińskie. Jednocześnie zaznaczyły się wśród miejscowych książąt silne tendencje niepodległościowe aktywnie wspierane przez Rosję. W styczniu 1912 książęta Tuwy wybrali głowę swojego państwa i ogłosili niepodległość (nie uznaną przez inne państwa), a wkrótce potem do kraju wkroczyły na prośbę książąt wojska rosyjskie współdziałające z licznymi na tym obszarze osadnikami rosyjskimi, co doprowadziło do ostatecznego oddzielenia Tuwy od Mongolii, choć formalnie aż do 1914 była ona częścią Chin. 17 kwietnia 1914 na częściowo wymuszoną prośbę władz Tuwy, Rosja ogłosiła jej wcielenie (pod nazwą Kraj Urianchajski) do swojego imperium. Tuwa weszła w skład guberni jenisejskiej ze stolicą w Krasnojarsku. Fakt ten w następnym roku uznały Chiny. Od rewolucji październikowej w 1917 do 1921 na terytorium kraju ścierały się oddziały "białych", "czerwonych", wojsk chińskich i mongolskich, władza zmieniała się wielokrotnie, ostatecznie w 1921 zwyciężyli bolszewicy. Krótko po utworzeniu Rosji Sowieckiej, 14 sierpnia 1921, ogłoszono utworzenie państwa Tannu Tuwa ze stolicą w miejscowości Biełocarsk ros. Белоцарск przemianowanej na Kyzył (w językach tureckich "czerwony", ros. transliteracja Кызыл) w 1926. Państwo to formalnie było niepodległe w sprawach wewnętrznych, natomiast politykę zewnętrzną przekazywało na rzecz sowieckiej Rosji. W 1926 roku nastąpiła zmiana nazwy państwa na Ludową Republikę Tannu Tuwa oraz podpisanie traktatu dobrosąsiedzkiego z Mongolią.
Premier Donduk Kuular, który usiłował ograniczyć wpływ Rosji i rosyjskiej propagandy na sprawy wewnętrzne kraju (ogłosił lamaizm jako religię państwową) został aresztowany w 1929 i zginął wkrótce w więzieniu. W całkowicie de facto zależnym od ZSRR państwie, którego ludność w większości wyznawała lamaizm lub szamanizm oraz uprawiała koczowniczy tryb życia polityka Stalina realizowana przy pomocy "nadzwyczajnego komisarza" (był nim Sołczak Toka, który potem od 1932 jako sekretarz generalny miejscowej partii, pozostawał u władzy aż do śmierci w 1973) w krótkim czasie doprowadziła do destrukcji miejscowych tradycji. Skolektywizowano ubogie rolnictwo i dominującą w gospodarce hodowlę, zamknięto i zniszczono klasztory lamajskie (w 1929 było 25 klasztorów i około 2200 mnichów, w 1931 już tylko jeden klasztor, w którym było 15 mnichów). Rozprawa z lamaizmem zaczęła się w styczniu 1929 (konfiskata majątków klasztornych), jesienią tego roku zaczęły się pierwsze procesy i wyroki śmierci, jednocześnie zabroniono wykonywania praktyk religijnym prawie wszystkim lamom, w październiku 1930 pozbawiono ich i szamanów praw wyborczych. W 1930 wydano dekret o konfiskacie przedmiotów kultu ludności cywilnej. W kolejnych latach trwały masowe procesy i egzekucje byłych lamów. Likwidowano również szamanizm, choć w wolniejszym tempie i raczej nie wykonywano wyroków śmieci wobec szamanów.
25 czerwca 1941 Tuwa formalnie wypowiedziała wojnę hitlerowskim Niemcom po ich ataku na ZSRR. 11 października 1944 ZSRR dokonał aneksji kraju, ustanawiając na jego terytorium Tuwiński Obwód Autonomiczny (z własnym lokalnym parlamentem – churałem), a od 10 października 1961 – Tuwińską Autonomiczną Socjalistyczną Republiką Radziecką. Po rozpadzie ZSRR w 1991 doszło do wystąpień skierowanych przeciwko ludności pochodzenia rosyjskiego. W 1992 Tuwa podpisała nowy układ stowarzyszeniowy z Federacją Rosyjską.
Podział administracyjny
Obszar Tuwy podzielony jest na 17 kożuunów (rejonów) i dwa miasta wydzielone.
Tablice rejestracyjne
Tablice pojazdów zarejestrowanych w Tuwie mają oznaczenie 17 w prawym górnym rogu nad flagą Rosji i literami RUS.
Linki zewnętrzne
| Republiki | |
|---|---|
| Kraje | |
| Obwody |
|
| Miasta wydzielone | |
| Obwody autonomiczne | |
| Okręgi autonomiczne | |
| Okręgi federalne |
