Pańszczyzna w Polsce: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje)
Boty
1 384 760 edycji
m Poprawiam parametry opisujące autorów w szablonach cytowania
"na bezpłatnej pracy". Płatnej ale nie w pieniądzu a w naturze czyli serwitutach: A. Serwituty pastwiskowe: a) pasanie na ugorach i ścierniskach b) pasanie na łąkach c) pasanie na specjalnych pastwiskach, górach, zaroślach, błotach i t. d. d) pasanie w lesie B. Serwituty leśne: a) otrzymywanie drzewa budulcowego b) otrzymywanie żerdzi do dachów i płotów c) otrzymywanie drzewa opałowego ścinanie uschłych drzew e) obcinanie i obłamywanie gałęzi f) zbieranie suchych gałęzi g) karczowanie pni h)…
Znaczniki: Wycofane Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej)
Linia 1: Linia 1:
{{Wikicytaty|Pańszczyzna w Polsce}}
{{Wikicytaty|Pańszczyzna w Polsce}}
'''Pańszczyzna w Polsce''' – forma [[renta feudalna|renty feudalnej]] polegająca na bezpłatnej i przymusowej pracy [[Chłopi|chłopów]] na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za {{fakt|przekazany w użytkowanie|data=2020-08}} nadział gruntu. Na ziemiach polskich [[pańszczyzna]] występowała od XII w. do 1864 r.{{r|Praca zbiorowa Mała Encyklopedia|Tadeusz Łepkowski Mały słownik}} Na terenie zaboru austriackiego dekret cesarski z 1797 r. zabronił dziedzicom egzekwowania zaległej pańszczyzny i podwód w niedzielę i święta{{r|Tadeusz Mencel Galicja Zachodnia}}.
'''Pańszczyzna w Polsce''' – forma [[renta feudalna|renty feudalnej]] polegająca na przymusowej pracy [[Chłopi|chłopów]] na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za {{fakt|przekazany w użytkowanie|data=2020-08}} nadział gruntu. Na ziemiach polskich [[pańszczyzna]] występowała od XII w. do 1864 r.{{r|Praca zbiorowa Mała Encyklopedia|Tadeusz Łepkowski Mały słownik}} Na terenie zaboru austriackiego dekret cesarski z 1797 r. zabronił dziedzicom egzekwowania zaległej pańszczyzny i podwód w niedzielę i święta{{r|Tadeusz Mencel Galicja Zachodnia}}.
Wraz z likwidacją pańszczyzny nie zniknęły bariery społeczne i materialne czyniące chłopów obywatelem drugiej kategorii. Chłopi pozbawieni praw publicznych, z utrudnionym dostępem do oświaty, rozpoczęli walkę o swoje prawa w tzw. [[Ruch ludowy|ruchu ludowym]]{{odn|Arkadiusz Kołodziejczyk|2002|s=15}}.
Wraz z likwidacją pańszczyzny nie zniknęły bariery społeczne i materialne czyniące chłopów obywatelem drugiej kategorii. Chłopi pozbawieni praw publicznych, z utrudnionym dostępem do oświaty, rozpoczęli walkę o swoje prawa w tzw. [[Ruch ludowy|ruchu ludowym]]{{odn|Arkadiusz Kołodziejczyk|2002|s=15}}.


Wersja z 15:56, 13 paź 2020

Pańszczyzna w Polsce – forma renty feudalnej polegająca na przymusowej pracy chłopów na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za przekazany w użytkowanie[potrzebny przypis] nadział gruntu. Na ziemiach polskich pańszczyzna występowała od XII w. do 1864 r.[1][2] Na terenie zaboru austriackiego dekret cesarski z 1797 r. zabronił dziedzicom egzekwowania zaległej pańszczyzny i podwód w niedzielę i święta[3]. Wraz z likwidacją pańszczyzny nie zniknęły bariery społeczne i materialne czyniące chłopów obywatelem drugiej kategorii. Chłopi pozbawieni praw publicznych, z utrudnionym dostępem do oświaty, rozpoczęli walkę o swoje prawa w tzw. ruchu ludowym[4].

W 1520 r. sejm postanowił, że każdy chłop musi co najmniej jeden dzień w tygodniu przepracować bez zapłaty w folwarku swego pana. W Polsce w późniejszym okresie wprowadzono naliczanie pańszczyzny od wielkości gruntu posiadanego przez chłopa za pomocą dni w tygodniu przypadających na łan – np. pańszczyzna 4 dni od łana tygodniowo oznaczała, że chłop mający połowę łana miał odpracować u pana 2 dni na każdy tydzień, a posiadacz 1 łanu – 4 dni; ponadto chłop nie musiał odpracowywać wyłącznie sam pańszczyzny – jeśli przez 1 dzień pracował wraz z 2 synami powyżej określonego wieku i 1 parobkiem, to zaliczano mu 4 dni. W XVII w. pańszczyzna osiągała wymiar 6 dni pracy darmowej tygodniowo.

Przyczyny powstania pańszczyzny w Polsce i jej rozwój

Pańszczyzna stała się w Polsce dominującą formą płatności za użytkowanie gruntu. Wynikało to z gwałtownego rozwoju gospodarki folwarcznej. Jednym z większych problemów przy rozwoju owej gospodarki był problem z zapewnieniem siły roboczej i narzędzi. Początkowo możliwe było wykupienie się spod władzy pana za pewną sumę pieniędzy (tzw. libertacja), jednak z biegiem czasu i tego zakazano. Już w XV wieku nierzadka była 2-, 3-dniowa pańszczyzna. Przywilej toruński upowszechnił w 1520 pańszczyznę do 1 dnia w tygodniu z łanu, lecz już w II poł. XVI wieku, w wyniku dania szlachcie wolnej ręki w sprawie ustalania długości pracy przy pańszczyźnie, za powszechną normę w królewszczyznach uznawano 2 dni w tygodniu z łanu, a prywatni i kościelni zarządcy wymagali od chłopów więcej. W połowie XVII wieku pańszczyzna dochodziła do 4–5 dni, zaś w XVIII w. nieraz do 6–7 czy też nawet 10 dni. Sporadycznie zdarzały się absurdalne przypadki że z 1/3 łana chłop musiał odpracować 12 dni w tygodniu[5]. Warto zauważyć, że nie oznacza to, że chłop pracował codziennie – po prostu zobowiązany był do pracy wraz z synami lub wynajętymi parobkami tak, aby wykonać określoną ilość „osobodni roboczych” w tygodniu.

Księża Śmiglecki i Starowolski popierali ograniczenie pańszczyzny do 3-4 dni w tygodniu[6].

Rodzaje pańszczyzny

  • Pańszczyzna piesza – główny rodzaj pańszczyzny, obciążający przymusową i darmową pracą wszystkich chłopów, czyli zagrodników, chałupników, a nawet bezrolnych komorników z wyjątkiem kmieci wykonujących zazwyczaj pańszczyznę sprzężajną.
  • Pańszczyzna sprzężajna – rodzaj pańszczyzny obciążający chłopów głównie kmieci zobowiązanych do stawienia się do prac z własnym zaprzęgiem[7].
  • Pańszczyzna wydziałowa, jutrzyna – wprowadzona w XVII – XVIII w., jako odpowiedź panów na obniżającą się jakość pracy chłopów pańszczyźnianych. Określano obszar, na którym miały być wykonane wszystkie prace, od orki po zwózkę zbiorów[8].
  • Darmocha, daremszczyzny – darmowe i przymusowe prace wykonywane przez chłopów, niewyszczególnione w obowiązującym prawie ani w żadnej umowie między panem a chłopem[9].
  • Powaby, tłoki lub gwałty – roboty nadzwyczajne, przymusowe i nieodpłatne wykonywane przez chłopów w okresie intensywnych prac rolnych (np. w czasie żniw, sianokosów lub orki), wynagradzane jedynie poczęstunkiem[10].

Pańszczyzna a ludność żydowska w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

 Osobny artykuł: Historia Żydów w Polsce.

Arendarze propinacji, dzierżawiący zazwyczaj wraz z browarami i karczmami pomocnicze gospodarstwa rolne rzędu małych (zagrodniczych) lub średnich gospodarstw chłopskich stanowili w XVIII w. ponad czwartą część ogółu ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej. Ludzie ci nie pracowali na roli, lecz wyręczali się pańszczyźnianymi chłopami. Właściciele dóbr (także księża i zakonnicy pełniący funkcje administratorów dóbr duchownych) przekazywali im uzgodnioną w kontraktach liczbę pańszczyźnianych dniówek swoich poddanych[11].

Wydarzenia związane z rozwojem i likwidacją problemu pańszczyzny w Polsce

  • 1105 r. – przywilej tyniecki, pierwszy z dokumentów ustalający wymiar pańszczyzny w dobrach klasztornych i kościelnych. Od XII w. do 1520 r. wymiar pańszczyzny obciążającej chłopów wynosił od 2 do 4 dni w roku[12][13].
  • 1496 r. – Statut piotrkowski. Odtąd tylko jeden chłop w roku mógł opuścić wieś.
  • 1520 r. – przywilej toruński, podwyższono obowiązek odrabiania pańszczyzny do 1 dnia w tygodniu i objęto nim wszystkich poddanych[14]. Ciągle podwyższana pańszczyzna osiągnęła w XVIII w. w sporadycznych przypadkach 10 dni w tygodniu[13].
  • 1760 r. – w dobrach magnackich Andrzeja Zamoyskiego pańszczyznę zamieniono chłopom na czynsz[15].
  • 1776 r. – w projekcie prawa ziemskiego zwanego Kodeksem Zamoyskiego prawną poprawę bytu chłopów podjął Andrzej Zamoyski. Kodeks został odrzucony przez sejm w 1780 r.[16]
  • 1790 r. – autor broszury pt. „Uwagi praktyczne o poddanych polskich”, postulował zamianę pańszczyzny na przymusowe oczynszowanie z urzędu[17].
  • 1794 r. – na mocy uniwersału połanieckiego, chłopom przyznano wolność osobistą, nieusuwalność z użytkowanej ziemi oraz obniżenie wymiaru pańszczyzny o połowę[18].
  • 1811 r. – na mocy edyktów z lat 1811–1850 zniesiono pańszczyznę na terenie zaboru pruskiego[13]. W Wielkim Księstwie Poznańskim w 1823 r.
  • 1830 r. – Jan Olrych Szaniecki złożył w sejmie projekt zniesienia pańszczyzny, odrzucony przez posłów Królestwa Polskiego[19].
  • 1846 r. – na mocy ukazu cara Mikołaja I w Królestwie Polskim zniesiono pańszczyznę w formie darmoch, powabów i najmu przymusowego[20].
  • 1848 r. – na mocy patentu z 17 kwietnia 1848 r. zniesiono pańszczyznę na terenie zaboru austriackiego. Zniesienie pańszczyzny było pokłosiem powstania krakowskiego i rzezi galicyjskiej[21].
  • 1861 r. – pod wpływem masowej odmowy wykonywania świadczeń na rzecz dworów na mocy ukazu z 4 (16) maja wydanego przez cara Aleksandra II zniesiono pańszczyznę na terenie Królestwa Polskiego[22] w zamian za okup pańszczyźniany.
  • 1862 r. – ukaz z 5 czerwca wprowadzał w Królestwie zmianę okupu na oczynszowanie[23].
  • 1863 r. - manifest Rządu Narodowego z 23 stycznia dokonał uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim bez obowiązku wykupu. Od wiosny 1863 chłopi w Królestwie faktycznie przestali odrabiać pańszczyznę i płacić czynsze[potrzebny przypis]. Postanowienia manifestu zadekretowano również na tzw. ziemiach zabranych[potrzebny przypis].
  • 1864 r. – ukaz z 3 marca o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim wydany przez cara Aleksandra II. Zniósł okup pańszczyźniany i czynsz dzierżawny na rzecz właściciela gruntu, wprowadzając jednolity podatek gruntowy na rzecz skarbu rosyjskiego[potrzebny przypis]. Był konsekwencją manifestu Rządu Narodowego z 23 stycznia 1863 i wprowadzał w Królestwie Polskim status włościan odmienny od innych terytoriów Imperium Rosyjskiego - z wprowadzeniem indywidualnej własności ziemi bez obowiązku jakichkolwiek spłat na rzecz dotychczasowego jej szlacheckiego właściciela[potrzebny przypis].

Skutki i następstwa pańszczyzny w Polsce

  • Zdecydowane obniżenie efektywności pracy chłopów (nie zależało im bowiem na odpracowywaniu ziemi, której zbiory i tak nie były dla nich. Stąd gospodarstwa krajowe były o wiele mniej dochodowe w stosunku do zachodnich).
  • Uzależnienie chłopa od dworu.
  • Migracja chłopów na tereny słabo zaludnione w ucieczce przed wyzyskiem (powstawanie skupisk ludności wolnej szczególnie na Ukrainie – patrz: Kozacy).

Żelarka

Mimo formalnego zniesienia pańszczyzny w XIX wieku, na Orawie i Spiszu (w dobrach Salamonów i Jugenfeldów oraz w niektórych dobrach kościelnych) aż do lat 30. XX wieku istniała tzw. żelarka, którą można uznać za pewną formę pańszczyzny[24]. Chłopi, którzy po uwłaszczeniu mieli zbyt mało ziemi, aby się z niej utrzymać, zmuszeni byli ponownie oddać się w zależność feudalną od możnowładcy. W zamian za grunt, mieszkanie i prawo użytkowania dworskich pastwisk, chłop (żelorz) zobowiązany był do świadczenia nieodpłatnej pracy rolnej na rzecz dworu. Formalnie żelorz, w przeciwieństwie do chłopa pańszczyźnianego, posiadał wolność osobistą, mógł np. opuścić swoje miejsce zamieszkania (po wcześniejszym uregulowaniu swoich powinności wobec dworu). Mimo to, właściciele ziemscy głęboko ingerowali w życie prywatne żelorzy, m.in. określając minimalny wiek zawarcia przez nich małżeństwa czy też sprzeciwiając się pracy podejmowanej przez rodzinę żelorza poza dobrami dworskimi.

Wniosek w sprawie zniesienia pańszczyzny na Spiszu i Orawie w 1920 złożył w sejmie poseł Wojciech Roj[25], później m.in. Feliks Gwiżdż[26].

Żelarka została ostatecznie zniesiona ustawą sejmową z dnia 20 marca 1931 r. o likwidacji stosunków żelarskich na Spiszu (Dz. U. RP, nr 37, poz. 288)[26].

Odszkodowania za pańszczyznę

W roku 2014 w polskich mediach pojawił się postulat wypłaty odszkodowań za pańszczyznę[27][28]. Autorzy tych postulatów sugerują, aby – ze względu na niewyrównany rachunek krzywd, niedoinwestowanie polskiej wsi oraz pośrednie czerpanie zysków z pańszczyzny – Kościół katolicki oraz rodziny szlacheckie ubiegające się w postępowaniach reprywatyzacyjnych o zwrot majątku były zobowiązane dokonywać wpłat na specjalnie utworzony fundusz wiejski służący wyrównywaniu szans edukacyjnych dzieci urodzonych na wsi. Nie bez znaczenia jest również symboliczne wyrównanie krzywd narosłych w toku wieków w wyniku funkcjonowania pańszczyzny w Polsce.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Praca zbiorowa. Mała Encyklopedia rolnicza. Warszawa 1964, s. 528.
  2. ↑ Tadeusz Łepkowski. Mały słownik historii Polski. Warszawa 1964, s. 233.
  3. ↑ Tadeusz Mencel. Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze. Lublin 1976, s. 92.
  4. ↑ Arkadiusz Kołodziejczyk 2002 ↓, s. 15.
  5. ↑ Marian Lech, Za króla Sasa, Warszawa 1965, s. 71.
  6. ↑ Janusz Tazbir, Święci grzesznicy i kacerze. Wiedza powszechna, 1959, s.36-37.
  7. ↑ Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 89.
  8. ↑ Antoni Mączak. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa 1981, T. 1. s. 285.
  9. ↑ Antoni Mączak. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa 1981, T. 1. s. 135.
  10. ↑ Zbigniew Goliński. Abysmy o ojczyźnie naszej radzili. Antologia publicystyki doby stanisławowskiej. Warszawa 1984, s. 385, 386.
  11. ↑ Jakub Goldberg, Władza dominialna Żydów – arendarzy dóbr ziemskich nad chłopami w XVII-XVIII w., w: Przegląd Historyczny, Tom 81, Numer 1-2 (1990), s. 189–190.
  12. ↑ Praca Zbiorowa. Mała encyklopedia rolnicza. Warszawa,1964. s. 528.
  13. ↑ a b c Antoni Mączak. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa 1981, T. 2, s. 34.
  14. ↑ Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 121.
  15. ↑ Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 321.
  16. ↑ Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 355.
  17. ↑ Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 232.
  18. ↑ Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 372.
  19. ↑ Władysław Lewandowski 1959 ↓, s. 9.
  20. ↑ Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 311.
  21. ↑ Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 318.
  22. ↑ Encyklopedia staropolska Pańszczyzna.
  23. ↑ Paweł Jasienica, Dwie drogi.
  24. ↑ Elżbieta Łukuś, Jan Janos – ostatni żyjący żelorz, „Na Spiszu”, nr 3(60) 2006, s. 9.
  25. ↑ Stanisław Giza. Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895-1965. Warszawa 1967, s. 61.
  26. ↑ a b Józef Ciągwa. Zniesienie pańszczyzny na Spiszu w latach 1931–1934. „Studia Iuridica Lublinensia”. XXV, 3 (2016). UMCS Lublin. Wydawnictwo UMCS Lublin. DOI: 10.17951/sil.2016.25.3.165. ISSN 2449-8289. (pol.). 
  27. ↑ Wyborcza.pl. wyborcza.pl. [dostęp 2015-09-27].
  28. ↑ Pańszczyzna. Niedokończona sprawa. [dostęp 2015-09-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015–09–28)].

Bibliografia

  • Arkadiusz Kołodziejczyk: Ruch ludowy a Kościół rzymskokatolicki w latach II Rzeczypospolitej. Warszawa: LSW, 2002.
  • Władysław Lewandowski: Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają. Warszawa: PZWSZ, 1959.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pańszczyzna_w_Polsce&oldid=61090342”